|
2003
|
|
|
espainiar herritarrei ere, Aro Garaikideko gerra batean (Napoleonen aurkako gerran) aitortu zitzaien protagonismo politikoa eta zehazkiago subjektu nazional izaera. Eta aitortza horri loturik, protagonista politiko berri horri, hots Nazioari
|
edo
Herriari, bere behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek (lehen gerran behintzat) ez omen zuten gisa bereko historia nazionalik sustatu, nahiz herritar asko aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen herria edo nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001:
|
|
|
Eta aitortza horri loturik, protagonista politiko berri horri, hots Nazioari edo Herriari, bere behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek (lehen gerran behintzat) ez omen zuten gisa bereko historia nazionalik sustatu, nahiz herritar asko aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen herria
|
edo
nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001: 363).
|
|
|
363). Halako zerbait egon arren, guri bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago
|
edo
gutxiago, talde politiko guztiek kontatu behar baitzuten masekin, eta beraz denei interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak erabiltzea, baita karlistei ere. Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu:
|
|
|
Bertso hauen tono didaktikoan argi ikusten da gipuzkoar herritarrek ezezagun zuten historia probintziala irakatsi nahi zitzaiela. Herritarrek, euskaldun
|
edo
gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela esateko.
|
|
|
1847 urtean Juan Ignazio Iztueta gipuzkoarraren() Guipuzcoaco Provinciaren Condaira
|
edo
Historia argitaratu zen Donostian. Liburu hau, espezifikoki eta hitzaren zentzu osoan, historia lantzat har dezakegu.
|
|
|
Euskaldun jator eta eredugarri ospea zuen. Foruzalea zen, Muñagorriren ildokoa
|
edo
, eta gorago aipatu dugun Iturriagaren adiskidea.67 Gipuzkoako historia baino lehen Guipuzcoaco dantza gogoangarrien Condaira edo Historia dantza folklorikoen inguruko lana argitaratu zuen (Donostia, 1824). Bere historia argitaratzeko arrazoia, Gipuzkoako euskaldunei, beren iragan ohoretsua ezagutaraztea zen:
|
|
|
Euskaldun jator eta eredugarri ospea zuen. Foruzalea zen, Muñagorriren ildokoa edo, eta gorago aipatu dugun Iturriagaren adiskidea.67 Gipuzkoako historia baino lehen Guipuzcoaco dantza gogoangarrien Condaira
|
edo
Historia dantza folklorikoen inguruko lana argitaratu zuen (Donostia, 1824). Bere historia argitaratzeko arrazoia, Gipuzkoako euskaldunei, beren iragan ohoretsua ezagutaraztea zen:
|
|
|
Kondaira honen edukiei dagokionez, Antzinako Erregimeneko historiografia apologetiko eta probintzialaren ildoan kokatzen zen. Nolanahi ere bazekien Iztuetak iturri klasikoak errespetatzen, nahiz batzutan ez bereizi geroagoko biltzaileetatik
|
edo
iruzkinetatik, eta bere aldetik datuak erantsi.72 Hola, bere liburuan zehar Juan Martinez Zaldibiak XVI. mendean idatzitako Gipuzkoako historia, Larramendi, Astarloa, Erro, eta Espainiako Historiaren Erret Akademiak 1802an argitaraturiko Diccionario geográfico histórico a erabili zituen iturri gisa. Era horretara, Iztuetak 511 orrialdetako liburua osatu zuen.
|
|
|
Kontakizuna Erdi Arora heltzean ikuspegi belikoa nabarmentzen da. Iztuetaren testuan historia gipuzkoarren gerra
|
edo
–jazarra andien azalduerea, zen.
|
|
|
Iberia, Cantabria, Eskal Herriac, Eskal Herri bakhotcha eta hari darraicona 5000 bertso lerrotako poema liburua argitaratu zuen (240 orrialdetan). Olerki luze hau, Koldo Mitxelenak zioenez, ez zen konposaketa epiko
|
edo
epopeia bat. Aitzitik herritarren usadio, bizimodu eta gertaeren hainbat xehetasun entretenigarriz osaturik zegoen.
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: ...lak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala
|
edo
ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada hedatzen ari zen frantses historia ofizialari beste historia bat kontrajarri nahi zion. Euskal historia eredu bat.
|
|
|
Aurreko ataletan aipatu dugun Iparraldeko historiografiak, Euskal Herri mailako ikuspegia sortzen nahiko arrakasta izan zuela ikus daiteke. Oihenart, Bela
|
edo
Sanadon ez gain, Hiribarrenek bere garaiko Iparraldeko historialariengan ere ikusiko zuen hau. Manex Goihenetxek erakutsi duenez, arteko Iparraldeko historiografian, euskal jatorrien inguruko gaiak ziren nagusi.88 Eta orduko ikertzaileen artean Hiribarrenengan eraginik zuzenena izan zezakeena Agosti Xaho bide zen.
|
|
|
Soilik aipatuko dugu Hiribarrenek egiten duen periodizazioa interesgarria dela (nahiz agian ez den berak asmatua: aztertu egin litzateke ea Xahok
|
edo
antzekoa zerabilten). Izan ere, euskal historiaren baitan epealdi nagusi batzuk ezartzeko euskaraz egin den lehen saioa genuke:
|
|
|
Dudarik gabe Iztuetaren prosa egokiagoa zen historia generoko lan baterako, ezen ez Hiribarrenen idazki errimatua. Azkenean, lapurtar apaizaren obra, lan historiografiko bat baino, gai historikodun poema bat zen (erromantze
|
edo
balada bat). Izan ere, poesia ez zen forma literariorik egokiena historia lan bat bere aparatu kritikoaz aurkezteko.
|
|
|
Hola bada, XIX. mende erdialdetik aurrera, kantabrismoaren diskurtso historikoa herritar euskaldunen artean hedatzen ari zela ikus dezakegu. Ziurrenik Iztueta
|
edo
Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek. Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia.
|
|
|
urrun zegoen oraindik maila horretatik. Izan ere, XIX. mendean herritarren protagonismo politikoa haziz joan zen arren (horren haritik euren ustezko euskal, espainiar
|
edo
frantses iraganaz aipatu ditugun aurreneko narratibatxo idatziak sortuz euskaraz), oraindik ere Antzinako Erregimeneko eskema sozialak ziren gailen; eta Eliza moduko botere eta produkzio gune sendoaren babespean heziketa erlijiosoa (eta beraz euskaraz idatzitako historia erlijiosoa) guztiz nagusi izan zen zibilaren aldean.
|
|
|
Hortik euskal kalbinistek testu idatziei garrantzia handia ematea. Hola, Leizarragak, Testamentu Berriaz gain ABC
|
edo
Christinoen instructionea lana idatzi zuen, euskaldunak eta bereziki gazteak alfabetatzeko asmoz: –Berce natione guciek, ceinek bere lengoagean beçala, Heuscaldunac ere berean duençat, certan iracurtzen ikas ahal deçan? 18.
|
|
|
batzuek, exhortatu? izanak erakusten du Nafarroa Beherean, beste hainbat lekutan bezala, humanismoak eta erreforma erlijiosoak bat egiten zutela erro sozio-kultural jakin batekin, euskalduna
|
edo
euskaltzalea kasu honetan, erret ofizialetan, gorteetan eta gazteluzainetan gorpuztua.19 Talde sozial honek, erreferentziatzat Nafarroa (Beherea), euskalduntasuna eta kalbinismoa hartuta, narratiba bat, idazketa bat, eta historia bat sortzeko ahalegina egin zuen.
|
|
|
Euskal Herria kulturalki marginala zen. Nolanahi ere, posible zen euskal erakundeek,
|
edo
bertako agintariek, goren mailakoak izan ez arren, artisten mezenas gisa jardutea, idazkeraren sorreran laguntzea, historia baten garapenean, diskurtso eta pentsaera espezifikoki euskaldun baten agerreran, bereziki kontuan izanik Leizarragak aipatzen duela exhortazioak izan zituela tokiko hainbat jaunengandik. Eta testuinguru horretan koka daiteke Leizarragaren obraren sorrera, eta maila apalagoan baita Etxeparerena ere (Bernard Lehete erregeren abokatu nobleak babestua).
|
|
|
Propioki ez. Ez behintzat Garibairen edo Martinez Zaldibiakoaren gisara historian zentraturiko idazlanik (kronika
|
edo
gisakorik). Hala ere, tarteka, bai agertu zituzten ikuspegi historiko batzuk.
|
|
|
Aldiz Iparraldean, Aro Berriaren hasieran, frantsesa ez zen hain indartsua: jakintzaren hizkuntza latina zen, euskaraz bazegoen idatzizko tradiziotxo bat (Etxepare eta Leizarraga) eta zuzenbidean okzitaniera (Lapurdin eta Zuberoan)
|
edo
are gaztelania (Nafarroa Beherean) erabili izan ziren. Frantsesa zuzenbidearen eta administrazioaren hizkuntza berri gisa ari zen sartzen, baina oraindik oso jende gutxik zekien eta denbora zuen nagusitzeko.
|
|
|
erudizioa eta zientzia historikoen metodoak erabili barik (iraganeko agirien azterketa), hizkuntzalaritzaren ildotik jotzen zen gehien bat (euskararen barne perfekzioa deskribatuz, Espainian zehar barreiaturik zeuden ustezko euskal toponimoak analizatuz...). Historia (eta aldaketa) baino gehiago, metahistori,
|
edo
Unamunoren terminua erabiliz, intrahistoria (aldaigaitza) planteatzen zen.
|
|
|
Hola, Agustin Kardaberaz gipuzkoar jesuitak(), hainbat dotrina eta debozio liburu publikatzeaz gain, Santucho gazte biren S. Luis eta S. Estanislaoren miragarrizco bicitzaren berri onac (1764), eta S. Isidro Achurlari, ta bere Emazte Doña Mariaren bicitza (1766) argitaratu zituen. Idatzita utzi zituen ere Ama veneragarri Josefa Sacramentu guciz santuarena ceritzanaren vicitza eta vertuteac; eta Azpeitico erri chitez noblearen Gloria paregabeac
|
edo
Aita San Ignacioren bicitza laburra, baina argitaratu gabe. Bestetik Joakin Lizarraga Elkanoko nafar apaizak(), S. Francisco Xavierren Bicia eta Jesu Cristo, Maria eta santuen bicitzac idatzi zituen, hauek ere argitaratu gabe geratuz.
|
|
|
Nolanahi delarik, Garibai eta gainerako apologistak ez bezala, Larramendi euskarazko letren sustatzaile nabarmena izan zen. Izan ere, ordura arteko Hegoaldeko eliztarren euskararekiko jarrera oro har zabarrak (maiz erdaraz predikatuz
|
edo
are mordoilo nahaste batean), arriskuan jarri zuen euskaldun elebakarren adoktrinamendu eraginkorra. Kezka eliztar eta euskaltzale bikoitz horrekin, Larramendik Iparraldean zegoen euskal mugimendu literario (apal) aren antzekoa sortarazi nahi izan zuen Hego Euskal Herrian.
|
|
|
Ez kantabriar konturik, ez Tubal, ezta Zuberoa bertako iraganaren inguruko konturik ere. (Adierazgarria da, historiarekiko herritar euskaldunen, eta bereziki zuberotarren artean egon den ikuspegi aldaketa ikusteko, nola 1950 aldera arte itxaron behar izan den euskal historia gaiak pastoraletan nagusi bihurtzeko, istorio erlijiosoen eta Frantziako kondairen kaltetan, ordutik agertu baitira Etxahun koblakaria, Matalas, Santxo Azkarra, Agosti Xaho, Zumalakarregi,
|
edo
Agirre presidenta bezalako obrak.45)
|
|
|
Baina historia lanak idazteko orduan, normalean, marko probintziala hartzen zen esparru gisa. Kantabriarren kontuekin hasi eta handik Bizkaiaren historiara (Andres Poza), Gipuzkoaren historiara (Lope Martinez Isasti)
|
edo
Arabaren historiara (Juan Arcaya) igaro ohi zen. Nafarroa Garaiak, ere bere historiografia berezitua sortu zuen (J.
|
|
|
Egiategik bada, euskal historia orokor bat idaztea proposatu, eta asmo hori berak garatu nahi izan zuen. Bere lanak ordura arte euskaraz
|
edo
euskaraz eta frantsesez idatzi zituela kontuan hartuz, bere historia orokorra ere euskaraz (edo) egingo zuela pentsa zitekeen, gure historiografian mugarri bat markatuz. Baina proiektu horrek ez zuen aurrera egin.
|
|
|
Egiategik bada, euskal historia orokor bat idaztea proposatu, eta asmo hori berak garatu nahi izan zuen. Bere lanak ordura arte euskaraz edo euskaraz eta frantsesez idatzi zituela kontuan hartuz, bere historia orokorra ere euskaraz(
|
edo
) egingo zuela pentsa zitekeen, gure historiografian mugarri bat markatuz. Baina proiektu horrek ez zuen aurrera egin.
|
|
|
Ikusi dugunez, XVIII. mende amaieran argitaraturiko Iparraldeko historia lan guztiak aristokraten babespean eta frantses hutsez egin ziren, interes jakin batzuk Frantzia baitan defendatzeko idatzi baitziren. Aldiz, Egiategik, euskarazko historia lan orokor bat idazteko izan zitzakeen arazo pertsonalez gain, zail izango zuen halako lan batentzat babesleak eta irakurleak aurkitzea.58 Beñat Oiharzabalek iradokitzen duenez, baliteke XVIII. mendean, zuberotar eliteko taldetxo baten artean, euskara latinaren
|
edo
frantsesaren pareko kultur hizkuntza bihurtzeko kezka egotea, hor kokatuz Egiategiren saioa.59 Baina dudarik gabe produkzio gune sozial gisa talde ahulegia izan zen.
|
|
|
Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak. Ezin lor daiteke antzinako euskaldunen konstituzioaren, erlijioaren
|
edo
usadioen ideiarik eskasena ere, eta iragan garaietako hondar kaxkarren batzuk apenas gorde diren hizkuntzan, hilabeteen eta astegunen izen indigenetan, izen propio gutxi batzuetan (zeren santu izenek ordezkatu dituzte gehienak), dantzetan eta ipuin tradizionaletan.60
|
|
|
Herritar euskaldunek ez zeukaten inolako kontzientzia historikorik. Ez antzinako historia tradizionalik oroitzen zuten (hori interesatzen zitzaion Humboldti), ez euskal historiografia idatziaren, kantabrismo
|
edo
historia probintzial kontuen, berririk zuten (hau da guri interesatzen zaiguna).
|
|
|
Euskal Herrian Frantses Iraultzarekin hasi ziren aurreneko mobilizazio publiko masiboak, milaka herritar armada batean
|
edo
bestean borrokatzean. Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak.
|
|
|
Lovainara, Jean eta Henri Sponde, Martin Barcos, Duvergier Haurane
|
edo
Joanes Uharte Donibanekoa modukoak agertu ziren),, batere ezt [a] assayatu bere lengoage propriaren favoretan?. Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen ari zen(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin scriba dayteyela lengoage hartan nola berce oroc baitute scribatzen beryan?).
|
|
|
Propioki ez. Ez behintzat Garibairen
|
edo
Martinez Zaldibiakoaren gisara historian zentraturiko idazlanik (kronika edo gisakorik). Hala ere, tarteka, bai agertu zituzten ikuspegi historiko batzuk.
|
|
|
santuen bizitzak eta historia sakratuak. XIX. mende amaierako nekazari euskaldunari iraganaz galdetuz gero, errazago erantzungo zuen behinolako santuen bizitzak
|
edo
istorio biblikoak kontatuz, ezen ez kantabriarrak, Juan Zuria edo Antso Nagusia aipatuz.
|
|
|
santuen bizitzak eta historia sakratuak. XIX. mende amaierako nekazari euskaldunari iraganaz galdetuz gero, errazago erantzungo zuen behinolako santuen bizitzak edo istorio biblikoak kontatuz, ezen ez kantabriarrak, Juan Zuria
|
edo
Antso Nagusia aipatuz.
|
|
|
Iragan urruneko garaiak azaltzean mitoz beterik eta zentzu kritikorik gabe egiten zuten, dokumentuen analisian oinarrituriko historia tenporal baten lekuan, euskararen iraupen ustez aldagaitzean oinarrituriko kontakizuna eskainiz. Nolanahi ere, kontakizun hauek Frantziako
|
edo
Espainiako historia orokorretan, bariante berezi bezala, txertatu nahi ziren. Bazen azkenik euskarazko historia lan hauek, beren berena zuten problematika bat:
|
|
|
Beraz XVI XIX. mendeen artean historia euskaraz garatzeko saio aitzindari sakabanatu batzuk aurki ditzakegu, inondik ere ez zutenak lortu hizkuntza honetan tradizio historiografikorik abiatzea. Hola, eta euskal historiografiaren hurrengo epeak (1876tik honakoa) aztertzeke baditugu ere, jada aurreratu dezakegu, egungo euskarazko historiografia ez dela Iztueta
|
edo
Hiribarren modukoen jarraipenetik sortu. Aitzitik saio ahul eta kalitate eskasekoak izanik haiek, ia ezezagun izan zaizkigu egun historia euskaraz lantzen dugun gehienoi.
|
|
|
Produkzio historiografikoa, hein handiz hura sustatzen
|
edo
babesten duten erakundeen edo pertsona taldeen existentziari loturik dago (produkzio gune sozialei). Hola, Antzinako Erregimenean, estamentu, korporazio eta erakunde publiko bakoitzak, bere estatusa eta interesak legitimatzeko historiografia propioa bultzatu ohi zuen.
|
|
|
Produkzio historiografikoa, hein handiz hura sustatzen edo babesten duten erakundeen
|
edo
pertsona taldeen existentziari loturik dago (produkzio gune sozialei). Hola, Antzinako Erregimenean, estamentu, korporazio eta erakunde publiko bakoitzak, bere estatusa eta interesak legitimatzeko historiografia propioa bultzatu ohi zuen.
|
|
|
Noizean behin historialariok gure [j] ardueraz hausnarketa bat egitea komeni dugula erabakitzen dugu, eta hausnarketa horretan, normalean, antzinako
|
edo
garaiko historialarien lanaz, joerez eta inguruaz hitz egiten edo idazten dugu. Historiaren historia honi historiografia izena eman ohi zaio, gure disziplina zatitzen den azpiarloetako bat dugularik.
|
|
|
Noizean behin historialariok gure [j] ardueraz hausnarketa bat egitea komeni dugula erabakitzen dugu, eta hausnarketa horretan, normalean, antzinako edo garaiko historialarien lanaz, joerez eta inguruaz hitz egiten
|
edo
idazten dugu. Historiaren historia honi historiografia izena eman ohi zaio, gure disziplina zatitzen den azpiarloetako bat dugularik.
|
|
|
Agian ez dugu asmatzen. Historiografia, ordea, oso interesgarria izan daiteke, ez bakarrik gure ezaguera arlo honen gora beherez jabetzeko, baizik eta Historia bera, garai
|
edo
gizarte konkretu bat ezagutzeko;
|
|
|
gaia ere guk boluntarioki sorturiko konbentzio bat da (beste edozein ikergai den legez, berdin. Alemaniako historiografia?, zein, espainiar literaturaren historia?
|
edo
–emakumeen historia?). Gero, jakina, gai konbentzional horiek, barne koherentzia handiagoa edo txikiagoa izan dezakete, planteatzen, ikertzen eta lantzen diren moduen arabera.
|
|
|
edo, emakumeen historia?). Gero, jakina, gai konbentzional horiek, barne koherentzia handiagoa
|
edo
txikiagoa izan dezakete, planteatzen, ikertzen eta lantzen diren moduen arabera. Gure kasuan,, euskarazko historiografia?
|
|
|
Baina noraino jo aurrekarien bila? Ohikoa izaten da era guztietako diziplinek, ideologiek eta zientziek (aski berriak izan arren,
|
edo
bereziki orduantxe) beren aitzindariak eta jatorriak iragan urrunean bilatzea. Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko.
|
|
|
Hola, euskarazko historiografiaren bilakaera kontestualizatzeko eta periodizatzeko, ardatz nagusi bi hartu ditugu kontuan: batetik euskara idatziaren garapena, eta bestetik historiaren eboluzioa zientzia
|
edo
jakintza gai gisa.
|
|
|
Bilakaera orokor honi buruz Beñat Oiharzabalen ekarpenak bereziki baliagarriak izan zaizkigu XVI XVIII eperako6 Baina bilakaera orokorra ez eze genero zehatzen norabide eta berezitasunak ere kontuan hartu dira. Izatez, behinola Villasantek, Mitxelenak
|
edo
Sarasolak, beren ikerketa klasikoetan,, euskal literaturaren historia, izenpean euskaraz idatzitako lan oro aztertzen bazuten (berdin katiximak, liburu teknikoak, nobelak zein poesiak), egun, genero bakoitzak bere bidea egin ahala, ikerketa zehatzagoak egitera jo da.
|
|
|
Lan hauek guztiek noble leinuen historia zuten ardatz (errege dinastiena
|
edo
jauntxo dinastiena,...), ez herrialdeena (ez ziren, demagun, Nafarroaren historiak, baizik nafar errege erreginen historiak). Eta beren funtzio nagusia noble leinu baten (edo batzuen) prestigioa eta legitimitatea bermatzea zen.
|
|
|
Lan hauek guztiek noble leinuen historia zuten ardatz (errege dinastiena edo jauntxo dinastiena,...), ez herrialdeena (ez ziren, demagun, Nafarroaren historiak, baizik nafar errege erreginen historiak). Eta beren funtzio nagusia noble leinu baten(
|
edo
batzuen) prestigioa eta legitimitatea bermatzea zen. Lurraldeak eta bertako biztanleak, oso bigarren mailan agertzen ziren.
|
|
|
Lurraldeak eta bertako biztanleak, oso bigarren mailan agertzen ziren. Eta lanotarik batek ere ez zuen erreferentzia historiografiko gisa euskal komunitatea hartzen (dela Euskal Herria
|
edo
dela euskaldungoa). Hain zuzen Koldo Larrañagak aztertu du, artikulu interesgarri batean, nola joan zen Euskal Herria diskurtso historiografikoaren subjektu bihurtzen eta definitzen.12 Baina gure gaia ez da hori zehazki, baizik euskaraz idatziriko historiografia, gaia edozein izanik ere.
|
|
|
Hala ere, pentsa daiteke, gozo gisa geratu dena, denbora luzean beharturik janda, nazkatzera ere iritsiko zirela. Gaur egun, era bariatuagoan presta daitekeen patatak kendu dio garrantzia XVIII. mende bukaeratik
|
edo
(baina batez ere XIX.etik).
|
|
|
ez dira errezetarik geratu, baina Busca Isusiren ustez (Busca Isusi, 1983) egongo ziren?; eta, balearen bila joan ostean, makailu harrapaketa hasten da Ternuan, makina bat hilko zirelarik lan gogorra izanik17 Foruek kongrioa ere aipatzen dute, baina egun apenas dago (agian balearen bide bera eramango zuen). Eta gero Ameriketara emigrazioa eta merkataritza
|
edo
burdingintzara dedikatzea izan ziren irtenbideak gosearen aurrean (irteera hauekin euskal sukaldaritzaren hedapena etortzea ez da arraroa), Aro Berrian garatuko zirenak (XVI. mendean batez ere).
|
|
|
Bada Aymeric Picaud erromesaren kontakizun bat (Busca Isusi, 1983; Bilbao, 1994), euskaldunak mozkor gisa jartzen dituena, eta txakur
|
edo
txerrien erara jaten genuela zioena, eskuekin jaten zutenez eta jaun eta zerbitzariek batera. Arozenak ere jasotzen omen du Rosmithal baroiak zioela, Biskein, «Herrialde honetan ez da zaldiaren beharrik, ez dago belar lehorrik (heno), ez lastorik, ez ukuilurik eta gainera ostatuak txarrak dira. han ardoa ahuntz larruetan eramaten da (zatoetan):
|
|
|
Arozenak ere jasotzen omen du Rosmithal baroiak zioela, Biskein, «Herrialde honetan ez da zaldiaren beharrik, ez dago belar lehorrik (heno), ez lastorik, ez ukuilurik eta gainera ostatuak txarrak dira. han ardoa ahuntz larruetan eramaten da (zatoetan): ez da ogi, haragi
|
edo
arrain onik aurkitzen, gehienbat frutaz elikatzen baitira». Pobrezia nagusi, beraz (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
Giza zein abere elikadura izan zitekeen: Gizakiek legami gabeko arto ogi bezala
|
edo
talo eran jaten zuten, esnearekin lagundurik oso elikadura osatua zena; abereei artaberdea ematen zaie oso zuhain ona dena, eta aleak oiloei ematean arrautza gutxiago egiten dituzte, baina hobeak. Gainera oso lanketa egokia posible egin zuen:
|
|
|
1801ean Getarian Humboldt-ek txakolinaz hitz egiten du (bale bizkarrezurretan apoiaturik hazten zutela mahatsondoa esanez). Gautier-ek (XIXan
|
edo
) gozoak aurkitu zituen, txokolatea esponjekin jan zuen, boladoak ala bizkotxoak ziren ez dakiten arren.
|
|
|
Antonek (Anton, 1991), 1803ko dokumentu bat erabiltzen du Antoñanako famili xehe batek egunero jaten zuena agertuz: hiru janari egiten zituzten; goizean berakatz zopa olio
|
edo
gantzez (diruaren arabera), eta lan handiko egunetan tortilla bat, txerriki apur bat, sardinak edo arrautza egosiak gehitzen zitzaizkien; eguerdian eltzekoa, urdaia, zezina edo txorizoa, bababeltz lehortuekin, zalkearekin, babekin, potxekin edo barbantzuekin; gauez berdina, lekari freskoekin eta barazkiekin (aza, arbia, txiribia, etab.). Euren ardoa edango zuten (atlantiar zonaldetik bereizten di...
|
|
|
Antonek (Anton, 1991), 1803ko dokumentu bat erabiltzen du Antoñanako famili xehe batek egunero jaten zuena agertuz: hiru janari egiten zituzten; goizean berakatz zopa olio edo gantzez (diruaren arabera), eta lan handiko egunetan tortilla bat, txerriki apur bat, sardinak
|
edo
arrautza egosiak gehitzen zitzaizkien; eguerdian eltzekoa, urdaia, zezina edo txorizoa, bababeltz lehortuekin, zalkearekin, babekin, potxekin edo barbantzuekin; gauez berdina, lekari freskoekin eta barazkiekin (aza, arbia, txiribia, etab.). Euren ardoa edango zuten (atlantiar zonaldetik bereizten dituena, besteak beste20).
|
|
|
Antonek (Anton, 1991), 1803ko dokumentu bat erabiltzen du Antoñanako famili xehe batek egunero jaten zuena agertuz: hiru janari egiten zituzten; goizean berakatz zopa olio edo gantzez (diruaren arabera), eta lan handiko egunetan tortilla bat, txerriki apur bat, sardinak edo arrautza egosiak gehitzen zitzaizkien; eguerdian eltzekoa, urdaia, zezina
|
edo
txorizoa, bababeltz lehortuekin, zalkearekin, babekin, potxekin edo barbantzuekin; gauez berdina, lekari freskoekin eta barazkiekin (aza, arbia, txiribia, etab.). Euren ardoa edango zuten (atlantiar zonaldetik bereizten dituena, besteak beste20).
|
|
|
Antonek (Anton, 1991), 1803ko dokumentu bat erabiltzen du Antoñanako famili xehe batek egunero jaten zuena agertuz: hiru janari egiten zituzten; goizean berakatz zopa olio edo gantzez (diruaren arabera), eta lan handiko egunetan tortilla bat, txerriki apur bat, sardinak edo arrautza egosiak gehitzen zitzaizkien; eguerdian eltzekoa, urdaia, zezina edo txorizoa, bababeltz lehortuekin, zalkearekin, babekin, potxekin
|
edo
barbantzuekin; gauez berdina, lekari freskoekin eta barazkiekin (aza, arbia, txiribia, etab.). Euren ardoa edango zuten (atlantiar zonaldetik bereizten dituena, besteak beste20).
|
|
|
Honela, janariak asko ugaritu ziren, batez ere goi mailetan (XX. mendean, jada, gora beherekin bada ere, maila guztietara hedatu zen). Langile klaseetan zezina, urdaia, barbantzuak
|
edo
beste lekariren bat eta estimulanteak (alkohola eta kafea), patatekin. Baserrietan, ostera, ohiko dietak jarraitu zuen gutxi gorabehera.
|
|
|
Orokorki mende oso hartuta arte, tresneria arruntena osatua dago: pitxar, edateko ontzi, fuente eta trintxeroak eta platerren bat (zeramika baldarrezkoak, metalezkoak
|
edo
egurrezkoak) 21 Aberatsagoek eskuzapi eta luxuzko zerbitzua zeukaten aldi berean.
|
|
|
XVIII. mende hartan, dagoeneko, eguneko hiru janari hedatu ziren (aurrez bakarra egiten zen), baita etxerik xeheenetan ere, aipatu dugun Antoñanako familian dugu adibidea, 1803koa (Anton, 1991)?. Aberatsenek plater bat
|
edo
bi haragiz osatuak izaten zuten (behikiz eta txerrikiaz), esan bezala, eta ogiarekin (garizkoa) lagunduak. Pobreek lekariak (dilista eta bababeltzak), ortuariekin, gaztaina eta fruta askorekin (batzuk berdeak! 22, sagar, madari,?).
|
|
|
Gasteizen nagusi zen haragia eurek hazia
|
edo
inguruetakoa, hiriko harategi publikoetan saldua zen (merkatuan gutxi, soilik San Migel eta Garizuma artean, bero gehiegi egiten zuelako bestela kondizio onetan egon zitezen).
|
|
|
San Prudentzio zen patroitzat hartua zuten santua, elkarte debozional bat sortzeko, baimena 1765ean prokuradoreak eman zielarik txostenak ikusi ostean24 Hala ere, hermandade honek urtero sei hautagai aurkezten zizkion udaletxeari, hango justiziak bi aukeratzen zituelarik veedores
|
edo
ikuskatzaile lana betetzeko. Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik.
|
|
|
Santiagoren Hermandadea
|
edo
kofradia 1753ko martxoaren 20an sortu zen, merkatua haientzat bakarrik ixteko asmoz, eta monopolioa lortzeko, horrela.
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu behar zituztela, egurretan jarririk, denek jakin eta ikus zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal zuten, semeetakoren bat
|
edo
beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
Ohikoa zen kofradeek kontuak errenditzeko bilerak egitea, janari handia eginez (inoiz pobreei ospitaletara ere jana eramanaz); lehiak egoten ziren gremioko buruen artean (priore...), zeinek janari
|
edo
afari hobea prestatu; horregatik, XVIII. mendean, normalean, menuak finkatu ziren, bestela, gastuak erraldoiak zirenez. Menuetan betidanik gozoak ematea tradizioa zen, eta oso garrantzitsuak ziren.
|
|
|
Zapatarien kalean: lau gozogile
|
edo
konfitero. Sokagileen kalean:
|
|
|
Fortunen arabera ere, taldearen kopuruaz aparte, ikus daiteke taldearen garrantzia: Gehiena denda eta lonjan inbertiturik zeukaten 7.370 eta 98.574 erreal tartean; eta gero etxeko gauza
|
edo
tresnerian: arropan batez ere:
|
|
|
2 3 Aprendiz
|
edo
ikasleen egoera
|
|
|
Ikasle
|
edo
aprendiz izateko kontratuak era desberdinetakoak izan zitezkeen: 1840ko Tolosako kontratu baten arabera (Garmendia Larrañaga, 1979), aprendizari urte baterako kontratua egiten zitzaion; bertan, ikasle izan nahi zuenak 7,5 urrezko ontza ordaindu behar zizkion maisuari bere heziketagatik (fiadore bat aurkeztuz, gainera, horren kargu egingo zela ziurtatzeko).
|
|
|
Orokorki, beraz, ikasteko denbora aldakorra zen, eta, maisuaren arabera, mantenua ematen zitzaion ikasleari
|
edo
kobratu egiten zitzaion irakasteagatik, baina, betiere, bi aldeetatik ziurtatzen zen borondate ona, irakasteko nahiz ikasteko (beteko zen ez dakigu, denetarik egongo zen).
|
|
|
Ikaslea normalean kofradiaz kanpokoa izan ohi zen (bestela, etxean ikasten baitzuen), beste ofizio batekoa normalean; eta inoiz umezurtzak ere bai (helduagoak izaten zirelarik adinez), Pietate etxearen sorrerarekin 1777tik aurrera, batez ere (ofizio bat ikastera behartzen baitzituzten bertan jasotako pobreak, beraiek zuten tailerrean
|
edo
kanpoan) 31.
|
|
|
Ikaslea familiaren barruan integratzen zen maisuaren etxean, zerbitzari moduan
|
edo
garaiko familia zentzuan (ez senide bezala, gaur egun dugun parametroen arabera).
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan behar zuela zehazten zen arren (azterketa bat
|
edo
irakatsi zion edota beste maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien egoera ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
Prokuradoreak erabaki zezakeen ordenantzetan ezarritako neurrien arabera egin behar zirela34 jalea kaxak, kontserbak eta beste; eta kalitatea ez bazuten betetzen zeuden egileek, kalitatea eusten zuen lantegi
|
edo
fabrika bat sorraraz zezakeen. Dena den, prokuradoreak kalitate inposatu horiek ez betetzeko lizentziak ere eman zitzakeen.
|
|
|
Honela, aurrez aipatutako eran, iruzurrak egiten ziren
|
edo
ez ikusteko, bisitak San Prudentzioren hermandadeko bi ikuskatzaileek egitea eskatzen zen berriro. 1765ean lortu egin zuten (horrekin salalketa egiteko eskubidea zuten, hiriko justiziak parte har zezan), baina era mugatu batean:
|
|
|
soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai zezaten lasaiki), fraudeak egiten ziren ikusiz. Bisita hau orduan egingo zutenak, prokuradorea, diputatu bat (udalak aukeratua), fiel de medidas delakoa eta otro acompañado ziren, bi veedoresekin batera, hau gutziau egiten zelarik, ikuskaketak partzialak izan ez zitezen
|
edo
ikuskatzaileak sobornatuak.
|
|
|
1736an eskaera gogorragoa egina zuten, hots jaleak, kontserbak etab., gozogile ez zirenei egiten ez uztea, ordura arte egin bazituzten ere. Eskaera ez zen onartua izan, ordenantzetan ez zenez zehazten horrelakorik, baimena emanez auzoko ziren guztiei ekoizteko (galerazten bazuten,
|
edo
saiatzen baziren, gozogileei
|
|
|
Gasteizko udaletxeak ekintza ekonomikoetan parte hartzen zuen, ofizialen bitartez
|
edo
dekretu edo ordenantzen bitartez. Ofizioak kontrolatzen zituen udaletxeak, examinadoresen bitartez.
|
|
|
Gasteizko udaletxeak ekintza ekonomikoetan parte hartzen zuen, ofizialen bitartez edo dekretu
|
edo
ordenantzen bitartez. Ofizioak kontrolatzen zituen udaletxeak, examinadoresen bitartez.
|
|
|
Ofizioak kontrolatzen zituen udaletxeak, examinadoresen bitartez. Ordenantzen kasuan ere, azken onarpena erregeak egin behar zuen, diputatu generalak bidaltzen zion enmienda
|
edo
zuzenketekin.
|
|
|
Ezkogintza
|
edo
cereriazko bi dendak ere bisitatu behar zituzten iruzurren aurka. Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe.
|
|
|
Fruituen kaxak desegokiro egiten ziren askotan. Agintzen zen kaxak neurri ezarrietan
|
edo
finkoetan egiteko. Aldi berean, konfiteroek lehengo mailako kalitatezko kontserbak egiteko agindua zuten.
|
|
|
kobrezko galdaroia
|
edo
galdara handia («calderon»).
|
|
|
kantinplora
|
edo
garrapiñera bat.
|
|
|
Komentatu ez dugun tresneria ere azaltzen da, baina askotan ez jakintasuna baino ez dugu. Ontzi batzuk etxeko sukaldekoak izan daitezke
|
edo
konfitero lanerakoak (zehazten ez denean ez dakigu), gainera, posible da bietarako erabiliak izatea.
|
|
|
Produktu exotiko hauek guztiak pixkanaka hedatu ziren Aro Berriko mendeetan Europan zehar; hasieran aberatsenek bitxikeria gisa kontsumituko zituzten,
|
edo
eta medikuntzan, botikarioek saltzen baitzituzten hasieran produktu hauek (aurrez ere jada, K.a. III. milakadan, sendagai gisa erabili nahi izan zen tea Shen Nung enperadorearen eskutik, adibidez). XVIII.ean dagoeneko gehiago hedatzen dira, modak garrantzi handia duelarik, luxuzko produktu gisa (hor frantziar moden eragina), eta Ilustrazioaren eta kulturaren hedapenarekin, bestalde, soziabilidaderako tresna bihurtu ziren eta tertulien lagungarri (adibidez, Lloyd' s daukagu, Edward Lloyd-ek 1687 Tower Streeten fundatu zuen Londongo lehen kafetegia, non negozio gizonak joaten ziren, eta azkenik munduko aseguru konpainia garrantzitsuena eta banku handi bat bihurtu zen).
|
|
|
XVI. mendean txokolategileak, gutxi batzuk elkartuak zeuden, eta ezkogile nahiz gozogileekin nahastuta zeuden, kontuan hartu behar baitugu, erabiltzen zituzten lehengai eta materialak nahiko berdinak zirela. Txokolatearen kontsumoa orkortu zenean beharrezkoa gertatu zitzaien txokolategileen lanbidea sortzea eta geroago gremio
|
edo
kofradian elkartzea.
|
|
|
Irailean eta azaroan ere, helburu berdinarekin partikularren etxeak bisitatuko ziren, baina baita konfiteroenak (gozogileenak) ere. Bisita honetan, udaletxeko lau kideak (prokuradorea, diputatua
|
edo
juez de oficios bat eta zin egindako maisu bat, auzokoa edo kanpokoa izan zitekeena35), eta hauekin batera bipersonas inteligentes (maestro examinador izenekoa eta otro que no lo sea, hots, partikular bat); eztabaida egonez gero prokuradoreak hiriz kanpokoa zen hirugarren bat izenda zezakeen.
|
|
|
Irailean eta azaroan ere, helburu berdinarekin partikularren etxeak bisitatuko ziren, baina baita konfiteroenak (gozogileenak) ere. Bisita honetan, udaletxeko lau kideak (prokuradorea, diputatua edo juez de oficios bat eta zin egindako maisu bat, auzokoa
|
edo
kanpokoa izan zitekeena35), eta hauekin batera bipersonas inteligentes (maestro examinador izenekoa eta otro que no lo sea, hots, partikular bat); eztabaida egonez gero prokuradoreak hiriz kanpokoa zen hirugarren bat izenda zezakeen.
|
|
|
Postreak ere garrantzi handia zuen, baina haragiz egindakoak ere ugariak ziren, eta haien gozoak eta pastelak: mota desberdinetako tarataletak, hojaldreak, bizkotxoak eta beti ere, arrautzekin
|
edo
frutekin (batzuk kontserban).
|
|
|
Piper opila eta gode diren gozo izen euskaldun bakarrak ditugu. Hala ere, gure mamia
|
edo
gatzatua ezin dezakegu ahaztu.
|
|
|
Euskal Herrian erritu, ospakizun erlijoisoetan eta profanoetan ogiaren presentzia eduki dugu. Guri opilak
|
edo
piper opil moduan heldu zazkigu; esate baterako: Blas deunaren erroskilak, Ihauterietako piper opilak etab.
|
|
|
Hasieran piper opila, tortak
|
edo
etxeko ogizko bolatxoak ziren. Horien apainketa etxeko andreen eskuetan gelditzen zen.
|
|
|
Resurrección María Azkuek empanada bat zela zihoen. Baina inork ez digu argitu nondik datorren hitz konposatuaren piper aurreko zatiare esanahia
|
edo
arrazoia.
|
|
|
XVI. mendean labe pribatuak zituztenek soilik (goi mailako sukaldeek eta konbentuek) judutar eta mairuen ohiturak jarraituz mazapanak etab. egiteko arrautzak erabiliko zituzten. Baina, lehendik ere, labe publikoetan, hasieran denak
|
edo
ia denak publikoak izango ziren, beharbada bizkotxo eta tostadak egingo ziren ere, ogiaz gain.
|
|
|
XVIII. mendean turroiaren asmatzailetzat katalandarrek euren burua hartzen zuten, baina XVI. mendean Alikanten eta Iruñeko ordenantzetan (1568.ekoak) argizarigileek egindako lehenengo adibideak daude. Beraz, pentsa daiteke XV. mendetik bazegoela, Gabonetan
|
edo
festa berezietan hedatzen hasita.
|