|
2003
|
|
|
Handiklasterordea, PiarresLafitteUztaritzeko euskalirakasleezinahantzizkoariesker, hasinintzenharenadiskide, lankide, solaskideetamaisuere izanazenidazlearenhautuzkoartikulubatzuenjakituzetagozatuzirakurtzen. PiarresLafittekberakbeharninduenalabainaEtxeparentxertotiktxertatu,
|
edo
nahibaduzuekutsutikkutsatu.
|
|
|
Gogohorrekiraganeraino eramannau, ehunenbaturteatzerantz, Jean Etxepareberegiroan, edotadesgiroan, kokatuetaaztertuahalizateko, hurbilhurbiletikbehatuahalizateko.Halandaze, aspaldijoandakodenboraren peskizanibilinaizAldudekomedikuaren arrastoan, etaberaz, sasoihorriburuzko dokumentu askoirakurriditut, etabaisasoihorretanidatzirikoakere, beste horrenbeste
|
edo
. JonCasenaverentesiakopetsi dizkitargibidebaliotsuakataza horretan.
|
|
|
...kogara, etaizatez, Aldudeko medikuarenbizitzaetaobraizandiraliburuhonenardatzaeta denbora bidaiarako aitzakia.Alabaina, kontakizunaezdaartezjoangomediku saiogilearenbiografianzehar.Puntubirenartekodistantzialaburrenazuzenadela irakatsizigutenumetan, baina, horiezdabetibetetzenmatematikatikat.Esaterako, ibaiakmakinabatmeandroegingodituitsasorakobidaiandistantziarik laburrenabilatunahirik.Moduberean
|
edo
, geuerezenbaitmeandrotanendredatuko gara ibarreanalderikalde, etahorrelainteres gunedesberdinetarainohurbilduko gara.Izanere, Aldudekomedikuarenganainokodenbora bidaian hainbatetahainbatestekaaurkituditugu, etaesploratu, etahorietariko zenbaitzukliburuhonetara aldatzeapentsatu dugu.Deladinosauroensuntsipenaekarribidezuenmeteoritoarena.DelaPanpetakoEuskaldunErrepublikarena. Delaugaztunenizenarena.
|
|
|
Indiarreigerla.Espainiako koroarekikoaskatzean, Argentinakoestatujaioberriakpanpetako lautadazabalak, eta Patagoniakoakere, bereganatunahiizanzituen, etaBasamortuarenKonkistari ekinzion.Prozesuhorretanurratsezurratsmugaurrunduz joanzenBuenosAireshiriburutik, ganadu hazkuntzan oinarriturikoekonomiaberria bermatzeko.Basamortuaren Konkistadelakoaizendapen guztizeufemistikoada, izatez, zinezkosarraskiaizanbaitzen, arokolonialetikherriindiarren eskuzeudenlurraldeak, garbitu, ziren eta.Hainbatkanpaina militargaratuziren, herri indigenakNegroibaiaz hegoalderainobultzatzeko. Rocajeneralakadierazizuen, kasurako, 1600indiarhil zituelaeta10.000gatibu altxatu, 1879kokanpainan; beroriek, gero, esklabogisa bidalizirenTucúman aldeko azukre kanaberadietara,
|
edo
BuenosAireshiribururagoimailako etxeetakoneskame. Alegia, BasamortuarenKonkistaherriindigenengenozidioa bilakatuzen. (Ird.: Loria&LópezBustos etik moldatua).
|
|
|
PedroLurokbimilaeuskaldunbainogehiagoeroaneizituenAmeriketara, bainaezdagoargidenetaraeazenbateuskaldunjoangoziren.Kalkulu horretarako hainbatzailtasunmetodologiko daude, etaezdaerrazakopuruazehaztea.Argidagoenadaaskoetaaskoizanzirela, etahorrekinnahikoadaukaguhemenkontatunahidugunistoriorako.Edozelanere, aita Lhanderen 1910ekoestimazioaekarrikoduguhona, irakurlearierreferentzia puntu bateskaintzearren.Autorehorrenarabera, 1832 1907urte tarteanehunmilaeuskaldunjoangozirenAmeriketara, gehienakArgentinara: kopuruhoriikaragarriada, aintzathartuz sasoihorretanIparraldekobiztanleriaehunetahogeimilakoa
|
edo
izangozela.Kasurako, Lhandekdioskunez, soil soilik 1907an3500frantseseuskaldunetabiarnotar erregistratu zirenArgentinarajoateko.
|
|
|
Hauda, argietagarbierrietaegitendio, esanez, utziegingaituzu, halandaze, ezzaragutarra, etaezkopletanhasi?. Baina, harrigarriada, kopla, horrengaia, hainzuzen, besteEuskalHerribatezartzeaitsasoaz
|
haraindian.Etapasartehorriindarraemateko
edo, ÉliséeReclusgeografo ospetsuarenaipubaterantsidiguoin oharmodura:
|
|
|
Lehenaldizirakurrinuenetikpoemahorretanazalpenbatdagoelapentsatuizandut, hainzuzenSarrik bereburuariematendionazalpenaedotageuriluzatzen diguna, bereekintzaile bideaulergarrigertadakigun. Bestelakoarrazoikorapilotsuagoakaldebaterautzita sinple sinplekiadieraztendiguzergatikdabilensasipean: ba, mundua, EuskalHerria, PierreLoti renliburukoabezainzoriontsuaeginnahiduelako
|
edo
.
|
|
|
...etaSarrikagindutakomunduzoriontsuaaurkituguran.Baina, topikoaktopikobeti, dirudienez.Zertazohartuginen, EspainiakoCarmenospetsuarenaazkeneanirakurrigenuenean. Bada, espainiarrikespainiarrenak, espainiararketipikoak, ElizondoetaEtxalarreko euskaldunakdirela, hor jaioakziren etaCarmenberaetaJoseLizarrabengoa, kriskitinaketengabe jotzenaridirenespainolenirudiunibertsalarenpaperezkoereduak.Modu berean
|
edo
, ezdiraezberdinak etaezantzekoakere, Ramuntchonaurkitu nitueneuskaldunak etanikneuklehenagotikezagutzenditudanhoriek. Noski, azaldueginbeharkonukenirebegietanzertandatzanmultzobi horienartekoaldea.Atazaez daerraza, bainaadibidebatekinsaiatukonaiz.
|
|
|
Jakina, pasartehorretan ezerespliziturik agertzenezbadaere, errebolberrarenkontuhoriCatrielburuzagiarenindiarrekinlotubeharkogenuke, zereneta, lehenagobaten CatrielburuzagiaRosasjeneralarekinbateragainerakoindiarrenkontraaritubazenere, geroraetsaibihurtubaitzensasoi batekoaliatua.Hauda, Saladoibaitikhegoalderanzkolurraldeatarteka tartekabenetanarriskutsuaizatenzen; mugaldezabalhori ezzenbatereegonkorra, etagainerazenbatetahegoalderago hainbatetalanjerosago, panpa osoaindiarrez zipriztinduta zegoen eta.Catrielburuzagiarenindiarrak, gehienbat, AzuletaTandilinguruankokatutazeuden, etaeuronmehatxua inguruosoanzabaldukozen.Horrenbestez, Etxeparetarrakeremugalariak izanziren, pionieroakarteanindiarrez, garbitu? gabekomugaldehorretan, eta, westernetanikusiizanohidugunez, prestatuegingoziren, edozeinerasorenaurreangertuegoteko, indiarrena
|
edo
. Horrexegatikizangobidezen,, beharduguariblanquian, hori.
|
|
|
Erbiaren heineko ihiziñobatduzu peludoa, lurpeansatorrabezalabizi dena.Bizkarraetasahetsakazallodibatekgordetzendaizko, balakere aldeanbertzezila ezdezakena.Zenbataldizeznuenaditua, harenhiltzekotztiroazgibelaldetikbehardelahatzeman;
|
edo
, ohantzetikhurbil harenbeha egon ondoangeldirik, hansartzeanbuztanetiklotzen ahal bazako, eskuezkerrazazkarkiatxikizbuztana, ipurdixilotikkanitazondorainosarraskitu.
|
|
|
panpetakobakardadeaharrigarria suertatzenda, Afrikakosabanabizidunez josiarekin alderatuta. BakardadehoriDarwinek beraksentituzuen.Animaliaalatzailehandiakfaltadira, etabaitaberorien harrapakariak.Horietarikoak bazeudenPleistozeno amaierara arte, etaosougari zirenfosil erregistroaren arabera, baiale kopuruzetabaigenerodesberdinez.Nolanahi, EtxeparetarrakberandusamariritsizirenArgentinara, ordurakoClovistarrek
|
edo
ondotxoamaitutabaitzeukatenerraldoiengarbiketa, etaEtxeparetarrenkontinentekideekClovistarrenondorengoena?, etagureJuancitokbereoroitzapenetanindigenarik gogoratzenezduen bezala, nekez eman diezaguke armadiloerraldoienetanagierraldoienberri, biziarenhistoriarenikuspuntutikia iabegienaurretikezabatuzizkioten eta. Tamalada, bainahorrelaxeda.
|
|
|
PanpetatikEuskalHerrirakobideaeginduenbestebat, etaoraingo honetanezinduguesanzorionez izandenik, Cortaderiaselloanada, hain zuzenere, panpetakobelarra(= Pampasgrass)
|
edo
, hobeto, panpetakolezka deritzona, etabenetakoizurribihurtzenaridena.Panpetakolezkalandare ikusgarriada, mototsgisaraparatua: 1, 8m koluzeradunhostoezosotutako mototsak3, 5m kodiametroalordezake, eta4m koaltuerarainoiritsdaitezkeerdi guneanhazitakolezka itxurakozurtoinloredunak.Hostoenertzaklatz etaebakitzaileakdira.Infloreszentziakzuri zilarraketa lumakarakdira, 40 70cm luzeak.Iraila aldera izat...
|
|
|
SanFrantzisko Asiskohirkuordenaeratuzituen.Lehenordenarenerregela1209anonartu zueInozentzinoIIIaitasantuak, bainagerorapobretasun irakasbideaeradesberdinetarainterpretatuzen, etagauregunordenahirutanbanatutadago, alegia, fraidefrantziskotarrak, kaputxinoaketakomentualak. Bigarrenordenarenerregela1212koada, etaemakumeeibegira ezarrizen; mojaklaratarrakdiraadibiderikezagunena.Tradizioarenarabera, 1221eaneratuziren, terzierak?
|
edo
–hirugarrendarrak?. Hirugarrenordenahau, SanFrantziskoklehenedobigarrenordenetarasartzerikezzeukatenpertsonadebotentzatpentsatuzuen, alegia, gizonzeinemakumelaikopenitentzigileentzat.HazparnekoJeanEtxeparekmultzohorretakojendearentzatidatzizuen.
|
|
|
...strearenhipotesiarenberri, etabadakinorainooinarritzengarenlogikahaeckeliarreananimalieneboluzioaazaltzean: protozooetatik abiatutaknidariodiploblastikoakitxuratzendira, etaberorietatik animaliatriploblastiko azelomatueta zelomatuak.Areago, badakizoologiarenberarenkontzeptu sareaetaterminologiaHaeckel enideietanoinarritudirena.Ikasleohihorrekentzunda dauka, ontogeniakfilogeniaerrekapitulatzenduela
|
edo
–, esannahibaita, banakoarengarapenakespeziearengarapenebolutiboaerrepikatzenduela, etabadakihorri, legebiogenetikoa, deritzona.Ezdakienada, komunitate zientifikoakjadanik1910erakoabandonatuzuelazorionekolegebiogenetikoa.Urtehorretarakoguztizonartutazegoen, enbrioiekhelduenjatorriari buruzkoargibideederrakematendituztela, baina, ezHaeckel ek etaerrekapitulazionistek ustezutenbezala, enbrioien gara... Izatez, garapenadiferentziazio prozesu batdaorokorretikespezifikorantzdoana, etaenbrioiekezaugarriorokorrakerakustendituzte, ondozondoko urratsetan espezializatuzjoango direnak.Horrela, enbrioiaklehenago, kasurako, ornodunenezaugarririkorokorrenakedukikoditu, etagarapeneanzeharagertukozaizkiokonkretuenakorpozorpo.Alegia, gizaenbrioi batekzakatz arrailak garatzenditu, ezarrainheldubatetikeboluzionatu garelako (horixedaazalpen haeckeliarerrekapitulatiboa), baiziketaornodunguztiek fasezakatz arrailduna dutelakogarapen goiztiarrean.Arrainak, ornodun, primitiboak, direnez, ostekogarapeneanezdira larregiurruntzen fasezakatz arraildun horretatik, baina, ugaztunek,, eboluzionatuak, izanik, zakatz arrailak galduetabirikakitxuratzendituzte.Hauda, enbrioiekjatorriariburuzkozantzuakeskaintzendituzte, zeren, animalitaldehandien ezaugarriorokorrek arrastohobeakerakustenbaitituzte, taldetxikiagoen ezaugarriespezializatuagoekbaino.Ba, halaere, zoologiazko liburuaskotan oraindikereerrepikatzendiralegebiogenetikoaetadagozkionirudiklasikoak.Gerta daitekehoriinertziahandiadagoelako, etaeskuliburuakneurri handibateanelkarrenkopiadirelako, Gould ekzorrotzadieraziduenez; baina, baita, legebiogenetikoabegietatikosoerrazgeureganatzendugulako, nahikoamoduintuitiboan, nahizeta zehatzaezizan.Horregatikere, ikasleakezduzuzenketagogoratuko, etabaiHaeckel ek postulatutakoa.
|
|
|
...makurdaukagu.Hanbatgaixtoagoapezenmeneangazteriaidukiko duenerresumarentzat! Ez duterran nahigaiztukodelaedotzartuko, bertzelabainogehiago; baiordean aphalduko, nagituko, gemenikgabejarriko, berehaurrenizpirituala bihotzekojaidurakgauzetarikurrunduakukanendituelakotz.Apezaren irakaspenasinestebatzuengaineanfinkatuadago.Sinesteheienalde direngertakariedoitxurakbaizikezdituikusten; bertzeeraiher da,
|
edo
bederenezikusiarenaegitendeie; itzaleandauzka.Nehondikezditake izanegiazkoa.Entzuleari, geroztik, denahedoietaametsgelditukozaio burua.
|
|
|
Ezdakitzeinneurritan gaztetasunariegotzidakiokeen, irakasleeningurukodatubatguztizkezkagarriairudituzaidana.KarmeleArtetxekargituduenez, Ingumadatu basean, alegia, EuskalKomunitate ZientifikoarenDatu Basean? ...udihoriosobermesendoaizandaitekeenikbalizkoeuskalunibertsitateari begiraArrazo.iaskoegondaitezkedatuhorrenatzean, unibertsitateenhizkuntza plangintza eskasakirakasleen, ebaluazio sistemak, motibopertsonalak, ideologikoak...?, bainadatuabera eskandaluzkoada: neurrihandibateanagrafoadaeuskarazkoirakaskuntza unibertsitarioa.Karmele Artetxekazaldubezala, irakasleekezduteeuskaraz idazten, eta, ondorioz
|
edo
, ikasleekez duteezereuskarazirakurtzeko. Euskarahutsezkobibliografiek ezdutezentzurikunibertsitatean, baina, ezdu zentzuhandiagorik karreranzehareuskarazirakurtzeko inolakomaterialik ez egoteak.Berorrenondoriologikoabegi bistakoa da: horrelakolizentziatuekezinizangoduteondoulertueuskarazkotestukorapilatsurik, horretan trebatzerikedukiezdutelako.Azkenbatean, ahozkotasunerakondenatuta dagoeuskarazkoirakaskuntzaunibertsitarioa.
|
|
|
Sasoiberean
|
edo
, aitaLizarragakHazparnera bidalizituenberegaztainak, hainzuzenere, Pierre Buruzaini, ordukoalkateari.Beroneklagunenartean banatu zituen, etahorrelaJaponiako gaztainondoa inguruetatikbarreiatuzenhurrengourteetan: Hazparne, Zuraide, Sara, Azkaine, Makea, Senpere, Gerezieta. Antza, Atharratzerainoiritsizirengaztaina ale batzuk, eta, Constantinmedikuakdioskunez, gehiagoreneskarialuzatuzietenJaponiako, hornitzaileei?:
|
|
|
Ba, misionistarenaitasemearenmasokismo erakustaldi horrenondorioz negarbateanitobeharrezikusidugunantzera, Etxeparerenaitaidorrariere negarrajaitsizitzaionbegietara?, bihotzatanpezberaturik?? etxekobiritxienlolasaiaren aurrean.Dirudienez, kasubiotanizotz puskaurtuegin zenazkenerako,
|
edo
, behintzat, samurtasun amiñibaterakutsizuten.
|
|
|
...skaraedoZiberoukoegunariaren1911koaleakazaltzendu, besteakbeste,. Amerikaetahiriakutzirik, idazlana,?, horieginikMousdeMarcellinÇugunZalgizekoetcheko jaunaz, irakourturikizandaAtharratzekoCongrèsCantonaldeitubiltzarrianazaroaren20an1910ian??. Ezdakarargibidegehiagorik, baina, jakina, hitzaldibakarrakezohidubiltzarbatosotzen.Bestalde, data horiikusita, pentsadaitekebigarren kongresua1912koazaroan
|
edo
egingozela, eta, ziurrenez, GerlaHandiak atzeratukozuen, betiko, 1914anegitekoazenhirugarrena.
|
|
|
JeanEtxeparek, ziuraski, laurogeialebainogehiago saltzeaespero zuen.Horrenfrogadirateke, batetik, liburuaren iragarpenaRevistaInternacionaldeEstudiosVascosenplazaratuizana, aldizkarijakitunhorretakoirakurletrebeakbilatuz
|
edo
, etabai, bestalde, Buruxkakliburukohitzasko, laurogeibat, oin oharretanfrantseseraetagaztelaniaraitzulita aurkeztea.OinoharhorienbitartezEtxeparekHegoEuskalHerrikoirakurlerenbatere gurakozuenerakarri, euskalkidiferenteetatikbereganatutakohitzulergaitzakargitzeazgainera.Zeresanikez, oin oharhorienbidezEtxeparek erraztunahiduosotestukonplexuen irakurketa, etabaierahorretaraliteraturhizkuntzamoderno...
|
|
|
...buruairakurriz ateratzenduzunleheninpresioada, euskalliteraturaren historiafraideeta apaiz segida grisadela, eta, aldehorretatik, kolorezbeteakbegitantzenzaizkizuagertzendirenlaikoapurrak.Sortaezdeushorretan, esangabedoa, koloreberebizikoa duJeanEtxeparek, eta, orozgain, Villasantekkontaturikohausturadramatikobikoitzhorrek.Imajinaezazulehenhaustura (rompió): andregaia amorrubizianliburuaapurtzen,
|
edo
, guragobaduzu, osorik irakurrietaosteanorrialdeak erauzietaesku ahurretan zeharozimurtzen mekanikoki, begiradanonbaitengalduta.Imajinaezazubigarrenhaustura (cortó): andregaiaren eskutitzhotzbat, harreman kasikhasiberriaribehinbetikokitoaemanez, edo, bestela, igandekomezanagusiarenondotik, mantelinaburuan, malkogaziaketagaitzespenisilaknahasiz.Nobelazaharretan bezala.
|
|
|
...parek, eta, orozgain, Villasantekkontaturikohausturadramatikobikoitzhorrek.Imajinaezazulehenhaustura (rompió): andregaia amorrubizianliburuaapurtzen, edo, guragobaduzu, osorik irakurrietaosteanorrialdeak erauzietaesku ahurretan zeharozimurtzen mekanikoki, begiradanonbaitengalduta.Imajinaezazubigarrenhaustura (cortó): andregaiaren eskutitzhotzbat, harreman kasikhasiberriaribehinbetikokitoaemanez,
|
edo
, bestela, igandekomezanagusiarenondotik, mantelinaburuan, malkogaziaketagaitzespenisilaknahasiz.Nobelazaharretan bezala.
|
|
|
Alegia, JonCasenaverenarabera,, legenda setati, batdaEtxepare andregaiakabandonatuaizatearena.Nirebegietarako, oin oharhorrekfunditutautzizuen, JeanEtxeparerenbiografiakodaturikerakargarrienetariko bat, areokerrago, euskalliteraturaosokojazokunerikerromantikoenetarikobat.Melodramasingle horrekapartekoxarmaz tindatzenduEtxepareren irudia, eta, aldehorretatik, sinesgaitzasuertatuzitzaidanoharra,
|
edo
, hobetoesateko, irentsiezinekoa.Nolanahi, dudarenitzalazabalduzidan: zer eginnezakeenVillasanterenbertsioarenondadeaegiaztatzeko. Argitu beharrekokontuaderitzot.
|
|
|
Luzaroanedukinaukezkatutakuestiohorrek, eta, denaesateko, burukominaizateraereiritsizaitlantzean lantzean.Baina, azkeneanerantzuntxalogarribatparatuzitzaidanbegienaurrean, 1964koGureHerriaaldizkaria berriroarakatuz: konexioederraeskaintzendiguAldudekoustezkogertakizunenetaaitaLafitterenartean.Hortaz, nireiritzizLafitteriMixelIriartek kontatukozionzerbait, edozerbaitbainogehiago.GureHerriaaldizkarian aurkitududanez, MixelIriartbaigorriarraAldudekojaunerretoreaizanzen1907 1918tartean, eta, beraz, edertojakingozuenherrianurtehorietan jazotakoa; besteakbeste, berrizuzenaedukikozuenmedikuarengainean. PosibledaMixelIriartekberakereliburuairakurtzea, Izturitzekoapaizak bezala, etabalizkoandregaiari, konfesioz
|
edo
, agintzeamedikuarekikoa apurtzea.Lafittekidatziduenez,. Iriartjaunapezaezzennornahi.Uztaritzekoerretor nausi ezagutudugu.Predikariharrigarriazeneuskaraz, eta izkiriatzailegaitzaorobat: Eskualdunaastekarianzonbaiturthezzoinederki ezduEbanjelioaargitu?. MixelIriart1918tik1929raizanzenUztaritzeko erretorea.Litekeenada, nireustez, MixelIriartekkontatutakozerbaitetan oinarritua izateaLafitterenbertsio...
|
|
|
Hauda, hainbataldetatikbegiratutaMontevideokobizimoduaAldudekoabainozoriontsuagoaizanzitekeen, baina, erahorretaraezindirurik aurreztu.Kontuada, gutunhorretanzuzeneanirakurdaitekeenez, Montevideokoeuskaldunen hirulaurdenenjokabidea ezdelainolaereeredugarria. Txostenaren datuaklaburbilduz
|
edo
, SalbatLarrekhurrengoaziotson Aldudekoalkateari:
|
|
|
Gerlaezdabertzerik, baizenegunguzietakoguduazorrotzago, saminduago, basatua, odolixurtzearenariazhezi behardena.DezagunasmaJaungoikobat, gizaldeakegindituenadesbardinetaelgarriaiher,
|
edo
bereoldez, edo jauspenekarrieztakotelakotzgurelehenarbasoek; aitzitik, dezagunusteukan, halakonausirikgabe, beraberebaitariketa betitik, gubarne, egitenetadesegitenaridelamundua, ezingeldituzko itzulikabatean, osatzendutenizpietainarguziakkaskakabatbertzeari: batetaradoahuntan, gutarikneholere urruntezdezakegungaitzbat delagerla.Bizitzekotz, biziaberebalioanjastaedogozatzekotz, baitezpadakoaorobat.Zernahiizanik, gizaldeenerneetaxutatxikitzekoararik hoberena, zerondorioerebaiterakarkote.
|
|
|
Gerlaezdabertzerik, baizenegunguzietakoguduazorrotzago, saminduago, basatua, odolixurtzearenariazhezi behardena.DezagunasmaJaungoikobat, gizaldeakegindituenadesbardinetaelgarriaiher, edo bereoldez,
|
edo
jauspenekarrieztakotelakotzgurelehenarbasoek; aitzitik, dezagunusteukan, halakonausirikgabe, beraberebaitariketa betitik, gubarne, egitenetadesegitenaridelamundua, ezingeldituzko itzulikabatean, osatzendutenizpietainarguziakkaskakabatbertzeari: batetaradoahuntan, gutarikneholere urruntezdezakegungaitzbat delagerla.Bizitzekotz, biziaberebalioanjastaedogozatzekotz, baitezpadakoaorobat.Zernahiizanik, gizaldeenerneetaxutatxikitzekoararik hoberena, zerondorioerebaiterakarkote.
|
|
|
Nahizetamoduerrazbatezazalduduen, sakonadaeskainidigungerlaren definizioa, etaintuituegindaitekezeozer, edozeozerbainogehiago, irakurridueladarwinismoetagerlaartekoloturaz.Izanere, Crook ekdioenez, 1859tikaurreragerlarenbiologiarendebateazabalduzen, hauda, gerlarenustezkokausaeta efektuengainekoeztabaida, bereziki gizaagresibitateaz, eta, adibidez, GerlaHandiagizaeboluziozkoesperimentuerraldoitzat jozuenRaymondPearlbiologoezagunakWashington en1918anegin zientzia konferentziabatean.Ekarridugunpasarteairakurritakoan, badirudioihartzunen batedobesteiritsidelaEtxepareren belarri xuloetaraino. Ikusiduzunez, Barbierrenazalpenaerebadarabilaukeramodura, baina, era bitaraplanteatuz: edojainkobatekbereborondatezsortudituelkarren gorrotodirengizataldeak, etahorrexekhalabehartukolukegerla,
|
edo
, gizakiakreatuosteanberorrenbegirune ezakbideratukozuenjaungoikoaren sumindura.Bataonartu, besteaonartu, bietarabistaratzendajainkoezinagoankeretabihotzbakoa.Alabaina, Etxeparekonbentzitutabidedagoazalpendarwindarraz, eta, izanere, pasartearenazkenaldeko, gizaldeenerne etaxutatxikitzeko, horrekDarwinen, hoberenensuperbizipena, gogora araztendunahitaez.
|
|
|
Aitzindaritzat, negoziantedoindustriarittipi;
|
edo
, hauiekinnahasteka, gobernamendukoenplegatuxume.
|
|
|
Ezdakititsututazebilenedozer, baina, Saint Pierrerenazalpenaerabat senikgabekoairuditzenzait.Alegia, uneriklarrienetan frantsesjeneralek soldadu hoberenakhautatzen zituztela, hauda, euskaldunak.Baizera! Badakigu, jakin, euskaldunakzelakogizonizukaitzakdiren, burdinazkoak
|
edo
, etagorringobikopareazedertohornituak.Baina, zertaradatoreuskaldunen ingurukoespantumerkehori, hainbesteetahainbestehilotzdaudenean eskuartean.NorengainatunahiduSaint Pierrek. Alakontsolagarriagoada gurepertsonamaiteenheriotza, baldinetaepikoaedotaheroikoaizanbada?
|
|
|
Eskualdunsoldadoajitezgrenadierhautadela, ezduguzeren aipha hemen.Nordagutarteanhaurretikpilota batbederenhigatuezduenik besogainka,
|
edo
harrikalagunekinha [r] itzondobatedobertze larrutu. Jokobertsuadahemen: besoatrebeduenakbadunonbalia.Badazkit frango eskualdun,, boxak, erhautsidituztenakgrenadahoiekin, ez bakharrikVerdunen, bainanhemenberean, gauazparadaonaukhanik.
|
|
|
...nadierazitakoezgain, hala nola, naziotasunbikoitzarena(. Frantziako buruzagiek...Euskal Herriko xisterazkari?), edota, HamalaukoGerlarekikoepeltasuna(, bete... bereeginbidea?). Areago, gerlaamaituzenetikurtebatzukjoandirela, harengomutalausotueginda, etakirolariennorgehiagokamoduraaurkeztendigu(. Alemanekilakobekoz bekoizigarrian?), gudu tokietanbiziizandakoneke etasufrikarioguztiakdesdramatizatuz
|
edo
.
|
|
|
Esanakesan, benetangertatukoakezzirenhorrelakoak, etaEtxeparek, seguruegon, bazeukanhorrenberri.Halaere, isildueginzen.Etxeparek, hor, erretorikadela eta
|
edo
, ziriasartu diguEtxeparek, zeren, ikusiditugundatubatzuenarabera, Baigorrikokantonamenduosoak1032intsumisoeta45desertoreedukibaitzituen, mobilizatuak594izanzirelariksoil soilik.Urepelekberakbakarrik, 205intsumisoeta6desertoreukanzituen, eta52mobilizatu.Bankak, berealdetik, 153 intsumiso, 7desertoreeta85mobilizatu.
|
|
|
Hauda, Etxepareren ihardespenakezduzirrikiturikutziinolako zalantzatarako: gizonargituakherritxikietanezdubereparekorikaurkituko, eta ezinizangodugogoaalhatu.IdeiahorikonstantebatdaEtxepareren pentsaeran, ezdaitzaltzen, eta, goxoagoadierazita, goikoaipuanbezala?
|
edo
gordinago, gazteagozenean?, behin etaberriroaurkitukoduzuharen idazlanetan.Ikusi, kasurako, zelanformulatuzuen1918an:
|
|
|
Etxepareren testueihirihandienganakobegikotasunadarie, herritxikiakantipatikosuertatzenzitzaizkionneurriberean
|
edo
, etahorixesuma daitekeaipatuartikuluan, bozkariozgaindizoazi, dioskunean, XX.mende hasierakoBilbokedartsuetailunhorretandabilela.Alabaina, EtxeparekBilbonbarrenakolkoandaroanpoztasunaezdaturistakedozeintokiberriren aurreansentidezakeena.Etxepare ibiliegindaZazpiKaleetangaindi, bi sahetsetakoetxegorenitzalartehezean?, etaibaiazharatxagoaurkituditu GranVíako, harrizko egoitzaederrak?, eta. Ibaizab...
|
|
|
Alabaina, idazleeuskaldunenhomogeneotasunideologiko antimodernoarenideiahorigurearteanosozabaldutadagoenez, besteadibide bat ekarrikoduguhona, kontrakoanabarmenagoerakutsinahian.Izanere, euskaraetamodernitatearen arteantrokagaindiezinadagoelairudikatu nahiizanda, eta, premisahorrenondoriologikoa, berezatzerakoia
|
edo
izanbehardelaeuskarazidatzitakoedozer.Halaere, Etxeparerenarestiko aipuakondoandoanarekin alderatuz, bestebehinerekonturatukogara JeanEtxeparek baduelaerdarazidaztenzuenPioBarojakbezainbesteko irekitasuna:
|
|
|
Pasartehorrekhainbatiruzkinmerezibaditu ere, hemenbizpahirueginendizkiogulaburzurrean.Lehenengo etabehin, aipatubehardaletra etzananikjarria dela, etabai, bestalde, isolazionismoa
|
edo
adierazteko Villasantekdarabilen, bakar bide, horiizatezAltuberen jatorrizkoakberak dakarrela.Bigarrenik, KO utzinauena: Altubekingelesarenbideaproposatuzuen, noiz eta1922an, etanikneuk, gaianguztizinteresatutabibliografiaeraiasistematikobatezirakurridudanhonek, 2004anedukiduthorren berri, txiripahutsezgainera.ErantsikodugunazkeniruzkinaVillasanterena da (etaletraetzananirea):. Hiztegi legehaueke...
|
|
|
Adibideerrazbaterako, JohnFabermedikunaturalistak1625eanzizelkatuzuen, mikroskopio, berba, lehentxoagoeraturiko, teleskopio, ospetsuagoarenantzera, etahorrenostetikgaineratudirazitologiarenalorreko terminoak, milakakontatzendirenak.Baina, 1625etikaurreraEuropako hizkuntzanagusietanbueltakadabilenberbak, ku kubakarbateginzuen euskarazmendebigeroago, etaberrirodesagertuzen.Hainzuzenere, 1827anemanzenargitaraIruñeanErlegobernatzalleenguidariya, edoerleac gobernatcecomodua, FrayJoaquíndeSantaBárbarakarmeldarrak gaztelaniaz ondutakoarenitzulpena; bada, liburuhorrexetanagertuzenlehenaldiz mikroskopio hitzaeuskaraz, beguiratucienbiaimicroscopioarequin, etaetzuan aenarteandiferenciaricbaterearquitu?, etahori, XabierKintanarenhipotesian, IgnazioBalentinPagadizabalizenekoitzultzaileezkutukobateneskutik.Alabaina, mikroskopiopausu harria eskueranedukiarren, itxuraz ArnaudAbadiajaunkalonjeakezzuenbaliatulaborantzarieskainitakobere artikulugogoangarrietan, etaberorrenordezperifrasibehaztopagarrietara jozuen(= bixtaainitzazkartzendutenberinabatzu). Nolanahi, Zaitegik, txiki ikuskiñ, erabilizuen, etaateaitxiguraizandiomikroskopiodelakoari. Denadela, 1921eanAzkuek, sogailuxko, erabilizuen, baina, berorren ondo ondoan, mikroskopio, pausu harriakokatuz.Bideberetik
|
edo
, GerhardBähreuskaltzalelegazpiarrak, xikikusle, erabilizuen1922an.
|
|
|
Arestian esanbezala, hegoaldetiko kutsadurarenusteakezditutziikusten, Etxeparekberakbehinbainogehiagotanesplizitukiidatzi duena:, buruaberotugabe? , bertzemintzaigehienenarabertsurat?, bertzeguziekbezalazendakoezginukebehardeitu guk??. Etxeparerenidazlanetanhorrelakoakbehinetaberriroaurkituarren, niretzatenkriptatuta
|
edo
egondaadierazpen horienzentzua, etaezdutikusibegi bistakoa dena.Alegia, Etxeparereneuskara, bai, bada garbia, baina ezdagarbizalea.Okerrekopertzepziobatekinibiligara.Hobetolegokeesatea, Xarritoneklegez, tinkoegiadelaetadorpeaidazlehoneneuskara, eta, seguruenez, izatehorreksortuduEtxeparerengainekoinpresiofaltsuhori.
|
|
|
...uegunegiazkojakintsunenaitormena, ezdakitelagizonarenadina, etajakitekobiderik ezdutelaoraino?. Hauda, Saint Pierrekgizakiarenantzinakotasunaren inguruan zeudenjarrerak erakusteazgain, ezinbestezbetebeharreko baldintzametodologikoa?, hirurotarikobatidamaioberebedeinkazionabaria, hainzuzenerehorixeomenbaitaegiazkojakintsuenjarrera.Ildohorretatik ondokoaereeranstendu, aurrekoargudioairmoagoerakutsiz
|
edo
:
|
|
|
Horrelabegiratuta, pentsagenezakelerrook ezdutelaezerapartekorik, salbu etateknikotzat jodezakegungaibateningurukoakdirela, eta, badakigu, horrelakoakoso osonekezaurkitzen diraeuskalletretan.Baina, dirudienez, lerro gutxihorietanostenduta, lehenbegiratuanikus daitekeenabaino nahikotxogehiagoadierazi zigunJeanEtxeparek,
|
edo
, behintzat, horrelaxe ulertuzuenPiarresLafittekalonjeak, etabai gaitzetsiere, Lafittekbirritanargitaratuzituenetapasartehorrennolabaiteko, erantzunak?.
|
|
|
Nekezemandaitekeirakaslerenbatengoraipamenkonplituagorik: zoriona, Etxeparek Abadiaaditzekozorionaukanzuengaztetasuneratheltzearekinbatera.Abadiak, batetik, jakitateguztietanederrenairakatsizien, bai, bainabestalde, irakastenberebizikoa zen, hoberena
|
edo
: harenburu gaitza, harenahoederra, harenantzearenhedadura! Urtebetezesnemamitan biziizanzenEtxeparegaztearengogoa, eta, dioskunez, gizakiaren sorreraereaztertuzuten, besteakbeste, bainaezduziliportarenaagerian aipatu, tarteandagoelaulerbadezakeguere.Zoritxarrez, urtebetekoleinu ruaizanzensoilik, etaEtxepareklaburregiiritzizionikasturtehorri, haren ustezbospaseiurtebeharkozirelarik, gaimamitsuhori... Hala ere, etabeharbadajoandakourteekopetsitakoperspektibatik, badaki kritikoaizaten, etaitzalgarrantzitsubiaipatudizkigufilosofia irakaslearen aldetxarrean.Lehenengo etabehin, Abadiarenirakaspenenfuntsaetaoinarria erlijio sinestean zeutzan,, etzitakenbertzelaapezbatenganik?.
|
|
|
Bestalde, Benton ek dioenez, zenbait hipotesitanenoratuegindirahein bateanfuntsezkoprintzipiobiologikoak.Esatebaterako, izanotezitezkeen dinosauroakbenetakoautomatenmodukoak, ezgauzadirenak euronjokaeraaldatzeko?
|
Edo
, bestalde, posiblealdabiosferabatmodelatzea, zeinean faktorebiotikobakarra, epidemiarenbat, bizkarroirenbat, guruinenbaten funtzionamenduokerra, lehia, harrapakaritza, nahikoabaitahondamendi ekologikoerabatekoasortzeko?
|
|
|
Azkenik, badirudiasuntzioorokorbatdagoela, dinosauroensuntsipena solastegikojolasmodura
|
edo
jotzenduenaetaezgaiseriotzat.Aldehorretatik, ornodun paleontologo batekezlukeezeregitekorikunibertsoaren jatorriazedotaminbiziaren genetikazidatzitakoartikulubatekin, ezbailiokeinongoaldizkarizientifikoizendunek argitaratuko.Aitzitik, dinosauroen suntsipenariburuzkohipotesidiletantegehienakospehandikoaldizkarietanagertuziren: Science, Nature, AmericanNaturalist, Journal ofPaleontology, Evolution ...
|
|
|
...entazio modua, zientziarenarlokoabarik, abokatutzarena edodela.Adibidez, erahonetakoarrazoiketakaurkizitezkeen:. Baldinetaasumituegiten bada dinosauroakendotermikoak zirela, edotaerradiazio ultramorea handituzzihoalaKretazeoanzehar, edotatximeletenbeldarrakdinosaurolandare jaleekinlehiatuzirela, etaabar?, orduanzerarenzeraondorioztatzen da.Horrezgainera, baitaasumitzenbada klimahotzagobihurtuzela?
|
edo
beroago, edolehorrago, edohezeago, etaabar?, horrekez dakit zerhalabehartzenbidedu?. Benton ekdioskunez, bibliografiahorretanzailada topatzeadatuetafrogenhaztapenarretatsua.
|
|
|
Gezurretanarigarelaematenbaduere, esanlitekeJeanEtxepare izan delaArnaudAbadiarenirakurlebakarra,
|
edo
neukbehintzatsoilikberarenganaurkituduthari buruzkoleheneskukoadirudieniritzibat.Iritzibat, denaesateko, oso osoaldekoagainera.Besterikezean, beraz, Etxeparerekin fidatukogaraAbadiarenidazlanenjuzguorokorbaterako, etaizanere, bere lumakidatzitakohainbatlerroekarrikodituguhona, ArnaudAbadiaren garrantziazohargaitezen.Lauataletanbanatukoditugulerrohoriek: lehenengoetabehin, Abadiaren hizkuntzarenin...
|
|
|
...ferrikbatereez; begiakbeti lurrari, bazterrerat etaurrunnehoizalatzeratutzigabe; gogoa, ildo bihurdikatubatzuetanbarna, argiratbideaezineginez, horrelatsuzabilanAbbadie: lanakbaititugubatzutan, gureezjakinarekingirenbezain lausoak, harenhatzariezinjarraikiz.Bainan nolazpeithatzemaiten duguneangibeletik, ohartugireneanazkenekotzharekerakutsiari, jabetudenean gureburuagauzenbatetikbertzerakosailguti
|
edo
aski gordeaz, zeratseginagurebaitan! Zerbozkarioarenbetea! Nolakoeskerrak, erasiaixilbatean, ezdaizkoguheltzen, argizalehaidureztiari!
|
|
|
Eraberean, gureliteraturarenlehenbenetako, karniboroa?, dietaren ikuspegitik, eztaxonomiari dagokiola!? 1892koadateke: xitxijale.Jakina, Abadiarenxitxihoriharagirensinonimoa da, okelabezalaxe
|
edo
, etaezdu mendebaldekoeuskalkietakotxitxirenerabileraume hizkeraramurriztua. Lehenagokogureharagijaleguztiak, 1696.etikaurrerakoak, ezdira, karniboroak?, baiziketa, barau hausleak?
|
|
|
Gouldhildelairakurridutgoizean.Ezinizandutsinetsi.Begiakberriro ezarriditutegunkarikoalbistean, bigarrenirakurraldibatekbenetakoago bihurtukoduelakoan.Hainbatxehetasunezjabetunaiz: 1982andiagnostikatuziotenminbizia, urdailekoa
|
edo
–horibagenekien?; oraingoanbirikako minbizibatenmetastasiakhildugurelaguna.
|
|
|
Beharbada, Dinosaurinahaystack (1995) izango daGould enliburuen artekonirekuttunena.Horretarakoarrazoiaezdatorhorrenbesteliburuarenbarrutik, zeren, edukiaridagokionez, osonekezaegitenbaitzaitGouldenartikulu bildumetangehiengustatuzaidanaerabakitzea.Bestelakoarrazoibirengatik
|
edo
danirefaboritoa.
|
|
|
SanFrantziskokoliburudendarikkarismatikoeneanerosinuen, eta horrekereniretzakoosobereziaegitenduDinosaurinahaystack.SanFrantziskoraizanzen, niregaztaroarenamaieramarkatuzuenAmerikako egonaldilaburrekoazkeneskapada, etaliburuabertaneskuratunuen, City Lights Bookstorefamatuan. Kaleangorakaleanbeheranabilelarik, hantxe deliberatunuenFolinmarkesakartikululaburrikezetaliburuosoabai merezizuela, etaidatzieginennuela.HantxepentsatunuenGould enliburuakordutikaurrerabestemodubaterairakurribeharnituela, ezsoilikirakurlesoilgisara, baiziketaidatzi
|
edo
guraduenbatekmaisuparegabea zurrupatzenduenerara.HantxebururatuzitzaidanGouldezagutzeaasko gustatukolitzaidakeela.
|
|
|
–Euskara Batuaasmatubazen, beraz, ezzenizaneuskalkiakgaijasoezjardutekoezgauzazirelako. ...ingeniaritzagenetikoaz, esatebaterako, euskalkianjardunahalizatea?, eta badirudiusteduelaezdelaberezikizailaizango.Ostera, Etxeparekadierazi bezala, ozta oztaelizakoetaetxetakogauzarikoinarrizkoenetara iristen deneuskalkixuhurhorrekin, neukereezinezkotzatdutingeniaritzagenetikoaz, etabestehainbat etahainbat gainarrasagoengainean, idaztea, ganorazbehintzat, zeren, ereduhibridoetarajotaereoraingozez
|
baikabiltzabatereflamenko.Etabereideiahorrifuntsaemateko
edo, ondokohau erantsidiguKoldoZuazok:. Kontuada, 1968aarte, euskarazidatziden guztia, onaetatxarra, euskalkianegindela?. Nireustez, aurrekoesaldihori ereezzaiobiribilegi geldituKoldori: kontuaizangoda, beharbada, 1968ra arteidatzidenguztiaezdelaakademiakbedeinkaturiko euskarabatuan egin, bainaGabrielArestirenprotobatuazgain, bestehainbatidazlekerejo zutenhibridometadialektaletara, arestianaipatu...
|
|
|
Etxeparemedikuaeuskaraekumenikoaren premialarrianzegoen, kolkoanzerabilenapapereanetzanerazteko, eta ekumenismohorieuskararen mugetatikkanporaerehedatu zuen. SeberoAltuberen eraginez
|
edo
–, lehenagoaztertudugunez.Etxeparek, hortaz, bereganatueginzituenAltuberen lexikoareningurukoideiak, etanazioarteko bideahobetsizuen: garbiro atzemandaitekebereidazlanakirakurtzean.Halaere, horrekezduesan nahibestelako bideakzarratutzatjozituenik, ezetabaztergarritzat zeuzkanik.Ikusi, esaterako, 1929anzeradierazizuen, Euskaltzaindiasortzenari zenhitzberriengainekokitzikabatean:
|
|
|
JeanEtxeparerenganere, txukuneria, igardaitekebatzuetan, bainaez dainolazeremagnitudehorretakoa.Esatebaterako, PiarresXarritoneksoilik30enbathitzmarkatu ditu. J.E., laburdurarekin, adierazizJeanEtxepareksortuak
|
edo
direla. Aldudekomedikuarenobraosoarenbildumako lehenliburukiko hiztegian.Nolanahi, badirudiEtxeparek, Buruzainekez bezala, joeraduelazabalkuntzasemantikozedotaberrezarpen lexikalez baliatzekoa, hitzberriaksortzeko.Ikusibidehorretatik, adibidez, 1934an zelanizendatuzuen, EskualdunaaldizkarianGaitzizenikgabekoartikuluan deskribatuzigungaixotasuna:
|
|
|
...iztegietarakoerabiltzen direnirizpideterminologikoak aplikatuzsoilik 124salbadaitezke gaur egungoerabilerateknikoetarako.Jakina, arestianikusiditugunzerren zirikaetazerrendun, etaLopezAdanekosotutakozerrendahorretako besteberbaasko, seguruenez, Etxeparekberakerebesterikezeanhartukozituen, ze, aurrekotradizio faltaz gauzakzelanedohalanizendatubeharkozituen, eta berba horietarajokozuen, aprobamodura
|
edo
.
|
|
|
Lehenengo etabehin, aipagarriadaIparEuskal Herrikoautoreek, arestianaipatutakoekezbezala, Etxeparemedikuaezdutelaabertzalegisaaurkezten.Esatebaterako, harenobraosoabilduetaberrargitaratu duenPiarresXarritonek, luzaroankokatuduGureHerriaaldizkarikogerlariohienmultzoan, hauda, frantseserregionalistatzat
|
edo
joizanduguremedikua, etaizanere, Xarritonlagunmaiteakoraintsuarteezdualdatuabertzaleentaldera, DeRePublicaedopolitikaz (2003) liburuinteresgarrianhauxeerantsiz:, zinezkoabertzalebatekeginzezakeenbezala, aberriarenlehentasunakzehazkimarkatu[...], nahizberak [Etxeparek] bereabertzaletasunaezzuen, nikdakidala, nehoizaitortu?. Ildoberetik, JonCasenavekEtxepare edukizuentesi gai, bainabere azterketame... IlsemblequecesdeuxbasquisantsadjoignentausloganZazpiakt bal, adjectif libro?. Eta, jakina, ConstantinmedikuzuberotarraereBuruzainengogaideegitenduManexGoihenetxek.
|
|
|
Nireustez, irakurriberri dituzunlerro horiekezinihardukizkomoduan erakustenduteEtxepare nahikoasinesgogoragertzendela, Buruzainen ametsaplasmatzekoposibilitateaz.Itxurabatean, Etxeparekezduegingarri ikusteneuskalerresumañobat, ordurako jadanikglobalizatuz
|
edo
hasiaden mundubatean. Lerro horienpentzutara, badirudiEtxeparekezkatuta dagoelaEuskalHerriarenetorkizunaz, bainaezduelalarregisinestenalegiazkomugaberribatzuekbertakoohituraatxikieneietahizkuntzazaharrariekarliezaieketenbabesean.
|
|
|
Ammonite ugaritasunarengorabeherahandihoriek, PeterWard eniritziz, honelaxeazaldaitezke: ZumaiaKretazeoaren amaieranitsasarroaren alderiksakoneneanegongozen, etasakoneralarregizkoaizangozenammoniteaskobertanbizi zitezen.Ostera, Hendaia etaMiarritzurazalagoetan zeudelakoadauka, etahortikfosil ugaritasuna.BizkaikoGolkoanhamar
|
edo
, beharbada, dozenabatammonite espeziebizizirenKretazeoaren amaieraarte.Gehienakigerilariaerodinamikoakizanik, sakoneraertaineko uretanbiziziren, hondalekoharrapakariengandik salbu, etabaiazal azalekouretakoetsaiengandik urrunere.Izatez, ammonite espeziehoriekguztiak, Kretazeoarenamaierarenaurretikbizi zirenabainoaskozursakonagoetarainoiritszitezkeen, bainajadanikorain70milioiurteobsoletozeuden, i...
|
|
|
Izen deiturazJeanPierreAguerreberry genuen, 1874ansortua, eta, hamabosturtezituela, aitarenbaimenalortuzuenAmeriketarajoatekoArnaud anaiazaharrarengana, Kaliforniakomahasti, baratze, etxalde, arrantxoeta urre meatzeederrekin luzaroan ametseginetagero.SanFrantziskora 1890eaniritsietahandikzazpiurteraamerikano paperak lortuzituen.Jean PierreAguerreberry hainbatogibidetanarituzenKaliforniaetaNevadan barrena: lehenikpilotari, geroartzain, laborari, ardo saltzaile, esne karrosazain, horma saltzaile, ur karreatzaileeta, azkenik, urre bilatzaile etabai urre biltzaileere.Bienbitartean, ingelesaikastekoborrokalatzariekinzion. . Pete, soilazzutenezagutzenbereadiskideek,
|
edo
–PeteFrantsesa, lehenago.Deiturak erealdaketañimiñobatjasozuen, Aguereberrybilakatuz.
|
|
2006
|
|
|
Estrofahonen jatorriaezagutzeko, sustraihauek leudeke, noski:
|
edo
Bortegarairena Berdabiorenetikhartua da, edoalderantziz, edoetaa bateta bestean hirugarrebatetik.Etaguz oraingohirugarren posibilitatehonenaldekoak gara.
|
|
|
Zertan gelditzen garaorduan? BialdizjasoaduJuanMarik?
|
Edo
beste
|
|
|
Berenez, R.M.AzkueetaAitaDonostia, herriarenahotikjasotakoaleun kakanta, xaloetabixigordetzen besterikezdirasaiatu, bereneskusartze, hu tsegite, etaguzi.Ezduteordea, halakoespariknabari.Etaitsuakereikusleza ke, OnManuelLekuonakezbezalakodiziplinaetajakinduria erakutsidutela kanta kontuotan.Horrezgainera,
|
edo
hobeki esan, bimaisuekiko espaeta gutiuste horrexegatikberagatik, lekuonatarrenixilpekoxurilanhoni, bestela kokrabelinusainadario:. Gukerabiltzen ditugun bertsioak... Etxeankantat zendugunbertsioak... Familianikasi etaburuzdakiguna... Gureak, berriz, osotasunbateskeintzen du?. Gaintxuriketa finekomaisulanhonetan, dena, etxekoa, da, dena, gurea, da.
|
|
|
Etabadakit, noski, honelako gehiagoereegonendela gordean. Nik behintzatbadut esperantza, Lafitte
|
edo
Lekuona, ardi galdu gisan, bakarka geldituko ezdirena.Gauza jakinabaitaapaizak, nonahikoeta nolanahikoerediren, gorputzbakarraosatzendutela.Etaeuskalliteraturaren sotanapekomartingalok ezagutzeko, gorputzhori ikertu dute ongi gureondorekoek, arimazarimabakoitzaribereautopsiaeginez.
|
|
2007
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik
|
edo
zatika kopiatzea, ez sistema infomatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema infomatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko
|
edo
mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema infomatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz
|
edo
beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema infomatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailearen
|
edo
copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Hala ere, Piarres La, tte gramatikari, etnografo
|
edo
–losofoaren emaitza bibliogra, koa aztertu beharrrean, lan intelektual horren parean bilakatutako beste intelektualekiko harremanak arakatu nahi izango genituzke, kultura mailakoak. Euskaltasunaren zein kulturgintzaren erakusgarri izango zen sare hartan Piarres La, tte kokatzearekin batera, ahaleginduko gara azaltzen noraino izan ziren garrantzitsuak La, ttek buruturiko ekintzak, zer nolako eragina izan zuten nabarmenduz, X X. mendeko kulturgintza berri baten sortzaileak zirenetz ikustearren.
|
|
|
Lanbidez, apaiza izateaz gain, irakaslea izan zen La, tte, beste hogeita hamabost lagunkide bezala (euretariko batzuk apaizak ere baziren); haietako, lagunarteko hamalau lagun bakarrik ari izan ziren apaiz lanetan. Lagunkideen lanbideaz aipatzearekin jarraituz, hamalau legegizon ziren, hamabi mediku; zortzi artzibozain, historialari
|
edo
etnografo ziren eta lau funtzionario moduan ari izan ziren; baditugu bost enpresari, bi politika gizon, bi ingeniari, bi publizista, bi arkitekto, itsasgizon bat, margolari bat, diplomazialari bat, musikari bat eta militar bat ere. Kontuan harturik zerrendaturiko ehun eta hamahiru lagunkideetatik1 hamalauk bakarrik zutela bizibide ezezaguna, esango dugu maila intelektual handiko kideek osatu zutela aztertu nahi dugun La, tteren lagunartea, 1920tik 1944ra bitartekoa.
|
|
|
Aldizkarietako ohiko lankideak bereizi ditugu lan honetan, honako irizpide honi jarraituz: aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori
|
edo
gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a)
|
edo
gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a)
|
edo
gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a)
|
edo
gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a)
|
edo
gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a)
|
edo
gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
Lan honetan leku zabala eskainiko diogu Eskualdunari, baita garai hartako gainerako argitalpen eraginkorrenei ere, haien orrialdeetan aurkitu baitugu Piarres La, tte eta garaikideen luma. Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan
|
edo
eraginpean sortu zirela. Izan ere, Frantziako Iraultzak ekarritako liberalismo eta agnostizismoari aurre egin nahian, Elizak euskara eta euskal kulturaren garapena bultzatu zituen, baita euskara horretarako tresna bihurtu26 ere:
|
|
|
Baliteke Bulletinen agerturiko bi ikuspuntu horiek bata euskalduna eta bestea baionesa
|
edo
frantsesa, aipatu ditugun Baionako bi taldeen isla izatea. Dena dela, orokorrean baiezta dezakegu Bulletineko idazleek euskal ezaugarriak goratu eta gailendu zituzten, miti, kazioa alde batera utziz, hala ere.
|
|
|
La, ttek du bakarrik eta kurtsoak eskuaraz
|
edo
eskuararen gainean, egiten zaukun guri eta orenetik kanpo joaten ginen, Peio Olagarairekin izandako elkarrizketa, Kanbo, 1998ko otsailaren 7a.
|
|
|
Apez bat
|
edo
notario bat edo mediku bat hiltzen zenean, berehala joaiten nintzen haren hurbilekoen ikusterat. Holaxe erosten nituen bibliotekak...
|
|
|
Apez bat edo notario bat
|
edo
mediku bat hiltzen zenean, berehala joaiten nintzen haren hurbilekoen ikusterat. Holaxe erosten nituen bibliotekak...
|
|
|
Zenbaitek ez zuten balio handirik, pizura saltzen nituen eta balio zerbait zutenak ontsa paga arazten nituen... Nahiago nituen doblezka
|
edo
hirunazka izan. Euskaltzale bat hatxemaiten banuen egiten genuen truk, Nor zira Piarres La, tte... aipatu artikulua, 20 or.
|
|
|
Azkenez, aipatu beharra dago Aita Yves de la Brière jesuita, La, tteri aholkuak eman zizkiona, hala nola Aintzina> sortu
|
edo
mugimendu euskaltzalearen egitaraua idatzi orduko, ideia euskaltzaleak ez zirela doktrina katolikotik urruntzen egiaztatuz. La, ttek berak eskaturik ikuskatu zuen De la Brièrek egitamu euskaltzalea, frogatzen duena irakasle jesuitarengan zuen begirunea.
|
|
|
Hain zuzen ere, Lehen Mundu Gerraren osteko Frantziako lehenengo hauteskundeetan, 1919ko azaroaren 16an, Jean Ybarnegaray gerlari ohia aurkeztu zen, Union> Républicaine> Démocratique> eskuineko partiduaren buru. Garai hartan ohikoa zen eskuindarrak
|
edo
xuriak eta ezkertiarrak edo gorriak elkarren aurrez aurre izatea. Horrela, Josep Garat ezkertiar, laiko eta nazionalista frantziarrak eta Jean Ybarnégaray eskuindar, gerlari ohi eta katolikoak zerrenda bana osatu zuten euskal barrutian (Baiona eta Maule) 70 Bozketak amaiturik, zerrenda eskuindarra suertatu zen garaile, Ybarnégaray, Choribit eta Guichennék osaturik, Action> çaise> liga erregetiar eta tradiziozalearen sostengua ere izanez71.
|
|
|
Hain zuzen ere, Lehen Mundu Gerraren osteko Frantziako lehenengo hauteskundeetan, 1919ko azaroaren 16an, Jean Ybarnegaray gerlari ohia aurkeztu zen, Union> Républicaine> Démocratique> eskuineko partiduaren buru. Garai hartan ohikoa zen eskuindarrak edo xuriak eta ezkertiarrak
|
edo
gorriak elkarren aurrez aurre izatea. Horrela, Josep Garat ezkertiar, laiko eta nazionalista frantziarrak eta Jean Ybarnégaray eskuindar, gerlari ohi eta katolikoak zerrenda bana osatu zuten euskal barrutian (Baiona eta Maule) 70 Bozketak amaiturik, zerrenda eskuindarra suertatu zen garaile, Ybarnégaray, Choribit eta Guichennék osaturik, Action> çaise> liga erregetiar eta tradiziozalearen sostengua ere izanez71.
|
|
|
1940ko irailera arte iraun zuen Ybarnégarayk ministro karguan, Pétainek kanpoan utzi baitzuen Gobernuaren hurrengo berrantolaketan. Ménouren ustez, isolazionismoaren
|
edo
isolamenduaren kontrakoa zelako utzi zuen Pétainek Ybarnégaray kanpoan, hau da, Alemaniarekin kolaboratzearen aurkakoa zelako88.
|
|
|
Jean Goyhenetchek azaltzen duenez, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonneren sorketa bat dator Europan hedatu ziren sociétés> savantes>
|
edo
jakitun elkarteen produkzio historiogra, koaren boomarekin94; konkretuki, Baionako Sociétéren jakitunen jakin minak garatu ziren liées à limpulsion de Paris95 XIX. mendearen bigarren erdian bilakatu ziren elkarte horiek, aurreko garaiko pentsamoldearekiko haustura bat suposatu zuten:
|
|
|
Aipatu duguna aipatu dugula, baiezta genezake Boissel, Camguilhem, Grimard, Hoym de Marien, Nogaret, Personaz eta Ribetonek aukera izan zutela elkarren arteko harremanak sustatzeko (bileretatik %60tan? 18 bilera?
|
edo
gehiagotan izan ziren).
|
|
|
Suposa daiteeken legez, Eskualduna> argitalpen xuria izanda eta Le> Réveil> Basque> errepublikar
|
edo
gorria, bien arteko kontra egitea etengabekoa izan zen. Kontrakotasun hori Ipar Euskal Herriko politikaren ezaugarriaren isla baino ez zen, J. Díaz Nocik azpimarratu duen bezala119; pertsonalismoa ere aipatzen du Díaz Nocik garaiko egoera politikoaren ezaugarri legez, hau da, potere politikoa pertsona batek izatea, hala nola Berdolyk eta Louis Etcheverryk.
|
|
|
Harek zituen artikuluak eskuratzen, berexten, askotan baztertzen
|
edo
ondoko egunetarat gibelatzen, bat eta bere nahitara guti edo aski xederraturik ager arazten124
|
|
|
Harek zituen artikuluak eskuratzen, berexten, askotan baztertzen edo ondoko egunetarat gibelatzen, bat eta bere nahitara guti
|
edo
aski xederraturik ager arazten124
|
|
|
Azkenez, eta hizkuntzalaritzaren arloari dagokionez, Eskualdunak> eskola sortu zuen. Eskualdunako Eskola
|
edo
Larresoroko eskola deitu zion La, ttek136 Eskualdunaren inguruan sorturiko lan-talde horri, Larresoroko Apaiztegiaren burua zen Arnaud Abbadieren gidaritzapean sortu baitzuten zenbait idazlek: Jean Hiriart Urruty, Jean Blaise Adéma, Jean Barbier, Jean Saint Pierre eta Jean Etchepare.
|
|
|
Jean Hiriart Urruty, Jean Blaise Adéma, Jean Barbier, Jean Saint Pierre eta Jean Etchepare. Eskola horrek, lexiko lapurtarra lantzea hartu zuen helburu, morfologia eta joskera ere zainduz, bilatzen baitzuen lapurtera ulergarria suerta zedin edozein gaitan, politika zela, ekonomia zela
|
edo
erlijioa zela.
|
|
|
astekarian erdara sobera kausitzen zuen, erreklama sobera; ez ziron sofri galarrotsak
|
edo
zezen lasterrak aipa zezazten; ez zuen nahi ere besta buruetako pilota partidarik aintzinetik aipatzea, fededunak ez zirelakoan josteta horien gatik herriko bezperetarik zeiharkatu behar, La, tte, P.: Euskal> literaturaz... aipatu liburua, 232 or.
|
|
|
Eskualdunaren zuzendari izendatu zutenean, Jean Saint Pierre astekariaren lehenengo orrialdean hasi zen idazten, J.S.P. z sinatuz. Politika eta ekonomia gaiak jorratu zituen, baita herrietako gertakizunen berri eman ere bigarren
|
edo
hirugarren orrialdeetan.
|
|
|
Egia erran, ez zuen bethi errexa; bainan, hartuz geroz, ezin utzia zen. Bethi danik haren mintzaiari jaun aire bat atxeman diot... bihotzari
|
edo
sendimenduari baino nahiago zitzaion gogoari lotu, eta arrazoinka laket zuen188.
|
|
|
– Bileretan debekaturik zegoen gai politiko
|
edo
erlijiosoez aritzea.
|
|
|
Beste aldetik, ezagunak ziren Eskualzaleen Biltzarraren atsedenaldiak, eguerdi aldera Maurice Souberbielle kidearen Porto-ko arnoa dastatzen zutenean (Ez dut erranen, arno harek,
|
edo
bertze zerbaitek ez dituela noiztenka baztertzen Dassance buruzagiaren sail hertsitik; bainan ez gira karrikarat atheratzen233). Dena dela, bilerak aurrera jarraitzen zuen, hainbat gai jorratuz; hauetariko batek Louis Dassancek Euskaltzaindiaren parekoa Iparraldean sortzeko asmoa zuelako susmoa sorrarazi zuen Etcheparerengan:
|
|
|
Beste aldetik, Hegoaldeko Eusko Ikaskuntzaren batzarkide horiek oso gutxitan hartu zuten parte lehenago aztertu ditugun Eskualzaleen Biltzarra
|
edo
Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> elkarteen batzarretan: José Miguel Barandiarán eta Pedro Garmendia, Eusko Ikaskuntzaren batzarkideak, Eskualzaleen Biltzarraren bilera batera baino ez ziren joan; Eusko Ikaskuntzaren gainontzeko lankideek ez zuten inoiz parte hartu ez Eskualzaleen Biltzarra ezta Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> elkarteen bileretan.
|
|
|
hil baino lehen, eta On Abadia jauna hil baino lehen nahi nuke Akademia
|
edo
jakintsueri eskuara bat baginagoka Frantziako eta Espainiako Eskualherri guzientzat275.
|
|
|
Jadanik azpimarratu dugun bezala, Eskualdunaren artikuluek erlijioa, herriko gertaerak
|
edo
garaiko politika komentatzen zituzten; herriari zuzenduriko berriak ziren, beraz. SSLAB, RIEV> eta Euskerak, ostera, Literatura, Artea edota Linguistika lantzen zituzten, bereziki intelektualei zuzenduz.
|