|
2009
|
|
|
Da handik i urtebete
|
edo
bi eztakit ixingo bazirean, Bilbora joan nitzen, eztait pa, errekaduren bat eiten, eztait zetan. Da esan notsen, ontxe be akorduan deket ze lekuten, Bidebarrietan, kantoian, topau neuen hori uzandreori.
|
|
|
Da ez dau deretxorik: personeari noberari letxen ein beharrekoan kargu, bardin da krieda nahi kriedu, ezta?, sikeran be sostenidu umeari mantenidu
|
edo
jaten emon edo toketan dan moduen. Ba, batzuk batzuk kriminalak baino txarraoak direz, bata.
|
|
|
Da ez dau deretxorik: personeari noberari letxen ein beharrekoan kargu, bardin da krieda nahi kriedu, ezta?, sikeran be sostenidu umeari mantenidu edo jaten emon
|
edo
toketan dan moduen. Ba, batzuk batzuk kriminalak baino txarraoak direz, bata.
|
|
|
«Bueno, deskuidu baten etxera etortea pentsetan bot, erraileri begitu biotset». Nondik etorri
|
edo
. Ze tranbien etorten eneuen jakin be.
|
|
|
Kirmen Uriberen Bilbao New York Bilbao nobelak(?) erakusten du nola ezin zaion mugarik jarri prosazko lan idatzi bati. Irakurri nuenean, memoria liburu bat zela iruditu zitzaidan(
|
edo
autofikzioa). Lan honetan zer den fikzio eta zer ez, bigarren mailako kontu bat da.
|
|
|
Egileak bere joan etorrietan interesa pizten digu, eta irakurrian eraman egiten gaitu. Hori nola lortu duen ikusteko nik behintzat bigarren(
|
edo
hirugarren) irakurketa bat egin nuke.
|
|
|
Oroimen leku kontsidera genitzakeen hainbat elementu eta objeturen inguruan antolatzen da narrazioa, dela Sorollaren koadroa, dela Jesusen lagunarteari egindako argazkia? baina hori bakarrik ez, Donostia berri bat begitantzen zaigu eleberrian, ohiko hiri turistiko
|
edo
ederraz oso bestelakoa. Portu giroa da nagusi (84), eta «jitoan dabiltzan» galtzaileen erreinu horretan rock&rollak, drogak, eta literatura mota batek (zientzia fikzioak, abentura eleberriek?), benetako errealitatea beste leku batean dagoela oroitaratzen digute.
|
|
|
Uriberen liburuak oroimen kolektiboaren eta pertsonalaren ekarpenez zabaldu nahi luke hertsitasun hori, «geureak esatea» xedetzat hartuz. Ez da harrigarri liburuko lehen eskaintza Elias Canettirentzat izatea, hots, bere oroitzapen pertsonalen hausnarketaz La lengua absuelta
|
edo
La antorcha en el oído bezalakoetan egin baitzuen «bereak esate hori». Besteak beste, atal bereziki interesgarria da liburuan 22.a, non kontatzen duen Agirrek Azkue bisitari zetorkionean, bere etxera sartzera gonbidatzeko lotsaz, beti atarian edukitzen zuela, bere bizileku txiki, txiro eta desordenatua ez erakustearren.
|
|
|
Ez dakit oso ados nagoen Azkueren eta Agirreren arteko enkontruari ematen diozu (e) n garrantziarekin, atal hori irakurri nuenean eleberriaren hari tematiko nagusitik ihes egiten zuen hausnarketa gisara ulertu bainuen neuk.
|
Edo
beste modu batera esateko, azken unean gai/ hari narratibo berri bat eransten zela iruditu zitzaidan, hausnarketa interesgarria iradoki arren, ordura arteko lerro eta koherentziatik aldentzen zena.
|
|
|
Beste ikuspuntu bat ematearren: niretzat, Uribek bere buruaren inguruko nobela bat idatzi (nahi izan) du, eta deskriptiboa
|
edo
psikologikoa edo errealista edo, ez dakit zer baino, bere buruaren inguruan gogoratutakoa, gertatutakoa (eta gertatutakoaren moldaketa), asmatutakoa?
|
|
|
Beste ikuspuntu bat ematearren: niretzat, Uribek bere buruaren inguruko nobela bat idatzi (nahi izan) du, eta deskriptiboa edo psikologikoa
|
edo
errealista edo, ez dakit zer baino, bere buruaren inguruan gogoratutakoa, gertatutakoa (eta gertatutakoaren moldaketa), asmatutakoa?
|
|
|
Beste ikuspuntu bat ematearren: niretzat, Uribek bere buruaren inguruko nobela bat idatzi (nahi izan) du, eta deskriptiboa edo psikologikoa edo errealista
|
edo
–ez dakit zer baino, bere buruaren inguruan gogoratutakoa, gertatutakoa (eta gertatutakoaren moldaketa), asmatutakoa?
|
|
|
kontakizun baten bitartez erantzun zidan?», ez da baztertzekoa. Nobela hau kontakizunez beteriko nobela bat da, eta kontakizun guzti horiek inguru bat osatzen dute, Uriberen ingurua(
|
edo
inguru bat), hain zuzen.
|
|
|
Atzean duen mamia sekulakoa da esaten duenaren aldean. Irakurleak eraiki du, hortaz, istorio osoa(
|
edo
ahal duena). Eta gero, beste bertute handi bat, aipatzen diren gaiei buruz (bikote harremanak direla, edo ditxosozko gatazka) hitz egiteko modurik serioena hautatu duela idazleak:
|
|
|
Irakurleak eraiki du, hortaz, istorio osoa (edo ahal duena). Eta gero, beste bertute handi bat, aipatzen diren gaiei buruz (bikote harremanak direla,
|
edo
ditxosozko gatazka) hitz egiteko modurik serioena hautatu duela idazleak: umorearena.
|
|
|
Nik zera azpimarratuko nuke Zalduaren narrazioetatik: umore mingots hori, horrela deitzerik badago, Mrozeken
|
edo
A. M. Homesen estilokoa. Askotan ez dakizu azaltzen dituen egoerekin («Etorkizuna» narrazioan agertzen dena, esaterako) barre ala negar egin zenukeen.
|
|
|
Ikastetxe katolikoetako ikasleek kaligrafia, idazkaritza ahalmenak, eta antolakuntza nahiz alfabeto ahalmenak praktikatzen zituzten, eta, bide batez, elizek eskuz idatziriko dohaineko datu base bat lortzen zuten. Suterik
|
edo
urak eragindako galerarik gertatuz gero, artxiboen kopiak izango zituzten Boiseko St. John katedralean etabeste kopia bat hiri bereko kantzelergo katolikoaren bulegoan.
|
|
|
Egun, hilerrian zehar paseatzen bazara, «Subsarreta», «Subisarreta», «Zubisarreta» nahiz «Zubizarretta» topatuko dituzu. «Calcorta» gisa agertzen da Juan Calzacorta, «Goldos», Fernando Galdos,
|
edo
«Aldicoa», Faustina Aldecoa.
|
|
|
Ikerketa urteetan zehar Hardestyk aurkikuntzen berri ematen zuen, Euzkaldunak Inc. elkarteko kideei hilabetean behin bidaltzen zaien aldizkarian. Hortaz, jendea deitzen hasi zitzaion aurkituriko izenen inguruko informazio gehiagoren eske, existitzen zirenik ere ez zekiten ahaide aurkitu berriei buruz,
|
edo
hilobitik ateratakoez. Zenbaitetan, familiek beraiek jarri zizkieten oroitarriak ahaide aurkitu berriei.
|
|
|
Hardestyren ustez, Morris Hill hilerriari egotzi behar zaizkio huts egiteak
|
edo
osatu gabe jasoriko datuak. Kantzelergo katolikoaren bulegoko artxiboak izan ziren lagungarrienak, baita Schreiber McCann Gibson hileta etxearenak ere; orain, aldiz, Gibson hileta etxearenak eta Idaho Estatuko Historia Elkarteko liburutegi eta artxiboenak.
|
|
|
Egun, normala da hilerritik igarotzean norbait ikustea harrizko plaka garbitzen, berau zutik miresten,
|
edo
loreak uzten. 1997ko udan, Hardesty monumentua garbitzera joana zelarik, loreak edo kandelak topatu beharrean, ohar bat aurkitu zuen euskaraz idatzirik.
|
|
|
Egun, normala da hilerritik igarotzean norbait ikustea harrizko plaka garbitzen, berau zutik miresten, edo loreak uzten. 1997ko udan, Hardesty monumentua garbitzera joana zelarik, loreak
|
edo
kandelak topatu beharrean, ohar bat aurkitu zuen euskaraz idatzirik. Bermeotik Boisera bisitan zen Esteban Arretxek monumentuaren oinarrian utziriko gutuna zen, eta aitona izenkideari zuzentzen zitzaion, zerrendan «Esteban Arreche()»?:
|
|
|
Sarritan ekintza
|
edo
gertakizun antzaz sinple batek erreakzio kate oso bat eragiten du, eta jarduera harrigarriak nahiz, batzuetan, bizitza aldatuko duten esperientziak izaten dira emaitza.
|
|
|
Ugazabak sarritan Mountain Home, Nampa
|
edo
Boiseko tren geltokietara iritsiriko bidaiariei arreta egitera irteten ziren, «euskaldunik?» oihu eginez. Bezeroak ostatura laguntzen zituzten eta askotan eginkizun pastorala hartzen zuten euren gain:
|
|
|
Bizitzan zehar, ostatariak euren bezero eta lagunak elikatzen eta babesten saiatzen ziren; heriotzan, gurasoen
|
edo
jagolearen eginkizuna betetzen zuten. Ostatuko bezeroak ordaindu egiten zuten pertsonak ziren, baina baziren, halaber, lagun minak edo ahaideak bezain gertuko.
|
|
|
Finantziazio erantzukizunean sorturiko gero eta zama handiago horren ondorioz, zenbait ostatarik erabaki zuten beharrezkoa zutela elkar sorosteko erakunde bat. Euskaldunek hartan dirua sartuko zuten eta, beharrezko balitz, diru laguntza bat jaso zezaketen osasun
|
edo
heriotza gastuetarako. Boiseko La Sociedad de Socorros Mutuos eratu zen 1908an, 200 kide inguru zeuzkalarik.
|
|
|
Beste kasu batzuetan, baziren lan denboralditik kanpo ostatuetan bizi ez zirenak, ez zutenak euskal sorospen elkarteei buruz berririk, eta beraz ez zirenak kidetu. Hauek ez zuten diru laguntzarik larrialdietan
|
edo
hilik suertatuz gero.
|
|
|
Boiseko euskaldunek ba al zuten pertsona horrentzat helbide bat, hara bidaltzeko?
|
Edo
hobe al zen berriak haren herriko beste familia batengana igortzea, haiek eman zezaten zorigaiztoko berria. Ignacio eta Daniel Dobaran anaiak egun berean hil zirenean, 1918an, badakigu 50 zentimoko telegrama bidali zitzaiola sendiari berria jakinarazteko.
|
|
|
Heriotza ziurtagiriek batzuetan informazio nahikoa zeukaten hildakoaren familiari buruz, betiere, Boisen baten bat baldin bazegoen zendutakoari buruz zekiena, eta hark artxibo ofizialetarako informazioa eskain bazezakeen. Askok bazuten osaba
|
edo
lehengusu bat, eta hark emango zituen hildakoaren jaioterria, adina, gurasoen izenak, etab. Zoritxarrez, meategietan eta artzaintzan arituriko hainbat euskaldun bakarrik etorri ziren Idahora, eta inork ere ez zekizkien haien gurasoen izenak, edo nola kontaktatu Euskal Herriko ahaideekin. Norbait egoera horretan hiltzen zenean, Boisetik Euskal Herrira bidaltzen zen gutunean hildakoaren izena ematen zen? «halako honen familiari»?, eta pertsona horren herrira igortzen zen gutuna.
|
|
|
Euskaldun horiek, ia beti nerabeak
|
edo
ezkondu gabeko gizonezko gazteak, ardi negozioko nagusiaren arrantxo etxeetan edo euskal ostatuetan aurkitzen zuten non bizi eta non ase behar emozional, psikologiko, kultural eta familiarrak.
|
|
|
Euskaldun horiek, ia beti nerabeak edo ezkondu gabeko gizonezko gazteak? ardi negozioko nagusiaren arrantxo etxeetan
|
edo
euskal ostatuetan aurkitzen zuten non bizi eta non ase behar emozional, psikologiko, kultural eta familiarrak. Ostatuak ziren «etxetik kanpoko etxeak», eta ugazaba, sendia eta langileak ziren etorri berriaren adopziozko guraso nahiz anai arrebak.
|
|
|
Ostatuetan lortzen zuten informazio eta harreman ugari, esaterako, lanbidea, parekatze erromantikoak, jatorrizko herritiko berriak, mediku arreta, kirolak, bidaiak eta adiskideak. Euskaraz mintzatzen ziren (bizkaieraz), musika jotzen zen piano, gitarra, eskusoinu
|
edo
panderetaz, eta bazkariak zerbitzatzen ziren familia giroan, mukuru beterik zeuden mahai luze eta banku nahiz aulki lerroetan janari edariak partekatuz.
|
|
|
Bezeroak ostatura laguntzen zituzten eta askotan eginkizun pastorala hartzen zuten euren gain: bezeroentzat etxerako gutunak idatzi, medikuarenean nahiz dentistarenean interpretazio lanak egin, banku eragiketekin eta gainerako finantziazio xehetasunekin laguntza eman eta, bestalde, larrialdirik gertatuz gero, etorkinaren nagusiarengana
|
edo
ostatu emailearengana jotzen zen. Boiseko ostatari famatuak ziren Mateo Arreguik eta bere lehen emazteak, geroago bere bigarren emazte Maria Dominga Goicoecheak ere?, garai desberdinetan, lauostatu eduki edo gobernatu zituzten.
|
|
|
bezeroentzat etxerako gutunak idatzi, medikuarenean nahiz dentistarenean interpretazio lanak egin, banku eragiketekin eta gainerako finantziazio xehetasunekin laguntza eman eta, bestalde, larrialdirik gertatuz gero, etorkinaren nagusiarengana edo ostatu emailearengana jotzen zen. Boiseko ostatari famatuak ziren Mateo Arreguik eta bere lehen emazteak, geroago bere bigarren emazte Maria Dominga Goicoecheak ere?, garai desberdinetan, lauostatu eduki
|
edo
gobernatu zituzten. 1912an Modern Rooming House ostatuaren jabe ziren, eta urte hartan 238 euskaldunek aldi baterako edo iraunkorki ezarri zuten euren bizilekua han.
|
|
|
Boiseko ostatari famatuak ziren Mateo Arreguik eta bere lehen emazteak, geroago bere bigarren emazte Maria Dominga Goicoecheak ere?, garai desberdinetan, lauostatu eduki edo gobernatu zituzten. 1912an Modern Rooming House ostatuaren jabe ziren, eta urte hartan 238 euskaldunek aldi baterako
|
edo
iraunkorki ezarri zuten euren bizilekua han.
|
|
|
Bizitzan zehar, ostatariak euren bezero eta lagunak elikatzen eta babesten saiatzen ziren; heriotzan, gurasoen edo jagolearen eginkizuna betetzen zuten. Ostatuko bezeroak ordaindu egiten zuten pertsonak ziren, baina baziren, halaber, lagun minak
|
edo
ahaideak bezain gertuko. Lantzean behin ostatariei zegokien bezeroarentzat medikuarenean hitzordua eskatzea edo, hildakoan, haren elizkizunetarako prestakuntzak antolatzea.
|
|
|
Ostatuko bezeroak ordaindu egiten zuten pertsonak ziren, baina baziren, halaber, lagun minak edo ahaideak bezain gertuko. Lantzean behin ostatariei zegokien bezeroarentzat medikuarenean hitzordua eskatzea
|
edo
, hildakoan, haren elizkizunetarako prestakuntzak antolatzea. Maiz, gaixo zeuden bezeroen gastuak ordaindu behar zituzten eta, une batean, euren gain hartu zituzten Idahon familiarik ez zuten euskaldunei elizkizunak eta ehorzketa kostuak ordaintzea:
|
|
|
Boise aldean familiarik ez zutenei, larrialdirik izanez gero sorotsiak izateko asegurua eta segurtasuna ematen zien. Nolanahi ere, euskaldun guztiak ez ziren kide egiten,
|
edo
ezin zituzten beharrezko kontribuzioak egin. Beste kasu batzuetan, baziren lan denboralditik kanpo ostatuetan bizi ez zirenak, ez zutenak euskal sorospen elkarteei buruz berririk, eta beraz ez zirenak kidetu.
|
|
|
Heriotza ziurtagiriek batzuetan informazio nahikoa zeukaten hildakoaren familiari buruz, betiere, Boisen baten bat baldin bazegoen zendutakoari buruz zekiena, eta hark artxibo ofizialetarako informazioa eskain bazezakeen. Askok bazuten osaba edo lehengusu bat, eta hark emango zituen hildakoaren jaioterria, adina, gurasoen izenak, etab. Zoritxarrez, meategietan eta artzaintzan arituriko hainbat euskaldun bakarrik etorri ziren Idahora, eta inork ere ez zekizkien haien gurasoen izenak,
|
edo
nola kontaktatu Euskal Herriko ahaideekin. Norbait egoera horretan hiltzen zenean, Boisetik Euskal Herrira bidaltzen zen gutunean hildakoaren izena ematen zen? «halako honen familiari»?, eta pertsona horren herrira igortzen zen gutuna.
|
|
|
ttipi ttipia. Eta arrakasta apur bat lortu duen edozein idazlek daki,
|
edo
jakin luke bederen, zein justu eta zein gutxigatik lortu zuen pauso hori ematea. Baina pauso hori eman ezin bada, ezin da eman eta kito.
|
|
|
Eta, hala ere, poesia (ez esan inori poesia denik, ez erabili izen hori alkandora parpailadunak eta musketierren floretea ager ez daitezen jendearen buruan; esan perfomerra zarela
|
edo
spoken word egiten duzula sikiera, edo slam poetry edo triki poetry, besterik ez bada). Eta, hala ere, poesia, diogu, abantailaz betetako generoa da:
|
|
|
Eta, hala ere, poesia (ez esan inori poesia denik, ez erabili izen hori alkandora parpailadunak eta musketierren floretea ager ez daitezen jendearen buruan; esan perfomerra zarela edo spoken word egiten duzula sikiera,
|
edo
slam poetry edo triki poetry, besterik ez bada). Eta, hala ere, poesia, diogu, abantailaz betetako generoa da:
|
|
|
Eta, hala ere, poesia (ez esan inori poesia denik, ez erabili izen hori alkandora parpailadunak eta musketierren floretea ager ez daitezen jendearen buruan; esan perfomerra zarela edo spoken word egiten duzula sikiera, edo slam poetry
|
edo
triki poetry, besterik ez bada). Eta, hala ere, poesia, diogu, abantailaz betetako generoa da:
|
|
|
Eta, hala ere, poesia, diogu, abantailaz betetako generoa da: «poesia gauetako tele dendako iragarkietan saltzen dituzten trepeta horien antzekoa da», dio Chirbesek, «kableak eta pilak dituzten traste horietaz ari naiz, gorputzeko edozein partetan jarri eta haiek bakarrik giharrak sasoi puntuan jartzen dizkizutenak, zimurrak kendu
|
edo
tripa gutxitzen dizute zuk zirkinik ere egin beharrik gabe. Poesia irakurriz gero orduerditxo bipila igaro dezakezu orrialdea pasatu ere egin gabe.
|
|
|
Chirbesek gehiago ere badio: «Ordaindu liburu bakoitzarekin erruren bat,
|
edo
saiatu ordaintzen, behintzat. Saiatu idazten duzun liburu bakoitzaren bidez aurrekoarekin kontu kitatze bat egiten.
|
|
|
pitzadurarik gabeko poemak baino ez eskribitu, ez argitaratu.
|
Edo
hori edo ezer ez. Edo hori edo disoluzioa.
|
|
|
pitzadurarik gabeko poemak baino ez eskribitu, ez argitaratu. Edo hori
|
edo
ezer ez. Edo hori edo disoluzioa.
|
|
|
Edo hori edo ezer ez.
|
Edo
hori edo disoluzioa.
|
|
|
Edo hori edo ezer ez. Edo hori
|
edo
disoluzioa.
|
|
|
Zerekin lot daiteke intentsitatea, sentimendu baten esperientziarekin ez bada? Izan liteke sentimendu bat gutxi asko agerikoa dena,
|
edo
ezkutuan dagoena gutxi asko, baina intentsitatea non den, han egon liteke poesia ere. Horregatik, poesiak zehatza eta doia izan behar du.
|
|
|
Baina esan liteke iragarkiak egiteko modua gero eta zinematografikoagoa dela: salgaia ilustratzera mugatzen ziren lehen spotak gainditurik, iragartzen den produktuak desagertzera jo du azken urteotan, bere burua ez erakustera,
|
edo
spotaren amaiera amaieran soilik agertzera; salgaia saltzeko, hura erakutsi beharrean, istorio bat kontatzeko hautua nagusitu da, edo poema bat sortzekoa, poema barreiatu, desegin, poema ez den poema bat.
|
|
|
Baina esan liteke iragarkiak egiteko modua gero eta zinematografikoagoa dela: salgaia ilustratzera mugatzen ziren lehen spotak gainditurik, iragartzen den produktuak desagertzera jo du azken urteotan, bere burua ez erakustera, edo spotaren amaiera amaieran soilik agertzera; salgaia saltzeko, hura erakutsi beharrean, istorio bat kontatzeko hautua nagusitu da,
|
edo
poema bat sortzekoa, poema barreiatu, desegin, poema ez den poema bat.
|
|
|
hala nola, urbanista eta eszenografoek hiri kaskoetako eraikin esanguratsuak eta zubiak iluminatzeko duten moduan. Helburu turistiko
|
edo
edergarrien karietara, argien bidez dramaturgia bat eraikitzen dute, zinemaren lengoaia oso gogoan dutela.
|
|
|
Ziur aski, ez dio «deus eskatu izan sekula». Baina garai batean «espero» zuen
|
edo
«beldur» zen, idatzi egingo ote zuen. Sentimendu nahasi batekin espero zuen edo zen beldur:
|
|
|
Baina garai batean «espero» zuen edo «beldur» zen, idatzi egingo ote zuen. Sentimendu nahasi batekin espero zuen
|
edo
zen beldur: itxaropen beldurgarri bat edo beldur itxaropentsu bat zuen gizarteak idazlearekiko.
|
|
|
Sentimendu nahasi batekin espero zuen edo zen beldur: itxaropen beldurgarri bat
|
edo
beldur itxaropentsu bat zuen gizarteak idazlearekiko. «Argi ibili idazle horrekin, mesfidatu, gutxien espero duzunean hor aterako zaizu perpaus batekin poetrastoa, mahuka barrenean ezkutatu duen esaldi batekin, Cioranen aipu batekin, itsuskeria batekin, gutxi fida, idazle batek idatzi eta guzti egingo dizu igual eta aurrejuzguren bat hankaz gora jarri edo inaugurazio ofizial bat zapuztuko dizu, zaindu harengandik?».
|
|
|
itxaropen beldurgarri bat edo beldur itxaropentsu bat zuen gizarteak idazlearekiko. «Argi ibili idazle horrekin, mesfidatu, gutxien espero duzunean hor aterako zaizu perpaus batekin poetrastoa, mahuka barrenean ezkutatu duen esaldi batekin, Cioranen aipu batekin, itsuskeria batekin, gutxi fida, idazle batek idatzi eta guzti egingo dizu igual eta aurrejuzguren bat hankaz gora jarri
|
edo
inaugurazio ofizial bat zapuztuko dizu, zaindu harengandik?». Gaur egun, gizarteak ez du poetarengandik deus espero, eta, are gutxiago da haren beldur.
|
|
|
Aukeratu egin behar dugu zer eta noiz, eta poesiaren abantailak saltzen ez gara inoiz trebe izan, ez behintzat poesia etiketaren pean, nahiz eta tresna egokiak baditugun orain sarean: afinitatezko sare sozialak «nire lagunaren etsaiak nire etsaiak dira»
|
edo
«nire poeta gustukoenen poetarik gustukoenak nire gustuko poetak dira» gisako formulak. Garai batean poema liburuetako aipuek betetzen zuten bitartekari funtzio hori:
|
|
|
ispilua aukeratu dugu, itzali orduko geure aurpegi gero eta zahartzenagoa islatzen digun pantaila lau distiratsua. Denok gara artista sarean, denok gara argazkilari, denok gara idazle, geure bizitzak aspergarriak eta jasanezinak dira, ohartu gara horretaz, eta geure blogetan isurtzen dugu neurosia, patrikako telefonoekin egunsenti gorriei argazkiak atera eta Robert Capa
|
edo
Cartier Bresson sentitzen gara (hasieran bigarren eskuko artista apalak, baina aurki harrotzen zaigu indioilarraren isatsa, laster sentitzen dugu ez diegula klasikoei inbidiarik, haien errenkarnazio gaurkotu eta hobetuak garela: Cartier Bresson 2.0 Laster izango gara Scorsese 2.0, Picasso 2.0, Bill Evans 2.0?
|
|
|
Nago, ordea, ez dugula geure kirurgialari maskara oraindik aurkitu, haren atzean ezkutatu eta diluitzeko, eferbeszentziaz
|
edo
abandonuz.
|
|
|
Gai zabala izango litzateke hori; lehen so
|
edo
hurbilketa batean agortzeko modukoa. Jakin mina, hala ere, bestetik letorke, hain justu ere, jakiteko zer dagoen euskarazko literaturan gai horren inguruan.
|
|
|
Euskaldun gehiago ere aipatzen dira Heriotza Ibarraren historian, hala nola Ballaraten bertan bizi izandako John Caricart
|
edo
, lehenago, Dolph Navares, Pacific Coast Borax Company ko langilea izandakoa. Baina guztien artean aipagarriena, bere biografia apartagatik eta bere izenak Heriotza Ibarreko mapetan dirauelako, Pete Aguereberry da:
|
|
|
Prospektore gutxi ausartzen ziren Heriotza Ibarra
|
edo
Panamint mendiak bakarrik zeharkatzera: arriskutsuegia zen.
|
|
|
Mendien goiko aldean, Shorty aurretik zihoan. Beti presaka ibiltzen zen hura, ezkerrera
|
edo
eskuinera begiratu gabe, beti zaldia akuilatzen eta maldizioka.
|
|
|
»Egun hartan, Ballaratera joateko utzi ondoren, astebetean
|
edo
ez nuen berriro ikusi. Inoiz baino aztoratuago azaldu zen.
|
|
|
Hasiera hartan gizon bat 150.000 dolar ordaintzekoa zen eskudirutan, baina zerbait gaizki atera zen. Ezin dirua bildu
|
edo
. Orain dela urte batzuk enpresa batek 75.000 dolar eman nahi izan zizkidan, baina zergak eta kostuak kalkulatu nituenean ez zitzaidala asko geratuko konturatu nintzen.
|
|
|
«Hemen, dio Mary Austinek? hamarreko
|
edo
hamabiko ardi kanpoak egiten dituzte artaldea gizentzen den bitartean; hemen kantari eta mutil koskorrak bezala txakurrekin jolasean egoten dira ilunabar luzeetan, eta hemen zahatoa eskuz esku pasatzen da. Ilea barrurantz duten ahuntz larruzko ontzi hauek Euskal Herrikoak dira eta ardi kanpoan edaten duten klarete ahulari zapore paregabea emateko edukitzen dituzte jabeek.
|
|
|
|
Edo
gaua izango da, nahi duguna,
|
|
|
Zein da idatzi nahi dudanak eskatzen duen hizkera?, da galdera nagusia, eta ez dut lehendabiziko hiruzpalau paragrafoak osatu arteko onik izaten, haiek emango baitidate gero testuak izango duen tonu nagusia. Tramari edo pertsonaiei buruzko zalantzak beste maila batekoak izaten dira, xakean jokatzerakoan
|
edo
puzzle bat osatzerakoan egiten diren kalkuluak bezalakoak».
|
|
|
tesiak, sariak eta nolabaiteko sistema literarioaren gain estruktura da gaur egun kritika akademiko horren esparru naturala. Beraz, komunikabideek pil pilean dabilen aktualitatea dute helburu, eguneroko anabasaren artetik izenburu hau
|
edo
bestea nabarmentzea, normalean izenburu eta egileen inpaktu sozialak bultzata. Akademiek, berriz, beste sosegu batekin jardun dezakete, baina mundu zurrunbilotik kanpo ibiltzea dute ondorio.
|
|
|
Belarririk gabeko gidoilariak garela ematen du? Dirulaguntzak eskatzeko egitasmo asko gaztelaniaz egin behar izaten ditugula ez aipatzeagatik, dirua eman
|
edo
ez eman deliberatu behar duten profesionalek askotan ez dakitelako euskaraz. Baina jakina, orain esan ohi den bezala:
|
|
|
zertarako balio du Literaturak? Eta balio bat baino gehiago izanez gero, ba al du Literaturak balio praktikorik MacMillan adituak Historiari aurkitzen dion moduan,
|
edo
antzekoan sikiera. Jakina, idazlea izanik, badut nik galdera horretarako erantzun propioa, baina ikuspegi orokor eta zabalago baten bila hasi naizenez, galdera hori kritikari profesional bati luzatzea otu zait.
|
|
|
Ez diot aurkitzen beste helburu espezifikoagorik. Hortik aurrera, eta hori baita oinarrizko puntua, dena da logomakia, hitzontzikeria, eta hobeki
|
edo
okerxeago planteaturiko eta garaturiko erretorika hutsa. Kritikariari balio dio jezteko eta jibarizatzeko bere burmuinaren neurrira; irakasleari balio dio asignatura bat burokratikoki antolatzeko; idazleari balio dio merezi duten autoreei kopiatzeko eta plagiatzeko; eta irakurle arrunt eta sinpleari sendatzeko kolesterolak, bizitzaren belzturak eta bakardadearen zuritasunak eragindako gaitz guztiak, eta, jakina, moztasun mentalak, aurreiritzi eta ziurtasun faltsu bilakaturik.
|
|
|
Baina, benetan, literaturak ez du ezertarako balio. Literatura ez da gauza inori on
|
edo
min egiteko. Literatura, bere horretan hartuta, minik gabekoa eta kaltegabekoa da.
|
|
|
Izan ere, literaturaren helbururik garrantzizkoena pertsonak aldatzea baldin bada, hots, indibiduo akritiko eta gizatasunik gabeko zirenak pertsona arrazoizko eta tolerante bilakatzea, orduan, emaitza ezin da samingarriagoa izan. Biblia irakurriz ere inor ez da urrikalkor
|
edo
amore emaile bilakatzen.
|
|
|
Hori da Víctor Morenok literaturaren balioaz duen iritzia. Kontua da, berarekin bat etorri
|
edo
ez, jende askok jarraitzen duela literatura irakurtzen, lehen, duela berrogei bat urte eman dezagun, irakurtzen zen baino gehiago agian. Irakurri egiten da eta, gainera, literatura aztertu eta ikertu ere egiten da.
|
|
|
Irakurri egiten da eta, gainera, literatura aztertu eta ikertu ere egiten da. Ondo
|
edo
gaizki, hori beste kontu bat da. Izan ere, literaturaren ur nahasietan aurrera egitea oso zaila baita.
|
|
|
Zein da idatzi nahi dudanak eskatzen duen hizkera?, da galdera nagusia, eta ez dut lehendabiziko hiruzpalau paragrafoak osatu arteko onik izaten, haiek emango baitidate gero testuak izango duen tonu nagusia. Tramari
|
edo
pertsonaiei buruzko zalantzak beste maila batekoak izaten dira, xakean jokatzerakoan edo puzzle bat osatzerakoan egiten diren kalkuluak bezalakoak».
|
|
|
Atzerrian bizi ezinari amore emanda, atzerri poxi bat bederen (ni eta nire hizkuntza) ekarria zuen etxera. Bere alde subertsiboa ere bazuen honek, XVIII. mendeko lapurren argot
|
edo
hizkera hark bezala, edota gaur egungo ijito espainiar zenbaiten kaloaren antzera. Beste inork, senideek, lagunek edo ostatu zein jatetxeetako jendeak?
|
|
|
Bere alde subertsiboa ere bazuen honek, XVIII. mendeko lapurren argot edo hizkera hark bezala, edota gaur egungo ijito espainiar zenbaiten kaloaren antzera. Beste inork, senideek, lagunek
|
edo
ostatu zein jatetxeetako jendeak, zer esaten ari ginen jakiterik nahi ez genuenean, ingelesera jo genezakeen.
|
|
|
Badira zenbait jarrera politiko hizkuntza baten
|
edo
bestearen nagusigoa aldezten dutenak. Katalana iraganeko jazarkuntzatik bizirik atera da eta azken bi hamarkadetan ofizialki suspertutako berpizkundea izan du.
|
|
|
Elebitasuna oreka misteriotsu baten barruan gertatzen da eta, askotan, Madril, Paris, Londres
|
edo
New York bezalako lekuetatik datozenek, lingua franca bakarra ukanik, nekez uler dezakete hori. Amerikarrentzat oso zaila bide da hau konprenitzea, eta ez da erraza britainiar edo frantsesentzat, nahiz eta pertsona irekiak izan.
|
|
|
Elebitasuna oreka misteriotsu baten barruan gertatzen da eta, askotan, Madril, Paris, Londres edo New York bezalako lekuetatik datozenek, lingua franca bakarra ukanik, nekez uler dezakete hori. Amerikarrentzat oso zaila bide da hau konprenitzea, eta ez da erraza britainiar
|
edo
frantsesentzat, nahiz eta pertsona irekiak izan. Harrigarria dirudien arren, japoniarrek ez dute inolako arazorik, agian haien espainiar erreferentzia nagusietarik bat Antoni Gaudí arkitekto eta katalanista mistikoa delako.
|
|
|
Kulturaren aldeko argudio emozionalak ez gutxiesten ikasiko duzu. Hasiko zara ulertzen Milan Kundera txekiarraren kartsutasuna esloveniar
|
edo
estoniarren aldeko elkartasuna Parisen sustatzearen alde, bere lagun frantziarren axolagabetasunaren erdian.
|
|
|
Ezagutzen nituen beste familia batzuk, beste kultura batzuetatik etorritako guraso arrotzak zituztenak, hain zeuden bertokotuak non ahaztua baitzuten ama hizkuntza seme alabei helaraztea, beranduegi izan arte. Ume hauek ulertzen zuten hizkuntza galdua, zenbaitetan sen hutsez, baina sarritan lotsa ematen zien hitz egiteak,
|
edo
trebetasuna falta zuten.
|
|
|
Ni ez naiz oso abertzalea.
|
Edo
nik ez nuen uste halakoa nintzenik, behintzat. Orain ez dut hain argi ikusten, ezen hasi bainintzen oso kartsu sentitzen nire hizkuntzarekiko atxikimendua.
|
|
|
Espainiar munduan jende guztia itsuturik dabil, eta ulergarria da? ingelesaren garrantziari dagokionez, bai negozio arloan, bai bidaiak
|
edo
beste zernahi egiterakoan. Nire beldurra beste nonbaitetik zetorren:
|
|
|
Beste batzuen jatorria topatzea errazagoa zait, berriz. Adibidez,«!» hitzena (zer arraio ari haiz?)
|
edo
«I want doesn, t get» delakoarena (gauzak, lortuko badira, gizatasunez eskatu behar). Esaera hauek guztiak burura datozkit; berriro erabiltzen ditut.
|
|
|
Laster garbi ikusi nuen hizkuntzek askoz gehiago nahasten gaituztela helduok, umeak baino. Juliari ez datorkio nahasmena
|
edo
harridura hiru hizkuntza hitz egitetik, aitak bi baino ez erabiltzetik baizik. Edota ikustetik jende askok bat baino ez duela egiten.
|
|
|
mundu osoa argi berri batez ikustea izan zen. Planeta honetan 166 herrialde, bost kontinente, bost ozeano
|
edo
sei bilioi biztanle ez ezik, 6.000 hizkuntza ere badira.
|
|
|
Geografian bidaiatzea hain erraza denez, bulegoko horman dagoen mundu mapari begira jarri eta aise imajina dezaket edonora noala etxetik autoz hamar minutura dagoen aireportutik. Badira oraindik arrotz
|
edo
helezin diren leku batzuk, edota latzak edo abegi eskasekoak?, hala nola Siberiako eremu zabal izoztuak, Groenlandia edo Ipar Kanada, baina ni sekula izan gabeko beste hainbat eta hainbat herrialde hurbil eta ezagun egiten zaizkit film, dokumental, liburu edota irudimen eta esperientziaren arteko nahasketa batengatik, eta ezin errazagoa zait nolakoak diren irudikatzea.
|
|
|
Geografian bidaiatzea hain erraza denez, bulegoko horman dagoen mundu mapari begira jarri eta aise imajina dezaket edonora noala etxetik autoz hamar minutura dagoen aireportutik. Badira oraindik arrotz edo helezin diren leku batzuk, edota latzak
|
edo
abegi eskasekoak?, hala nola Siberiako eremu zabal izoztuak, Groenlandia edo Ipar Kanada, baina ni sekula izan gabeko beste hainbat eta hainbat herrialde hurbil eta ezagun egiten zaizkit film, dokumental, liburu edota irudimen eta esperientziaren arteko nahasketa batengatik, eta ezin errazagoa zait nolakoak diren irudikatzea.
|
|
|
Geografian bidaiatzea hain erraza denez, bulegoko horman dagoen mundu mapari begira jarri eta aise imajina dezaket edonora noala etxetik autoz hamar minutura dagoen aireportutik. Badira oraindik arrotz edo helezin diren leku batzuk, edota latzak edo abegi eskasekoak?, hala nola Siberiako eremu zabal izoztuak, Groenlandia
|
edo
Ipar Kanada, baina ni sekula izan gabeko beste hainbat eta hainbat herrialde hurbil eta ezagun egiten zaizkit film, dokumental, liburu edota irudimen eta esperientziaren arteko nahasketa batengatik, eta ezin errazagoa zait nolakoak diren irudikatzea.
|
|
|
Ene buruari galdetzen diot nolakoa izango den mundua mandingaz. Hiztegiaz gain egongo dira moldeak, esapideak, erritmoak, ideiak eta kantak hizkuntza horri bakarrik dagozkionak eta beste edozeinetan ezin entzun
|
edo
antzeman daitezkeenak. Nire ustez, segur aski, mandinga ikasiz gero gehiago ikas genezake Afrikaz, hizkuntza hori mintzo den lekuetara bidaia eginez baino.
|
|
|
Hala ere, idazten dituen gauza guztietan, baita itzuli dizkioten guztietan ere, agerian dago euskara dela haren ama hizkuntza. Haren poesian edota berak hain gertu dituen euskal literatura, musika
|
edo
kulturan oso jende gutxi barnera daitekeela jakinda, aski zuhur agertzen da beste kultura edo beste edozeri buruzko iritzi arruntak ematerakoan.
|
|
|
Hala ere, idazten dituen gauza guztietan, baita itzuli dizkioten guztietan ere, agerian dago euskara dela haren ama hizkuntza. Haren poesian edota berak hain gertu dituen euskal literatura, musika edo kulturan oso jende gutxi barnera daitekeela jakinda, aski zuhur agertzen da beste kultura
|
edo
beste edozeri buruzko iritzi arruntak ematerakoan.
|
|
|
Haren oparotasun kutsagarriak aferaz pentsarazi digu. Hizkuntza bat ikasi
|
edo
erabili baino gehiago, bizi egin behar duzu, mahaian gosalorduan, bainugelan, gauerdian, ohean egon nahiago zenukeen orduan?, maite egin behar duzu. Konfiantza horrek eta ez beste ezerk emango dizu hitz bakoitzaren pisua sentitzeko aukera eta beraiekin jolasaraziko.
|
|
|
Hizkuntz hostaila honetan nolabaiteko ordena atxikitze aldera, kontuz landatu behar izan genuen geuk ere. Inoiz inausi
|
edo
moztu ere bai. Luze gabe ohitura, eta ondoren erreflexu inkontziente bilakatu zen arau ugarietako bat hauxe da:
|
|
|
Batzuk aipatzearren: The Madrid Connection, FC Barcelona Confidential
|
edo
The ref (El árbitro).
|
|
|
Aita soil batetik abiaturik berehala goaz aitarenganakotzat bezalako lukainka peza batera. Zer egin perpaus baten
|
edo
paragrafo baten erritmoa bizkortu nahi duzunean. Gure poeta onenek, hizkuntzaren barne prozedurei gehien erreparatu dietenek, ez diote bizkarra erakutsi auziari.
|