|
2003
|
|
|
Lehen Gerra Karlistan sartzen bagara, 1837ko bizkaierazko bertso-paper karlista anonimo batean, zera irakur
|
daiteke
: –Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian.
|
|
|
–Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian. Bertso sail honetan (eta garaiko bertso gehienetan), herritar euskaldunek politika aktiboan zuten protagonismoaren aitortza argia ikus
|
daiteke
. Izan ere, herritarrak, armak eskutan, herrialderaren patua erabakitzen ari ziren.
|
|
|
Liburuak egitura nahasi xamarra du beraz, eten ugarirekin narrazio historikoaren linealtasun kronologikoan. Hala ere, erraz osa
|
daiteke
kontakizunaren haria. Hasteko tubalismoa:
|
|
|
72 Iztuetaren lanaren izaeraz erreferentzia gehiago aurki
|
daitezke
in P. Urquizu (2000: 358).
|
|
|
Zeren euskaraz idatzitako ikerketa historiko zehatz bat, nork irakurriko zuen? Izatekotan ere sintesi lan dibulgatiboak ziren euskaraz egin
|
zitezkeen
obra bakarrak. Eta Iztuetak horixe egin zuen.
|
|
|
Nolanahi ere, kargu publiko batzuen artean bederen, historia euskaldunen artean sozializatzeko interesen bat egon bazegoela erakusten digu. Eta agian, Iztuetaren obra, bere adiskide Agustin Pascual Iturriagaren ekimenekin erlaziona
|
daiteke
, azken honek eskola elebidunak bultzatu eta euskara gaztelaniazko testuak prestatu baitzituen Gipuzkoako lehen hezkuntzarako83 Posible da, beraz, Iztueta, Iturriaga eta agian beste adiskide batzuen inguruan, eta akaso aginte guneetan kontaktu eta laguntzaren bat izanik, Gipuzkoan euskarazko narratiba historiografikoa eta didaktikoa sustatzen zuen produkzio gune txiki bat eratzea, mende bat lehena... Alta, halakorik izan bazen, produkzio gune gisa ez bide zen finkatu eta indartu.
|
|
|
[Euskaldun haurrak] Urthe multzu egoten eskola handitan;/ Mihi arrotz cenbeitez ikhasi mintzatzen,/ Eskaraz yakin gabe kasic irakurtzen. / Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen hekien [eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco lehena/ Ecin yasan
|
diteke
gutien yakina: / Iharrus, Eskaldunac, zuen ilhunbeak,/[...] Eskaldun gucia da egun gonbidatzen/ Has dadin izpirituz cerbeiten moldatzen,/ Yakin dezaten arren gure ondocoec/ Nolaco gaiak zuzten hekin [haien] arbasoec.85
|
|
|
/ Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen hekien [eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco lehena/ Ecin yasan diteke gutien yakina: / Iharrus, Eskaldunac, zuen ilhunbeak,/[...] Eskaldun gucia da egun gonbidatzen/ Has
|
dadin
izpirituz cerbeiten moldatzen,/ Yakin dezaten arren gure ondocoec/ Nolaco gaiak zuzten hekin [haien] arbasoec.85
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: lehenean Estatu zentralak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma
|
zitekeen
bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada hedatzen ari zen frantses historia ofizialari beste historia bat kontrajarri nahi zion. Euskal historia eredu bat.
|
|
|
Iztuetaren kondaira uniprobintzialarekiko aldea nabaria da. Aurreko ataletan aipatu dugun Iparraldeko historiografiak, Euskal Herri mailako ikuspegia sortzen nahiko arrakasta izan zuela ikus
|
daiteke
. Oihenart, Bela edo Sanadon ez gain, Hiribarrenek bere garaiko Iparraldeko historialariengan ere ikusiko zuen hau.
|
|
|
Urte batzuk geroago, 1847an, Xahok, Henri Beltzuntzeko jauntxoarekin batera, Histoire des basques bat osatu zuen, Euskal Herri osoa, zazpi probintziekin, barne hartuz. Lan historiografiko gisa aski topikoa izan arren (kantabrismoa, iberismoa,...), Hiribarrenen lanerako erreferente izan zela pentsa
|
daiteke
(erkaketa sistematiko bat egitea interesgarria litzateke). Izan ere, Hiribarren Xahorekin harremanetan hasi zen garai honetan, eta erlijio auzian aldenduta ibili baziren ere, gainerakoan adiskide izan ziren (Escaldunak lanean esaten zenez. Atharraztic ilkhitzen Chaho yakinsuna,/ Beira balu fedea, Escaldun lehena? 89 Hiribarrenek zion begiramena erakutsiz). 90
|
|
|
Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia. Gehiago dira kontzientzia historiko baten agerpen literarioak, historiografia lanak baino.96 Gauza bera esan
|
daiteke
, XIX. mendetik ugaldu ziren kantu historiko apokrifoei buruz: Garay de Monglave k 1835ean, aurkitu?
|
|
|
Guri dagokigun historiografiaren aferan Kubako Gerra testuinguruan (urteetan), azaldutako bertso baten adibidea hartu diogu: . Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha
|
daiteke
. Alta susmoa dugu kontzientzia historiko hauek, euskal zein espainiar, ez zirela larregi zabaldu herri mailan.
|
|
|
–Brahma, Vichnu eta Siba ez dire Yainco?,. Budda ezda yainco?,. Confucius ez da Yainco?... 101 Nalanahi ere lan bitxia da, zeren ikuspegi katoliko batetik arrisku gutxi zegoen euskaldunak halako erlijio exotiko eta urrunen batean, erortzeko?, eta beraz ez da oso agerikoa lan honen praktikotasuna. Susma
|
daiteke
Xahok ekarritako proposamen erlijioso berriei (Ekialdeko erlijioetan oinarrituriko sinkrestismoei) erantzun nahian otu zitzaiola Hiribarreni liburu hau idaztea (adibidez Xahok 1842an argitaratu zuen Philosophie des religions comparées lanari arrapostu emanez).
|
|
|
Baina gure esparru kronologikoa gainditzen dutenez ez ditugu aipatuko. Nolanahi ere, lan erlijioso guztiok, XVIII. mendean idatzitako santuen bizitzak bezala, sakonago azter
|
litezke
historiaren ikuspegitik.
|
|
|
Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen ari zen(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin scriba dayteyela lengoage hartan nola berce oroc baitute scribatzen beryan?). Etxeparek euskara beste hizkuntzan mailan ikusi nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager
|
zitezela
(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin esanez, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat sortzen ari zen, euskarazko narratiba bat hasten,, idazkerarik eta historiarik gabeko euskalduna, ren topikoa gainditzen. Ez da euskarazko historiografiaren hasiera, baina bai euskarazko historiografia abiatzeko beharrezkoa den hizkuntza idatziaren sorburua eta norberetasun kontzientziaren abiapuntua.
|
|
|
Leizarragak ez zuen historiografia lanik idatzi, baizik Testamentu Berria euskaratu (1571 urtean argitaratuz). Baina obra horren hitzaurrean ikus
|
daitekeenez
, bere pentsaera irekita zegoen arlo sozialeko gogoetara, arlo instituzionaletako auzietara, eta adi bere garaiko eta herrialdeko gertakarietara. Goihenetxeren hitzetan, Leizarraga, bere moduara, kontenporaneista bat zen.
|
|
|
Nolanahi ere, posible zen euskal erakundeek, edo bertako agintariek, goren mailakoak izan ez arren, artisten mezenas gisa jardutea, idazkeraren sorreran laguntzea, historia baten garapenean, diskurtso eta pentsaera espezifikoki euskaldun baten agerreran, bereziki kontuan izanik Leizarragak aipatzen duela exhortazioak izan zituela tokiko hainbat jaunengandik. Eta testuinguru horretan koka
|
daiteke
Leizarragaren obraren sorrera, eta maila apalagoan baita Etxeparerena ere (Bernard Lehete erregeren abokatu nobleak babestua).
|
|
|
Garibaik euskarazko zenbait kantu idatziz jaso zituen (bando gerretakoak, etab.), ahozko memoriari finkotasun historiografikoa emanez. Maila xume horretan euskarazko historiagrafian lekutxo bat aitor
|
dakioke
Garibairi. Baina, oro har, Garibairen xedea ez zen euskarazko narratiba historiografiko bat abiatzea.
|
|
|
Eta Iparraldean, laster ikusiko dugunez, ez zen bakarra izan. Hortaz pentsa
|
daiteke
Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian.
|
|
|
() izan zen diskurtso hau euskaraz gehien landu zuena. Etxeberri, Sarako Eskola baino geroagokoa bazen ere, hein handiz, haren jarraitzailetzat har
|
daiteke
(adierazgarriro, berak Axular aitortzen zuen maisutzat). Izan ere lapurtar euskaltzale honek, lehenagokoek bezala, euskarazko narratiba bat landu nahi izan zuen, hizkuntza hau hainbat arlo formal eta idatzitara hedatuz eta gainerako kultur hizkuntzen pare erabiliz.
|
|
|
–Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan
|
daiteke
aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
–Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har
|
daitezkeen
heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
Zergatik? Hegoaldean eta gaztelaniaz, lan apologistek erabilpen praktiko zuzena zuten bitartean (foru herrialdeen eta bertako biztanleen estatus berezia legitimatzea), pentsa
|
daiteke
Ipar Euskal Herrian ez zela beste horrenbeste gertatzen (hango euskaldun guztiak ez ziren Frantzian nobletzat hartzen, eta hala izan balitz ziurrenik frantsesez idatziko zituzketen beren apologiak). Jakina, gerta zitekeen, kanporako?
|
|
|
Hegoaldean eta gaztelaniaz, lan apologistek erabilpen praktiko zuzena zuten bitartean (foru herrialdeen eta bertako biztanleen estatus berezia legitimatzea), pentsa daiteke Ipar Euskal Herrian ez zela beste horrenbeste gertatzen (hango euskaldun guztiak ez ziren Frantzian nobletzat hartzen, eta hala izan balitz ziurrenik frantsesez idatziko zituzketen beren apologiak). Jakina, gerta
|
zitekeen
–kanporako, ez ezik, euskaldun beraientzat ere, barne kontsumorako narratiba historiko propio bat izateko idaztea.
|
|
|
Etxeberrik, laguntza hori Lapurdiko Biltzarrean bilatu zuen. Hori bihur
|
zitekeen
bere produkzioaren gune sozial babeslea. Berak egindako beste obra batzuetarako ere, halanola euskara latin frantses gaztelania hiztegi baterako eta latina euskaratik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik, ez zuten euskaraz idatzitako kultur produkzioa sustatzeko interesik agertu, auzi horietarako erdara nahiago baitzuten.
|
|
|
Baina baziren apaiz idazle batzuk euskaltzale zirenak aldi beran, hots erlijio xedearekin batera euskara maila idatzian garatu nahi izan zutenak. Hor koka
|
daitezke
adibidez Sarako Eskolakoak.39
|
|
|
Eta historia ez zen fedearen egiak azaltzeko generorik aproposena. Hala ere, eskuzabalki jokatuz historia arlokotzat jo
|
daitezkeen
diskurtso batzuk aurki ditzakegu literatura erlijioso horren baitan. Axularrek, esate baterako, Guero liburuan, egitekoen geroko uzteak eragiten zituen kalteak azaltzeko eta erremedioak esplikatzeko, historiako hainbat pasarte eta istorio jaso zituen, egile greko latino klasikoei eta autore kristauei hartuak.
|
|
|
idatzi ez arren,, deus eztaquitenentzat ere? ez zuen eskribatzen, eta beraz maila bateko irakurlegoari zuzentzen zitzaion40 Hola, Axularrentzat eta bere irakurleentzat, Antzinateko historiak interesgarriak eta jakingarriak izan
|
zitezkeen
. Ezin gauza bera esan geroagoko beste apaiz idazle gehienez eta haien irakurleez.
|
|
|
19). Guero n jasotako historia eta istorio ez erlijiosoak, ezer baino gehiago asmo literarioz egindako bilketa atsegin batean aurki
|
daitezke
bereizita: Axularren historiak, P. Salaberri (prest.), Pamiela, Iruñea, 1998 Axular eta Sarako Eskolako irakurlegoa nortzuk osatzen zuten, in Oyharçabal (2001a:
|
|
|
Baita hein handiz lortu ere, bereziki jesuiten eta frantziskotarren artean bokazio euskaltzaleak piztuz: Kardaberaz, Mendiburu, Ubillos, Lizarraga, etab. Larramendiren jarduerak hain izan zuen arrakasta non are Iparraldeko euskal idazleengan soma
|
daitekeen
eragina. Nolanahi ere, Iparralde eta Hegoalde, XVIII. mende amaieran Eliza katolikoak bultzaturiko euskara idatzia herritar apalenen esparrura mugatzen zen.44
|
|
|
Eta 1765tik aurrera, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak elkarkidetza politiko kulturala sendotu zuten, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortzean (RSBAP). Erakunde horrek, Historia nacional bascongada bat idazteko asmoa izan zuen, baina azkenean gauzatu gabe.46 Gainera RSBAP a, aparteko aukera izan
|
zitekeen arren
, ez zen goi mailako euskarazko narratibentzako produkzio gune sozial bihurtu: sentiberatasun euskaltzaledun kideak izan arren, kultur hizkuntza gisa gaztelania hobesten zutenak nagusitu ziren47.
|
|
|
Historia moralizatzeko lekua izango zen, jakituria edifikantea atxikitzeko tresna, bertuteen ikastokia.52 Ez da harritzekoa bada, Egiategik bere filosofia lanetan zehar, moral lezioen eta maximen artean, datu historikoak tartekatzea. Guk gainbegiratu baino ez dugu egin eta hobeto azter
|
litezke
nola azaltzen dituen frantses historia kontuak, zelan Europako historia aipuak, zenbatekoa tartea egiten zion Antzinatearen historiari, nolakoa historia biblikoari, etab.53
|
|
|
Egiategik bada, euskal historia orokor bat idaztea proposatu, eta asmo hori berak garatu nahi izan zuen. Bere lanak ordura arte euskaraz edo euskaraz eta frantsesez idatzi zituela kontuan hartuz, bere historia orokorra ere euskaraz (edo) egingo zuela pentsa
|
zitekeen
, gure historiografian mugarri bat markatuz. Baina proiektu horrek ez zuen aurrera egin.
|
|
|
Ikusi dugunez, XVIII. mende amaieran argitaraturiko Iparraldeko historia lan guztiak aristokraten babespean eta frantses hutsez egin ziren, interes jakin batzuk Frantzia baitan defendatzeko idatzi baitziren. Aldiz, Egiategik, euskarazko historia lan orokor bat idazteko izan zitzakeen arazo pertsonalez gain, zail izango zuen halako lan batentzat babesleak eta irakurleak aurkitzea.58 Beñat Oiharzabalek iradokitzen duenez,
|
baliteke
XVIII. mendean, zuberotar eliteko taldetxo baten artean, euskara latinaren edo frantsesaren pareko kultur hizkuntza bihurtzeko kezka egotea, hor kokatuz Egiategiren saioa.59 Baina dudarik gabe produkzio gune sozial gisa talde ahulegia izan zen.
|
|
|
XIX. mende hasieran euskaldunen artean egon
|
zitekeen
kontzientzia historikoaz, lekukotasun interesgarria utzi zuen Wilhelm von Humboldt prusiar hizkuntzalariak. Bere 1817 urteko liburu batean zioenez:
|
|
|
Euskal Herrira egin nuen bidaian neure buruari jarri nion xede nagusietako bat oraindik bizirik iraun zezaketen hondar historiko zaharrenak bilatzea izan zen, baita biztanleriaren antzinako egoeraren aztarnak aurkitzea ere, dela tradizio zaharren bitartez dela kantu nazionalen bidez. Alta, laster galdu nuen ezer garrantzitsurik aurkitzeko itxaropena.
|
Baliteke
, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak. Ezin lor daiteke antzinako euskaldunen konstituzioaren, erlijioaren edo usadioen ideiarik eskasena ere, eta iragan garaietako hondar kaxkarren batzuk apenas gorde diren hizkuntzan, hilabeteen eta astegunen izen indigenetan, izen propio gutxi batzuetan (zeren santu izenek ordezkatu dituzte gehienak), dantzetan eta ipuin tradizionaletan.60
|
|
|
Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak. Ezin lor
|
daiteke
antzinako euskaldunen konstituzioaren, erlijioaren edo usadioen ideiarik eskasena ere, eta iragan garaietako hondar kaxkarren batzuk apenas gorde diren hizkuntzan, hilabeteen eta astegunen izen indigenetan, izen propio gutxi batzuetan (zeren santu izenek ordezkatu dituzte gehienak), dantzetan eta ipuin tradizionaletan.60
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan
|
litezke
). Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere.
|
|
|
Goihenetxek dioen legez, XVI. mendetik euskara kultur hizkuntza bihurtzeko saioa soma
|
daiteke
. Etxepareren hitzaurrean salaketa argia egiten zen:
|
|
|
Hola bada, Elizak ez zuen euskara idatzia historia zibila kontatzeko erabili. Izatekotan ere, eta historia generokotzat har
|
daitezkeen
neurrian, santuen bizitzak eta gisa horretako kondaira erlijiosoak idaztea bultzatu zuen.
|
|
|
XVI. mendetik 1876 urteraino, lau saio kontabilizatu ditugu euskaraz propioki historia generokotzat har
|
daitezkeen
lanak idazteko: Etxeberri Sarako medikuaren Eskuararen hatsapenac argitaratu gabea (XVIII. mende hasieran), Egiategi zuberotar irakasle filosofoaren euskal historia orokor proiektu gauzatu gabea (XVIII. mende amaieran), Iztueta gipuzkoar funtzionarioaren Guipuzcoaco Provinciaren condaira (1847an argitaratua), eta Hiribarren lapurtar apaizaren poema historikoak mende beraren erdialdean (1853an argitaraturiko Eskaldunak nabarmenduz).
|
|
|
Ohargarria da lau autore hauetatik hiru laikoak izatea, eta guztiek ere euskaldun herritarren irakaskuntzaren inguruko kezka izatea. Pentsa
|
daiteke
euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa ikusiko zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko beren proiektuak. Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun batzuk jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena.
|
|
|
Eta orduan argiago sentitu zen euskaldun herritarrak, protagonista politiko gisa, ideologikoki eta historikoki formatzeko zegoen interesa. Hor koka
|
daitezke
Iztuetaren eta Hiribarrenen argitalpenak. Hala ere, saio hauek, artean ere, nagusiki eragile indibidualen esku egon ziren, eta oso eragin mugatua izan zuten.
|
|
|
Etxeberri Sarakoak, Egiategik, Iztuetak eta Hiribarrenek zituzten proiektu historiografikoak aztertzean, honako ezaugarriak aurki
|
daitezke
. Batetik erdaraz sorturiko euskal diskurtso historikoekiko menpekotasuna.
|
|
|
Zelangura delarik, egungo euskaldun historialariontzat, historiografia? zahar horren berri izatea interesgarria gerta
|
dakiguke
, eta ez ikergai gisa bakarrik, baita maila praktikoagoan ere: tradiziotxo bat eskura izateak, apala izanik ere, erreferentzia bat eskaintzen digu iraganaren gainean euskaraz nola idatzi erabakitzen laguntzeko.
|
|
|
Bestalde, Caro Barojak (1981), Larramendiren hiztegiko lexiko espezializatu gehiena halabeharrez asmatua dela kuestionatuz, planteatu izan du hitz horietako askok Antzinako Erregimeneko kontzeptuak eta garaiko errealitate historikoak islatzen dituztela, gerora, errealitatearen aldaketak, hitz horien erabilera eza eta desagerpena ekarri bide badu ere. Gure aldetik, Larramendiren hitz guztiei fede eman ez arren, bat gatoz Caro Barojarekin auziak hobeto aztertzea merezi duela esatean, hortik, agian, euskaldun historialariontzat baliagarri izan
|
daitekeen
lexiko interesgarria berreskura dezakegu eta.
|
|
|
Agian ez dugu asmatzen. Historiografia, ordea, oso interesgarria izan
|
daiteke
, ez bakarrik gure ezaguera arlo honen gora beherez jabetzeko, baizik eta Historia bera, garai edo gizarte konkretu bat ezagutzeko;
|
|
|
Hala hasten zuten Pruden Gartziak eta Iban Zalduak, beren ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1 Guk ere, haien bidetik, historia lanen inguruan gogoeta egin nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan, euskarazko historia aldizkari baten lehen alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan
|
daitekeela
pentsatu dugu.
|
|
|
Baina ba al du zentzurik euskaraz idatzitako historia lanen inguruan inolako ikerketarik egiteak? Izan ere, halabeharrez hizkuntza berean idatzita dauden lan sakabanatu eta zerikusi gabeak izan
|
litezke
, eta kasu horretan, zergatik kontsideratu multzo eta ikergai?
|
|
|
Gure kasuan,, euskarazko historiografia? egun definituriko gaia dela diogun heinean, azken urteotan euskaraz idatzitako historia lanak biltzera, aztertzera eta horren inguruko arazoak eta erronkak jorratzera muga
|
gintezkeen
. Baina historiografia lan bat ez litzateke egiazko historiografia, oraingoak ez ezik antzinagoko lanak ere ikuskatuko ez balitu.
|
|
|
Historiografiaren lehen esangura hau, harrigarriro, ez dugu euskarazko ezein hiztegitan aurkitu. Zentzu honetako definizio bat The New Encyclopaedia Britannica n aurki
|
daiteke
(Micropaedia, Chicago, 1992, 5 bol, 949 orr.): –historiography, the writing of history, especially the writing of history based on the critical examination of sources, the selection of particular from the authentic materials in those sources, and the synthesis of those particulars into a narrative that will stand the test of critical methods.?
|
|
|
–historiography, the writing of history, especially the writing of history based on the critical examination of sources, the selection of particular from the authentic materials in those sources, and the synthesis of those particulars into a narrative that will stand the test of critical methods.? 3 Bigarren esangura hau Euskal Hiztegi Entziklopedikoa an aurki
|
daiteke
(Klaudio Harluxet, Donostia, 1995, 4 t., 1593 orr.): –Historiografia:
|
|
|
Hirugarren esangura hau ere Euskal Hiztegi Entziklopedikoa n aurki
|
daiteke
(Klaudio Harluxet, Donostia, 1995, 4 t., 1593 orr.): –Historiografia:
|
|
|
Ohikoa izaten da era guztietako diziplinek, ideologiek eta zientziek (aski berriak izan arren, edo bereziki orduantxe) beren aitzindariak eta jatorriak iragan urrunean bilatzea. Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur
|
liteke
, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko. Baina iraganaren azterketa modu kritikoan ere egin daiteke, egungo egoeraren iturburuak ikusteko, eta erdi ezezagun zaizkigun aitzindariak ezagutzeko, halabeharrez haien oinordeko zuzenak garela pentsatu beharrik gabe.
|
|
|
Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko. Baina iraganaren azterketa modu kritikoan ere egin
|
daiteke
, egungo egoeraren iturburuak ikusteko, eta erdi ezezagun zaizkigun aitzindariak ezagutzeko, halabeharrez haien oinordeko zuzenak garela pentsatu beharrik gabe. Euskal historiografiaren kasuan, aurrekariak, hau da, iraganean ondutako euskarazko historia lanak, aurkitu ditugu, baina tradizio historiografikorik gutxi azaldu zaigu:
|
|
|
Lehenari dagokionez, argi dago euskarazko historiografiaren agerpena ezin uler
|
daitekeela
euskal letren bilakaera orokorretik kanpo, hots, euskarazko narratibatik kanpo: hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du haren baitan espezializazioak sortzea, esate baterako historia arloko generoak agertzea.
|
|
|
Hola gaur euskal literaturaren historia aipatzean propioki literatura generoko lanen bilakaerari egin ohi zaio erreferentzia. Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki
|
daitezke
. Historiografiarekin izan dezakeen gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan daitezke euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu egin diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia hauek kontuan izanik, eta gure ikergaira moldatuz, guk ere euskal letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
|
Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke. Historiografiarekin izan dezakeen gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan
|
daitezke
euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu egin diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia hauek kontuan izanik, eta gure ikergaira moldatuz, guk ere euskal letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
|
berri historikoak zehatz eman barik Mendebaldeko Europako hainbat baladetan ohikoak ziren motiboetan tokiko gertaerak txertatzen ohi zituzten13 Bertso itxurako kontapoesietan, gertaeren narrazioak garrantzia handiagoa zuen. Eta hor aipa
|
daiteke
, beharbada euskarazko kantu historiko zaharrena den Beotibarko pelea izeneko erromantzea, 1321 aldean nafarrek eta gipuzkoarrek izandako borrokei erreferentzia egiten diona (nahiz ziurrenik geroago sortua izan). XIV XV. mendeetako bando gerren gertaerek ere hainbat kantu sortarazi zituzten.
|
|
|
Gaztaina ugari jango ziren (artoa iritsi arte oso elikadura inportantea izan zena, elikadura aberatsa baita, karbono hidrato ugarirekin eta nitrogenatu gutxirekin, esnearekin batera janda oso elikadura konpletoa osatuz). Erraz batzen zen, gaztainondoak ez du zainketa berezirik behar, eta ondo kontserbatzen ziren aleak morkotsak pilatuta; gainera, erreta nahiz egosita jan
|
daitezke
, eta irina eginda. Hala ere, pentsa daiteke, gozo gisa geratu dena, denbora luzean beharturik janda, nazkatzera ere iritsiko zirela.
|
|
|
Erraz batzen zen, gaztainondoak ez du zainketa berezirik behar, eta ondo kontserbatzen ziren aleak morkotsak pilatuta; gainera, erreta nahiz egosita jan daitezke, eta irina eginda. Hala ere, pentsa
|
daiteke
, gozo gisa geratu dena, denbora luzean beharturik janda, nazkatzera ere iritsiko zirela. Gaur egun, era bariatuagoan presta daitekeen patatak kendu dio garrantzia XVIII. mende bukaeratik edo (baina batez ere XIX.etik).
|
|
|
Hala ere, pentsa daiteke, gozo gisa geratu dena, denbora luzean beharturik janda, nazkatzera ere iritsiko zirela. Gaur egun, era bariatuagoan presta
|
daitekeen
patatak kendu dio garrantzia XVIII. mende bukaeratik edo (baina batez ere XIX.etik).
|
|
|
Adibide honetatik ondoriozta
|
daiteke
, Gasteizen arrain fresko nahiko zegoela eta kontsumoa arrunta zela, garestia zen arren. Arresetan arkumearen prezioa merkeagoa zen, beste haragi batzuena baino.
|
|
|
Ardoa ugari eta desberdina. Denera esan
|
daiteke
hiria nahiko ongi hornitua zegoela, elikagai ugari eta desberdinez. Gizartean kontsumoan desberdintasunak agertuko dira, gehien goi mailek kontsumituz.
|
|
|
Artoa izena kendu zion artattipiari (ia desagertu zelarik hau, erratzak egiteko geratu zelarik). Giza zein abere elikadura izan
|
zitekeen
: Gizakiek legami gabeko arto ogi bezala edo talo eran jaten zuten, esnearekin lagundurik oso elikadura osatua zena; abereei artaberdea ematen zaie oso zuhain ona dena, eta aleak oiloei ematean arrautza gutxiago egiten dituzte, baina hobeak.
|
|
|
1610.ean Gaspar Stein doktoreak, euskaldunak arrantzaz, makailoarenaz bereziki, bizi zirela dio. 1633.ean Venerable Bell frantziskotarrak, Donostian pernil, garagardo eta Ingalaterrako gazta jan zituen, ondorioz, itsas merkataritzaz dieta zabaldu zela, kostaldean gutxienez, esan
|
daiteke
, eta pertosnaia berak San Adriango Bentan denetarik zegoela ere bazioskun. 1700eko egile anonimodun An account of Saint Sebastianen dio, Donostian jaten zela:
|
|
|
Gasteizen nagusi zen haragia eurek hazia edo inguruetakoa, hiriko harategi publikoetan saldua zen (merkatuan gutxi, soilik San Migel eta Garizuma artean, bero gehiegi egiten zuelako bestela kondizio onetan egon
|
zitezen
).
|
|
|
Fortunen arabera ere, taldearen kopuruaz aparte, ikus
|
daiteke
taldearen garrantzia: Gehiena denda eta lonjan inbertiturik zeukaten 7.370 eta 98.574 erreal tartean; eta gero etxeko gauza edo tresnerian:
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan behar zela, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan zezan, ondo ikasitako gozogilea lortzeko. Hau interpreta
|
daiteke
instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz zuten arduraren barrenean30; bestalde, uler daiteke baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak jartzeko era bat bezala (bere lanaz merkeago balia zitezkeelako, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek jarritako traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan behar zela, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan zezan, ondo ikasitako gozogilea lortzeko. Hau interpreta daiteke instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz zuten arduraren barrenean30; bestalde, uler
|
daiteke
baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak jartzeko era bat bezala (bere lanaz merkeago balia zitezkeelako, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek jarritako traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan behar zela, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan zezan, ondo ikasitako gozogilea lortzeko. Hau interpreta daiteke instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz zuten arduraren barrenean30; bestalde, uler daiteke baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak jartzeko era bat bezala (bere lanaz merkeago balia
|
zitezkeelako
, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek jarritako traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Ikasle edo aprendiz izateko kontratuak era desberdinetakoak izan
|
zitezkeen
: 1840ko Tolosako kontratu baten arabera (Garmendia Larrañaga, 1979), aprendizari urte baterako kontratua egiten zitzaion; bertan, ikasle izan nahi zuenak 7,5 urrezko ontza ordaindu behar zizkion maisuari bere heziketagatik (fiadore bat aurkeztuz, gainera, horren kargu egingo zela ziurtatzeko).
|
|
|
soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai zezaten lasaiki), fraudeak egiten ziren ikusiz. Bisita hau orduan egingo zutenak, prokuradorea, diputatu bat (udalak aukeratua), fiel de medidas delakoa eta otro acompañado ziren, bi veedoresekin batera, hau gutziau egiten zelarik, ikuskaketak partzialak izan ez
|
zitezen
edo ikuskatzaileak sobornatuak.
|
|
|
Bisiten ostean fiel de medidas deituak txostena ematen zion hiriari, delitua bazegoen penatua izan zedin36 Gainera bisita errepikatu egin
|
zitekeen
, komenigarria zela ikusiz gero.
|
|
|
Gozogileen kontrol eta monopolio nahiei aurka egite hau ilustratu, merkatari eta herritarren oposizioan ikusten zen, udaletxearen bidez gauzatua. Oligarkizazio prozesuaren barruan koka
|
daiteke
hau; aberats berriak ziren gozogileak, eta ez zituzten onartu nahi lehendik hiriaren elitean zeudenek, boterea gehiengoren artean ez banatzeko, kontuan izanik igoeran zegoen gizarte talde bat zela. Honela, ez zieten ekintza monopolizatzen utzi nahi eta aldi berean herritar askoren lanbidea izango zena babesten zuten.
|
|
|
1747ko ordenantzak arduratzen ziren, fruitu desberdinen erabilera nahas ez
|
zedin
eta behar zen kantitatea baino gutxiagoko ontzien erabilpena egin ez zedin. Honela, Prokuradore generalak boterea zeukan, ontzien tamaina aztertzea eta zaintzea, batetik, eta, bestetik, kontserben fabrikazioaren konprobazioa bere gain hartuz.
|
|
|
1747ko ordenantzak arduratzen ziren, fruitu desberdinen erabilera nahas ez zedin eta behar zen kantitatea baino gutxiagoko ontzien erabilpena egin ez
|
zedin
. Honela, Prokuradore generalak boterea zeukan, ontzien tamaina aztertzea eta zaintzea, batetik, eta, bestetik, kontserben fabrikazioaren konprobazioa bere gain hartuz.
|
|
|
Gaztela, Andaluzia, Nafarroa, Aragoi eta Valentziatik zenbait produktu inportatzen zituzten (olioa, almendrak, mahats pasak?), eta 24 ordu pasata al por menor delakoan saltzen ziren alhondigan, iruzurrik egon ez
|
zedin
, eta, pregonatu ostean, errexidoreak jartzen zituen prezioak. Hala ere, erosleak erregatea zezakeen saltzailearekin.
|
|
|
Baina hirira heltzean hurrengo 24 orduetan produktuak, al por menor? erosiak izan
|
zitezen
. Produktuak Gaztelatik, Andaluziatik, Aragoitik, Valentziatik eta gure Nafarroatik heltzen ziren.
|
|
|
Beraz, udal ordenantzetan arazo horien aipamenak agertzeak, alde batetik, iruzurraren garrantzia adierazten digu. Suposa
|
daiteke
ez dela iruzurraren izaeragatik bakarrik, baizik eta, bereziki, ekartzen zituen ondorioengatik: ospea galtzea; diru galtzea, aktibitatearen porrotagatik, desprestigioaren ondorioz.
|
|
|
40Ohar bezala esan dezakegu, atal honetan Udal Ordenantzetan eta erabilitako dokumentuetan aurkiturtako informazio zuzena erabili dugula. Dena de, suposa
|
daiteke
goian aipatutako zenbait produktu ere egingo zirela.
|
|
|
Komentatu ez dugun tresneria ere azaltzen da, baina askotan ez jakintasuna baino ez dugu. Ontzi batzuk etxeko sukaldekoak izan
|
daitezke
edo konfitero lanerakoak (zehazten ez denean ez dakigu), gainera, posible da bietarako erabiliak izatea.
|
|
|
Gasteiz nahiko hiri txikia izanagatik, jarduera alimentarioetan populazioaren %11ak ziharduen, beraz, pentsa
|
daiteke
, bertarako produzitzen zenaz aparte, kanporako ere egingo zela. Gozoen elaborazioan egindako iruzurrak udal ordenantzetan aipatzeak ager dezake hirirako aktibitateak zeukan garrantzia.
|
|
|
Hala ere, 100 urte lehenago Euskal Herrian boladua edaten zela jakin
|
badakigu
.
|
|
|
XVIII. mendean turroiaren asmatzailetzat katalandarrek euren burua hartzen zuten, baina XVI. mendean Alikanten eta Iruñeko ordenantzetan (1568.ekoak) argizarigileek egindako lehenengo adibideak daude. Beraz, pentsa
|
daiteke
XV. mendetik bazegoela, Gabonetan edo festa berezietan hedatzen hasita.
|
|
|
Euskal Herrian, leku askotan bezala etxeetan pattarren distilapena egiten zen. Geroago, konfiteroek prestatuko zituzten eta azkenean konfiteroek likoristei tratatuak eman zizkietela jakin
|
badakigu
. Jakina, pattar mota ezberdin asko zeuden.
|
|
|
Elikadurarako lehen errekurtsoak ziren, batetik, ehiza (bizirauteko garrantzitsua zena, batez ere fruituak bil ezin
|
zitezkeenean
, ez zelako garaia edo; haragia jateaz gain, animaliak larrua eskaintzen zuen hotzetik babesteko) eta, bestetik, fruitu bilketa (ezkur, gaztainak?; sustrai, belarren haziak eta hostoak baita ere). Arrantza ere egiten zen itsasoan eta barnealdean ibaietan (amuekin, arrankaziekin...).
|
|
|
Baina hiritarren artean bestelako ohiturak zeuden, adibidez, zaborra leihotik botatzea, kaleetan edozer gauza uztea (gurdien zirkulazioa ere oztopatzen zuena), iturriak eta ibaiak ere guztiz abandonatuak zeuden. Beraz, esan
|
daiteke
, higiene falta nabari zela Gasteizen, egoera larriagotzen zuena izurri garaietan.
|
|
|
Honela Arabako egoera erraz sar
|
daiteke
Europak eta Penintsulak zeukan testuinguruaren egoeraren barruan, jakina, bere izaera propioko ezaugarriak kontuan izanda.
|
|
|
miel rosada, azúcar rosada, jarabe de regaliz, limonada de esmeralda? aurki
|
daitezke
. Eta jakin badakigu, mediku terapeutikaren jatorrizko erabilpen horrengatik eraginda zeudela gozogintzaren formularioak ere.
|
|
|
aurki daitezke. Eta jakin
|
badakigu
, mediku terapeutikaren jatorrizko erabilpen horrengatik eraginda zeudela gozogintzaren formularioak ere.
|
|
|
Espezieen modura, azukrea beharrezko elikagaien taldetik at zegoen, baina karbohidratoa denez energi iturria da. Jakin
|
badakigu
nahi psikologokoa dela jatearena, behar fisiologikoa baino. Denboraren poderioz aldatzen joan ohi dira elikagaien nahiak eta azukrearen nahiak hazkundea jasan zuen aldaketa garai hartan.
|
|
|
Europan azukre erremolatxako industriak hazkundea jasan orduko, Mendebaldeko Indietan beherakada eman zela, eta, haren ondorioz, esklaboen askapena gertatu zela ere, esan izan da. Erremolatxaren erabilerarekin, azukrea gizarte maila guztietara iritsiko zela jakin
|
badakigu
.
|
|
|
XVI. mendean turkiarrak ia Vienaraino heltzean, eta garaituak izan ondoren, europar kristuek jasotako harrapakinen artean, kafea lortu zuten. Hala ere, suposa
|
daiteke
veneziarrek aurretik ezagutzen zutela kafea, turkiarekin aurretik zituzten merkataritza harremanengatik. Hala ere, 1650a baino lehenago kafea dastatu zuten europarrek, gehienek, atzerrian dastatu zuten.
|
|
|
Hurrengo urteetan Agustin Azkarate izan zen Historia Sailburua, Joseba Agirreazkuenaga Iker azpisailaren arduraduna, Ramon Amundarain Irakas azpisailarena eta Joseba Intxausti Lexikografia azpisailarena. 1981an kaleratutako Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren lehen alean (sailaren produkzio idatziaren lehen emaitza zuzena) esaten zaigunez sailaren helburuak Historialari sakabanatuak elkarganatzea eta euskal historialarien arteko koordinakuntza indartzea; Historiarako euskara normalizatu bat sortu eta finkatzea eta Historiaz euskaraz egiten diren edo egin
|
litezkeen
lanak bizkortu eta zabaltzea ziren. Ez dira gehiegi aldatu gaur egun arte.
|
|
|
Hauek XX. mendeko artegile esanguratsuenetarikoen artean kokatzen dira, artearen historian muga bat ezarri zutelarik. Hauen lanetan garai hartako errusiar arteak izandako garrantzia antzeman
|
daiteke
. Izan ere, hauek, Suprematismo eta Konstruktibismo mugimenduak (mendebaldeko artean eragin handia izango zutenak) bultzatu eta arte garaikideko abstrakzioranzko joera zehaztu zuten.
|
|
|
Hasiera batean norberak bere bidea eta estilo artistikoa bilatzen zuen, besteen gaineko lehentasuna eskuratu nahian. Oraingoan berriz, ikuspegi hori aldatuta bide amankomun baterako lan egingo zuten (hor komunismoaren ideia ikus
|
daiteke
). Horrela herriarentzat lan egiten hasiko ziren benetako paper aktiboa hartuz, artea iraultzaren zerbitzura jarriz eta helburu bezala iraultzaren goraipamena zehaztuz.
|
|
|
Arte honek bizi izan zuen prozesua aztertuz aldaketak gertatu zirela ikus
|
daiteke
. Hasieran iraultza artistikoa, iraultza politikoarekin parekatuko zen.
|
|
|
Beste batzuk, ordea, iraultza eta haustura idei berri horiek abstrakzio eta abangoardietako artearen bidetik egin
|
zitezkeela
uste izan zuten. Hauek esperimentazioan arituko ziren, proletalgoa klase berria izanik, honentzako lengoaia berri bat sortu nahian.
|