|
2009
|
|
|
Bost fameli ekozan hak. Etorri jatan hilebetegarrenean egon nitzen tertzioan, ba, beren beregi etorri jatan aber beragana kriede joan
|
nintekean
ta ama defunteak esaotsen: «Ez.
|
|
|
Azalpen horretan, galtzailearen irudia gako zaio Munozi. Bizia lon gai berari heldu ziola argudia
|
liteke
, baina nire ustez Antzararen bidea lan osoagoa da. Eta ez dut hau esaten nobela bat delako; Bizia loko narrazioetako batzuk topikoetan erortzen zirela iruditu zitzaidan eta, alde horretatik, obra bezala ez ninduen asebete.
|
|
|
Gaurkotasun handiko gaia da memoria historikoarena, ez bakarrik geurean, baita inguruko literaturetan ere, batez ere, Holokaustoaren inguruko ikerketen ondorioz. Helburu etikoa du kasuotan literaturak, iraganeko sarraskiak berriro errepika ez
|
daitezen
arakatzen baitira behin eta berriro itxi gabeko zauriak (Assmann). Espainiako kasuari dagokienez, Gerra Zibilaren inguruko bibliografia hain da zabala ezen batzuek 50.000 liburuz mintzo baitira, literatura eta kritika barne.
|
|
|
Kontua, dirudienez, «ahanzturaren ituna» deiturikoak gurera ekarritako kalteak konpontzen ahalegintzea da, «gure gerrako» hilen doluari leku egitea. Literaturak hartu du Historiak, Nietzschek hainbeste kritikatutako monumentuen Historiak, galdu duen lekua, eta espero
|
zitekeen bezala
, Fikzioa gaur egun Historia baino egiatiagoa, benetakoagoa, begitantzen zaigu. Muñozen eleberriak haratago joateko ahalegina egiten du, eta, Estik aipatu duenez, bertan azaltzen den biolentzia unibertsala ere izan daitekeela iradokitzen digu.
|
|
|
Literaturak hartu du Historiak, Nietzschek hainbeste kritikatutako monumentuen Historiak, galdu duen lekua, eta espero zitekeen bezala, Fikzioa gaur egun Historia baino egiatiagoa, benetakoagoa, begitantzen zaigu. Muñozen eleberriak haratago joateko ahalegina egiten du, eta, Estik aipatu duenez, bertan azaltzen den biolentzia unibertsala ere izan
|
daitekeela
iradokitzen digu. Biolentzia guztiek bezala, hemengoak ere boterea suntsitzea du helburu (Arendt).
|
|
|
Hortik, Bastidaren eta Artetaren arteko harremanaren ingurukoei ematen zaien pisu narratiboa. Artetak Gernikako bonbardaketari buruzko koadroa margotzeko eskaerari uko egiten dionean, Mexikon familiarekin elkartu nahiago duela argudiatuz, bizitza lehenesten du, eta bere ibilbidean giltzarri izan
|
zitekeen
eskaintza artistikoa baztertzen. Mota horretako jokabideetan arakatzen du eleberriko narratzaileak artearen betebeharraz, bizitza (pertsonalarekin) dituen loturez gogoeta egiteko Orduña.
|
|
|
Nire ustez, eleberriaren indar narratibo nagusietakoa izan
|
zitekeena
, bizitzaren eta literaturaren arteko harremanei buruzko gogoeta, ez du gehiegi baliatzen narratzaileak kontakizunari nolabaiteko amaiera/ borobiltasuna/ lotura emateko garaian. Artifizio literarioa (kontamoldeak, egituraketak?) zerbaiten mesedetan errenditu litzatekeelakoan nago.
|
|
|
Ematen du Villasantek begien bistan zegoena bakarrik bildu zuela, argitan zegoena. Inpresioa dut Jurgik arakatu eta argiztatu nahi izan dituela hain zuzen historia horretako zoko moko eta okoiluak, Lotilandiako ortodoxiatik kanpo gera
|
zitezkeen
autore eta lanen bila. Kontua da liburu xume baina ederra bilbatu duela:
|
|
|
Nago itxaropenerako bigarren gune eta une bat egon
|
daitekeelakoan
. Hain zuzen XIX. mendeko azken hamarkada berebizikoa izan zen Donibane Lohizunen, urte horietan euskal kultura distiratsu agertu baitzen bertan, hiru biltzar eder eta arranditsu antolatu zirelarik.
|
|
|
Bi biok idazten zuten euskaraz, orduko Donibane turistiko guztiz euskaldunean. Baina, oso sarritan, mende amaierako kroniketan ikus
|
daitekeenez
, paparra kondekorazioz beteta egiten zieten harrera aristokrazia goreneko bisitariei, tartean hainbat errege erreginari. Ez zuten inoiz horretaz fantaseatuz ezertxo ere idatzi euskaraz?
|
|
|
«halako batean den dena jakin nahi dugu, inoiz abandonatu gintuena behin betiko joan ez dadin». Jakin nahia egon
|
liteke
, baita literatur lan ororen atzean ere, bide berri eta ezezagunak zapaldu nahia, errealitateak sortzen dituen galderak fikzioaren bitartez ulertzeko ahalegina. Eta zentzu horretan Jokin Muñozen lanak galderak pausatzen ditu, erantzunak eman baino, ateak irekitzen, itxi baino gehiago.
|
|
|
Kointzidentziaz, ikastetxean zortzigarren mailan zegoenean, Liz Arregui Dick nerabeak, geroago Hardestyrekin ezkonduko zen? lan egin zuen estatu mailako proiektu batean, beronen asmoa Idahoko eliza katolikoetako artxiboak eskuz kopiatzea zen, geroago artxibo handi bat egiteko, fitxa katalogo bidez gordeta gera
|
zitezen
finkaturik heriotza datu guztiak. Ikastetxe katolikoetako ikasleek kaligrafia, idazkaritza ahalmenak, eta antolakuntza nahiz alfabeto ahalmenak praktikatzen zituzten, eta, bide batez, elizek eskuz idatziriko dohaineko datu base bat lortzen zuten.
|
|
|
Artxiboen datuen arabera, hortaz, 1913ko maiatzaren 24an, heriotza gertatu eta hiru urte geroago, 118 dolar ordaindu ziren, baina eskuz idatzia egonik ez da argi geratzen Mateo Arreguik eskaera egin ondoren bera izan ote zen ordaintzailea («paid by same») ala semeak ordaindu zuen («paid by son»).
|
Baliteke
Maleschevarriak semea izatea eta hark ordaintzea hiletaren gastu guztiak hiru urte geroago, baina ez zuen oroitarririk ordaindu. Ez dago ebidentziarik frogatuko duenik Maleschevarriak semerik bazuen ala ez.
|
|
|
Euzkaldunak Inc. elkartearen oroitarri gabeko hilobien egitasmoa benetan «jarduera eskuzabala» izan zen; hala deskribatzen dute egunkari, eliza, hileta zerbitzu eta hilerriko artxiboak arakatzen hainbat arratsalde eta asteburu igaro zituzten boluntarioek. Milia ugari egin zituzten atzera eta aurrera, gora eta behera, hilobi lerroak kurrituz eta, nahiz eta markaturik ez egon, hilkutxa bat egon
|
zitekeen
lekuko lurrean arrastoak bilatzen saiatuz. Hilerriko artxiboak eliza katolikokoekin nahiz Gibson hileta zerbitzuenekin alderatu eta zuzendu zituzten.
|
|
|
Liz Hardestyren aitonak, Mateo Arreguik, bere maizterrak bizitzan nahiz heriotzan zaintzen zituen moduan, bilobak haien oroimen iraunkorra ziurtatu zuen, hiru urte eman zituelarik artxiboak arakatzen eta ikertzen, espezialistei elkarrizketak egiten, eta boluntario talde bat gidatzen. Nekaezin egin zuen lan, euskaldun haiei eman
|
dakien
Idahon igarotakoa eta lur honi ekarririkoa gogoraraziko duen oroigarri bat. Liz Hardestyri esker, euskaldun horiek gogoratuak izango dira.
|
|
|
Liz Hardestyrenaitonak, Mateo Arreguik, Idahoratua zelarik, zenbait euskal ostatu eduki eta gobernatu zituen, bezeroak artatuz, batzuetan baita haien heriotzan ere. Ez dakigu aitona horiek inoiz elkartu ote ziren, baina badago aukerarik hori gerta
|
zedin
. Hiru bilobek partekatu dute euren arbasoak errespetatzeko, esker emate zirkulu bat burutzeko, eta oroitzapen iraunkor bat osatzeko desira, eta azpimarragarria da nola modu berean ulertu dituzten, batetik, elkarren arteko historiaren mantentzea eta, bestetik, jatorrizko herrialdetik kanpoko euskal identitatea.
|
|
|
Kaliforniatik eta Nevadatik iparrera eta New Yorketik mendebaldera eginik, euskaldunek elkarri laguntzen zioten, lanpostuetarako jarraibideak eta bidaiatzeko nahiz ostatu hartzeko gomendioak emanez. Euskal Herritik Idahora zuzenean zihoazen euskaletorkinak bizkaitarrak ziren, zehazki, Ondarroatik Bakiora eta, lur barnean, Zornotzaraino irudika
|
daitekeen
hirukikoak. Kate emigrazioa ematen zen, aita eta osabek seme eta ilobei deitzen baitzieten, eta emazte, arreba eta alabek jarraitzen zieten horiei guztiei.
|
|
|
Maiz, gaixo zeuden bezeroen gastuak ordaindu behar zituzten eta, une batean, euren gain hartu zituzten Idahon familiarik ez zuten euskaldunei elizkizunak eta ehorzketa kostuak ordaintzea: gorpua ikusteko moduan uzteko gastuak, ehortziaren jantziak, garraioa, hil autoa, etab. Xehetasun horiek topa
|
daitezke
ehorzketa zerbitzuak eskaintzen dituzten enpresen artxiboetan, han agertzen baitira zerbitzuak eskatu zituen pertsonaren izena eta hildakoaren ehorzketa ordaindu zuenaren izena ere. Boiseko hileta zerbitzuetako artxiboetan behin eta berriz azaltzen dira honako izen hauek:
|
|
|
Jatorrizko lurrean
|
baliteke
ahaideek ez jakitea zehazki zer gertatu zitzaion euren senide maiteari, soilik une batetik bestera ez zela Idahotik gutun gehiago iristen. Nork kontaktatuko zuen hildakoaren familiarekin?
|
|
|
José Goikoetxetak (1890ean jaioa) emaztea eta haurrak utzi zituen Bizkaian, Ameriketara behar egitera bidaiatzeko, baina Idahon hil, eta han bertan lur eman zioten, itxuraz, inolako oroitarririk gabe. Hemen kontatuko da Boiseko Liz Dick Hardesty euskaldunak jarraitu zuen ibilbidea Dolores Totoricagüenak hasiriko egitasmoa burutzeko, hau da, Morris Hillen ehortziriko beste euskaldun oro identifikatu eta monumentu iraunkor baten bidez oroitua izan
|
dadin
segurtatzeko.
|
|
|
Borondate on handiarekin borondate txar askoz ere hobea lor
|
liteke
.
|
|
|
Oso
|
litekeena
da beste planetetan ere bizi ez in teligentea izatea.
|
|
|
Esan behar duzuna ez bada isiltasuna baino ede rragoa, ez
|
zaitez
kezkatu. Horretarako daude eskuko telefonoak!
|
|
|
Izan ere, zein da poeta amateurraren eta «profesionalaren» arteko diferentzia? «Talentu aski baduzu,
|
litekeena
da ausardiarik gabe ere, puntu bateraino behintzat, aurrera ateratzea; eta litekeena da nahikoa ausardia izanez gero talenturik gabe aurrera ateratzea, puntu bateraino behintzat. Baina ezin aurrera atera bietako bat bederen eduki ezean.
|
|
|
Izan ere, zein da poeta amateurraren eta «profesionalaren» arteko diferentzia? «Talentu aski baduzu, litekeena da ausardiarik gabe ere, puntu bateraino behintzat, aurrera ateratzea; eta
|
litekeena
da nahikoa ausardia izanez gero talenturik gabe aurrera ateratzea, puntu bateraino behintzat. Baina ezin aurrera atera bietako bat bederen eduki ezean.
|
|
|
Eta, hala ere, poesia (ez esan inori poesia denik, ez erabili izen hori alkandora parpailadunak eta musketierren floretea ager ez
|
daitezen
jendearen buruan; esan perfomerra zarela edo spoken word egiten duzula sikiera, edo slam poetry edo triki poetry, besterik ez bada). Eta, hala ere, poesia, diogu, abantailaz betetako generoa da:
|
|
|
«Litekeena da poema on bat intentsitate kontua soilik izatea. Zerekin lot
|
daiteke
intentsitatea, sentimendu baten esperientziarekin ez bada. Izan liteke sentimendu bat gutxi asko agerikoa dena, edo ezkutuan dagoena gutxi asko, baina intentsitatea non den, han egon liteke poesia ere.
|
|
|
Zerekin lot daiteke intentsitatea, sentimendu baten esperientziarekin ez bada? Izan
|
liteke
sentimendu bat gutxi asko agerikoa dena, edo ezkutuan dagoena gutxi asko, baina intentsitatea non den, han egon liteke poesia ere. Horregatik, poesiak zehatza eta doia izan behar du.
|
|
|
Zerekin lot daiteke intentsitatea, sentimendu baten esperientziarekin ez bada? Izan liteke sentimendu bat gutxi asko agerikoa dena, edo ezkutuan dagoena gutxi asko, baina intentsitatea non den, han egon
|
liteke
poesia ere. Horregatik, poesiak zehatza eta doia izan behar du.
|
|
|
Publizitateak zinemarekin duen lotura ez da atzo goizekoa, Lumière anaiek 1897an Moët Chandon xanpainaren spotak egin zituztela kontuan hartuta... Baina esan
|
liteke
iragarkiak egiteko modua gero eta zinematografikoagoa dela: salgaia ilustratzera mugatzen ziren lehen spotak gainditurik, iragartzen den produktuak desagertzera jo du azken urteotan, bere burua ez erakustera, edo spotaren amaiera amaieran soilik agertzera; salgaia saltzeko, hura erakutsi beharrean, istorio bat kontatzeko hautua nagusitu da, edo poema bat sortzekoa, poema barreiatu, desegin, poema ez den poema bat.
|
|
|
Errealitateko beste plano batzuetan ere ikus
|
litezke
fokatze filmiko honen aztarnak: hala nola, urbanista eta eszenografoek hiri kaskoetako eraikin esanguratsuak eta zubiak iluminatzeko duten moduan.
|
|
|
Horien testuak gaur erreferentzia saihestu ezinak dira diziplina horretan, diziplinak berak gero eta hots nabariagoa baitauka literaturaren eremuan. Aipamenak modu askotara egin
|
daitezke
. Dena den, egin dezagun, hasteko, Posner en liburu klasikoarena, berrikitan kaleratu baita horren hirugarren argitaraldia.
|
|
|
Izan ere, lehen lehenik legearen literatura legoke, hau da, legeak eskaintzen duen hori noraino izan
|
dakigukeen
literatura.
|
|
|
Behar beharrezkoa du legeak, hortaz, hitza, eta, hitzarekin batera ere, ustea eta pentsamendua, hortik baitator zuzenbidearen bigarren hari luzea, alegia, zuzenbideak berak literaturarekin ematen duen aukera zabala, hainbat alorretan mamitu dena, aldiak aldi, literatura unibertsalean. Izenak erraz eta ugari bilatu
|
daitezke
. Besteak beste, Kafka, Dürrematt?
|
|
|
Dura lex, sed lex. Hasian hasi, brokardo horrek ematen digu aukera literaturaren legeari buruz jarduteko, literaturak bere legeak baititu; beharbada, beharrena, legerik eza, horixe baita gizakiari eska
|
dakiokeen
lehen baldintza literatura egiteko.
|
|
|
Aurrekoari den txikiena ere kendu gabe, begirada itzul
|
daiteke
euskarazko letretara, halakoen peskizan jarduteko. Berehala atzematen dira brokardo juridikoak, ezagunak eta erabiliak:
|
|
|
Berebat, erlijio idazleen artean, Agirre Asteasu, Fr. Bartolome eta abarrekoak ez ziren beldurtu, sermolaritzaren barruan, zuzenbidearen zatiak egokitzeko, euren esanak eta irakatsiak berrindartzeko, Axularrek berak hasitako jokaerari sendo eutsiz. Irudiak irudi, ezin ahantz
|
daiteke
Etxepareren Judizio Generala olerkia, bertara batzen baitira orduko justiziaren zantzuak.
|
|
|
Shorty aurretik zihoan, zaldiz eta bere lau astoei zartaka mugi
|
zitezen
; Aguereberry berriz atzerago, asto gainean. Panamint gailurretik distantzia gutxira, Petek itxura oneko tontor bat ikusi zuen, eta begirada bat ematera gelditzea erabaki zuen.
|
|
|
Garbi ikusi nuen ez zidala sinesten. Azkenean gogoratu nintzen Shortyk ez
|
zekiela
idazten eta haren izena nire letraz idatzia zegoela. –Neuk idatzia dela erakutsiko diat, esan nion?, ea hartara sinesten duan.?
|
|
|
Beti izan du ametsa agian norbaitek leku hartan resort bat jartzeko aukera ikusiko duela. Badira urte osoan ura ematen duten iturriak oso urrutira joan gabe, eta hodi bitartez aise garraia
|
liteke
ura. Eguraldia, berriz, inoiz ez da jasanezina.
|
|
|
Zeren zer etor
|
daiteke
zentzumena hondatzen denean,
|
|
|
da horren lekuko, nahiz eta, marka? bihurtu izana bera agortze sintoma ere izan
|
daitekeen
, argi ibili: marka berriak sortu behar dira, ongi funtzionatzen dutenak mantenduz.
|
|
|
Geure buruarengan aski konfiantza ez bagenu bezala. Parodiak gizartearen hipokrisia salatzeko tresna katartikoak izan
|
daitezke
, baina gurean ez zait iruditzen beti funtzio hori betetzen dutenik. Badago autoflagelazio bat, geure burua apaletsi nahiko bagenu legez?
|
|
|
Hor, barrea eragin beharrean, ez ote da behazuna areagotzen? Parodia izan
|
daiteke
hurkoaz marmarka aritzeko zeharkako modu bat ere, norbere sormenerako mugak eta ezintasunak estaltzeko mozorro doilor bat.
|
|
|
«Agian nahasita egon
|
naiteke
–erantzun dit Víctor Morenok bere betiko ironia tanta horrekin?, baina iruditzen zait literaturak, printzipioz, irakurtzeko balio duela. Ez diot aurkitzen beste helburu espezifikoagorik.
|
|
|
|
Litekeena
da literaturak balio izatea honetarako edota beste hartarako. Baina askoz zailagoa da demostratzea helburu hori gauzatu egin zela literaturarekin harreman estuak izan zituen inoren jarreran.»
|
|
|
Nobela bat sakona izan
|
dadin
–duda egiten dut sakon adjektiboa aplikatzerik dagoen testu literario bati?, testuaren irakurketek ezin dute testuan dagoena agortu. Irakurletik irakurlera eta garai batetik bestera testuak irakurketa bat baino gehiago bideratzen ditu.
|
|
|
Edonongoa izanda ere, Kataluniara heldutako etorkin batek lehen bi urteak emango ditu igarkizun hau ehunka solasaldi gaitzetan asmatu nahian. Elebitasunak ez du zertan erosoa izanik, baina argigarri izan
|
daiteke
. Harakinak joka samurtzen duen haragi puxka gogor baten gisa, zeu ere bigunduko zara denborarekin.
|
|
|
Egoera hau ametsezkoa da munduan inor gutxik hitz egiten duen hizkuntza bateko hiztunentzat. Mintzaira egunen batean desager
|
daitekeelako
ideia, izaki bizi baten gisa geratzen zaizkion egunak gutxi direlako ustea, ez da, esaterako, ingelesez arituko bagina bezain pentsaezina. Kultura txikien geroko existentzia ez da inoiz gauza segurua.
|
|
|
Eskolatik kanpo gaztelaniaz mintzatzen al da bere lagunekin? (Gobernu katalanak katalana sustatzearen albo ondorio bitxi bat
|
liteke
haur gehiagok gaztelaniaz egitea eskoletako jolastokietan).
|
|
|
Ene buruari galdetzen diot nolakoa izango den mundua mandingaz. Hiztegiaz gain egongo dira moldeak, esapideak, erritmoak, ideiak eta kantak hizkuntza horri bakarrik dagozkionak eta beste edozeinetan ezin entzun edo antzeman
|
daitezkeenak
. Nire ustez, segur aski, mandinga ikasiz gero gehiago ikas genezake Afrikaz, hizkuntza hori mintzo den lekuetara bidaia eginez baino.
|
|
|
Hala ere, idazten dituen gauza guztietan, baita itzuli dizkioten guztietan ere, agerian dago euskara dela haren ama hizkuntza. Haren poesian edota berak hain gertu dituen euskal literatura, musika edo kulturan oso jende gutxi barnera
|
daitekeela
jakinda, aski zuhur agertzen da beste kultura edo beste edozeri buruzko iritzi arruntak ematerakoan.
|
|
|
Eta denbora tiranoa baita, has
|
nadin
beste luzapenik gabe.
|
|
|
Galtza hitzak baditu ahalmen batzuk praka hitzak ez dituenak; eta alderantziz. Perpaus baten kadentziak bi silabako hitz bat eska dezake, eta ez hirukoa; perpaus baten kadentzia hots gogorren baten premian egon
|
liteke
, eta ez leun batenean. Hitzen eta esaldien musikaltasunari eta erritmoari begiratzea ez da poeten egitekoa bakarrik.
|
|
|
Aulki batera igotzeko aukera izanez gero, kaxoiak eta apalak ere maite ditu. Batez ere, amaren kaxatxo hura, txirlaz egindakoa, Recuerdo de Donostia, non botoi desberdin mordoa aurki
|
daitekeen
: girlatxe koloreko gabardinaren botoi handi eta potoloak, neska txikien soinekoen botoi arrosak, kristal antzekoak, menda berde kolorekoak, zilar modukoak, malbazurizkoak?
|
|
|
Gertaera pozgarria mutikoarentzat. Begi biribil handia duen tresna, suge moduko tutu luzea duena, makina bizigabe zein izaki bizidun izan
|
daitekeena
. Xaboi hautsak bota makinaren ahotik, zapaldu botoi txiki asko errenkan eta esnatu egiten da garbigailua, bera esnatu den bezalaxe.
|
|
|
–Atera
|
zaitez
hortik! –amaren hots garratzak.
|
|
|
Bat batean, isiltasuna. Garbigailua isildu egin da, baina ez da isiltasun osoa, oraindik ere, zaratatxo bat nabari
|
daitekeelako
barru barruan.
|
|
|
Zoritxarrez, abuztuaren hamabostetik heriotza data gehitu
|
dakioke
Antoñanaren fitxari. Hala ere, fitxa hau itxi eta artxibatu nahi izanez gero, luzerako izango dugulakoan nago, irakurleok idazlearen testuak leitzen ditugun bitartean, honen ahotsak (hauxe baita idazlearen arima) bizirik baitirau.
|
|
|
Eten itzazu nirea ez den kanpoalde horrekiko komunikazioak eta ekar iezadazu agudo iluntasuna, opakotasuna, belztasuna, ezkutuko asmoa, inozokeria erabatekoa, nahi dut haiek ni lasai uztea, bakean eta zure zerbitzura. Geldi
|
daitezela
pozik, eta ni soseguan.
|
|
|
Familiakoen artean gaudenean izan
|
gaitezke
«gehien» gu geu. Haiekin gara zoriontsuen; haiekin zaigu posible beldurra eta tristura disimulurik eta estutasunik gabe sentitzea.
|
|
|
Izan ere, mendian zenbat denbora igarotzen duen kontuan izanda, logikotzat jo genezake artzain batek mendi ingurua etxetzat jotzea. Dena dela, ohar
|
bedi
irakurlea Laxaltek «hills» hitza modu zehazgabean erabiltzen duela, ez duela hizpide dituen mendien kokapenari buruzko inolako daturik ematen. Artzainei mendi guztiak antzekoak iruditzen zaizkien seinale ote?
|
|
|
Asimilazioaren arabera, batek kultura bat alboratzen du beste baten parte izateko. Aztertzekoa litzateke horrelakorik benetan gerta
|
daitekeen
–nortasuna den konplexuarekin, gure zalantzak ditugu?, baina Dominiqueren kasuan argi dago horrelakorik ez dela gertatu. Nortasunaren giltzarri jo ohi den elementua, hizkuntza, oraindik menperatzen du gizonak.
|
|
|
Baina orain euskara ez da bere hizkuntza bakarra. Beste horrenbeste esan
|
daiteke
lurraldetasunaz. Marie Jeannek, gaixo dagoen arrebak inork baino hobeto ulertzen du zer jazo den.
|
|
|
Dominique mendietan bizi da, beraz. Ezin
|
zitekeen
bestela izan. Mendiak mugako elementua dira; batu eta, aldi berean, bereiztu egiten dituzte lurraldeak.
|
|
|
Zertara dator, orduan, kokalekuaren zehazgabetasuna? Hasteko, esan dezagun zehazgabetasun hori gakoa izan
|
daitekeela
Sweet Promised Landek aurkezten digun «gatazka» ulertzeko orduan. Gatazka horren muinean negoziazio prozesu bat dago, nortasun negoziazio bat zehatz esanda.
|
|
|
Denok batera bizi. Edonor denon laguntzaile, makila, harri edo nekea kentzeko iturri izan
|
gaitezen
. Denok besteen ikasgaiak ikasteko prest eta gogoz bizi.
|
|
|
Arazo ikaragarri hura konpontzen ere saiatu ziren, korneako transplante bat eginez, baina alferrik. Umetan maiz harrapatzen ditugun gaixotasun horietariko baten erruz, nire kornea berria matxuratu egin zen, gure kotxeen karburadorea beroketagatik edo motorraren erabileragatik honda
|
daitekeen
moduan. Nire kotxearen arazoa, berriz, piezaren aldaketak ere ez zukeen konponduko.
|
|
|
Nire kotxearen arazoa, berriz, piezaren aldaketak ere ez zukeen konponduko. Kotxe fantastikoaren bi motorretatik funtzioan zegoen bakarrak bere azken hatsa botata zuela esan
|
daiteke
, eta horrela, jada, nire bizitzaren laurden bat joana denean, ezinikusiaren tunelaren barruan sarturik, zeruko izarren laguntzaz baizik ez baliatuz, aurrera egiten du nire motorrik gabeko kotxeak. Hobeto esanda, energia berriztagarriei esker doa aurrera:
|
|
|
Baina besteon bizitzan ipurtargi bat izatea txikitatik ikasi behar den gauza da. Neska eta mutilak oso krudelak izan
|
daitezke
eta beste iluntasun geruza bat bota gure gehiegi zamatutako motxilan. Bakardadea, tristura, ezintasuna errazak dira transmititzen, baina askoz zailagoak gainetik kentzen.
|
|
|
Gure museoetako margolanak ikusteko gaitasunarekin jaio zaretenon modura, guk ere ikasi, lan egin, eskiatu, zaldian ibili, bizikletaz ibil
|
gaitezke
.
|
|
|
Bizitza, beharra eta borroka sinonimoak dira Agurearentzat. Borrokak amodioa hala nola herra sorrarazten dizkio, borrokatu
|
daiteke
maitasunez hala nola aiherkundez. Borroka du bizirauteko modu bakarra, borrokak duina izan behar du alabaina.
|
|
|
ez ezkutatzea zeintzuk diren heriotzaraino, eta beraz, hiltzeraino, eramaten dituzten dogmak. Horregatik dira hain xaloki ez kaltegarri nola izan
|
daitekeen
Hirutasun Sainduaren edozein kide.
|
|
|
Anek arrautza gutxiegi du patata guzti horientzat eta, esne botila hutsik dagoenez, gosarian sobratu zaion kafesnea isuri du tortillara, lehorregi geratu ez
|
dadin
. Ia hiru urte pasa dira Esteban hil zenetik eta orain hasi da agertzen.
|
|
2010
|
|
|
Biharamenean tartaroa abiatzen düzü aharien kanpo igortera, eta jarten düzü bortha saihetsean haurra eskapa ez
|
dakion
. Haur hori egoiten düzü emeki emeki azkenetarik; bena tartaroak hunkitzen zitizün igaitean ahariak oro.
|
|
|
Ados nago Estibalitzekin Postkronikak liburuaren arnasa literarioa azpimarratzen duenean, eta baita, nola ez, Keparen eta Aritzen iruzkinetan antzeman
|
daitekeen
emozioarekin. Gustura irakurri dut Postkronikak, apurka, gauza onak dastatzen diren moduan.
|
|
|
Baina gaiaren inguruko bibliografia oparotasunak ez dio ezer kentzen Barandiaranen liburuari, alderantziz, eta bere liburuaren orijinaltasuna azpimarratu nahiko nuke. Xede etiko argia duen tradizio literarioan idazten du, idatz
|
daitekeen
modu bakarrean, hilen artean aurrera eginez, Eliotek esan bezala. Anonimoak ziren hilotzak begitandu dizkigu Barandiaranek, eta argazki horien irakurketan La Chambre Claire (1980) liburuaren zenbait pasartek eragin zidaten bihotzondokoa sentitu dut, Lutxiren eta Nicolasaren gaineko narrazioak irakurrita.
|
|
|
Eta horien artean nabarmentzen dira euskaraz, euskalduntasunaz, gure herriaz egiten diren hausnarketa ugariak. Hari asko aipa
|
daitezke
liburu honetan, baina ea zuek zer inpresio hartu duzuen.
|
|
|
Ankerkeriaren eleberria da Elorriagarena, Artaudek antzerkiari egindako ekarpena eleberrira ekarriz. Eta absurdoaren erreinu horretan, Creo quia absurdom errepikatzen da etengabe, Stalin bezalako diktadoreek (mitrofanek, Elorriagarren hiztegian) egindakoak eromenetik bakarrik konta
|
baitaitezke
. Eromena eta Absurdoa Aginteak bere egiten duen Logos arautzailearen erresistentzia gisara.
|
|
|
Aukerak egon bazeuden: zenbait irudi (herriko nagusiek gazteentzako grabazioak pres tatzeko zuten joera, Liburu Brodatuko sarreretako batean azaltzen den bezala, edo teilatuetan asanbladak antolatzearen kontua) arras iradokitzaileak dira eta asko esan
|
zitekeen
haien inguruan, baina liburua antolatuta dagoen moduan anekdota bitxi besterik ez dira. Laburrean esanda, iruditzen zait forma edukiari gailendu zaiola.
|
|
|
literatura jolas egiteko tresnatzat aldarrikatzen zuen idazleak diktadura, desagertuak, bortizkeria hartu ditu oraingoan mintzagai. Egitura aldetik ere izan
|
daiteke
aurrekoekiko diferentea, zati ezberdinetan banatua, genero edo oihartzun diferenteak ekarriko dizkio irakurleari. Liburu osoan gailentzen den absurdoaren literatura, esaterako.
|
|
|
Hara, badu liburuak taxu inzierto bat, gustagarri izan
|
daitekeena
, elementu fantastikoak eta errealistak elkartuz eraikia. Jakina, pertsonaien psikologian sakontzeaz diodana, fantastikoak behar duen zehazgabezia eta misterio kutsu magikoaren kaltetan izan zitekeen eta askoz hobeki zihoakion taxu estilizatua eta eliptikoa, hori egia da.
|
|
|
Hara, badu liburuak taxu inzierto bat, gustagarri izan daitekeena, elementu fantastikoak eta errealistak elkartuz eraikia. Jakina, pertsonaien psikologian sakontzeaz diodana, fantastikoak behar duen zehazgabezia eta misterio kutsu magikoaren kaltetan izan
|
zitekeen
eta askoz hobeki zihoakion taxu estilizatua eta eliptikoa, hori egia da. Eta, jakina, bere atso agureen tertuliak Hanbrekoa gogora ekarri badigu, aldeak alde, ez da hutsaren hurrengoa Alberdi gazteak lortu duena?
|
|
|
Gero, liburuari aurretik egindako iruzkina borobiltzeko edo, gauzatxo bat. Aipatzen nuen eleberriaren bizitasuna, bertan irakur
|
daitezkeen
ideien joan etorri erakargarria, eta horien adibide ezin hobea aurki dezakegu 298 orrialdeetan, Oñati eta Zaragoza arteko auto bidaia baten erdian: euskal musika garaikideaz ariko dira bi pertsonaiak, ea euskarazko pop musikarik ba ote den (Itoiz «salbuespen sui generis» izan omen zen), ea euskarak eta gaztelaniak berdin funtzionatzen duten talde «ideologikoen» kasuan («Kortatu oso talde ona izan zen Fermin Muguruzak euskara ikasi zuen arte»).
|
|
|
Eta hizkuntzen gaitasunaz ere bai, ea herri batek hizkuntzan bertan, eta haren moldagarritasunean? izan dezakeen aurrera egiteko aukera; ea, boterea alde izanez gero, hizkuntza guztiak ailega
|
daitezkeen
leku guztietara. Esan genezake, beraz, Etxegoienek aurretik idatzitako Neurona eta zeurona saiakerako hausnarketa haiek ekarri dituela orain «praktikara».
|
|
|
Kepa, ez dut uste Postkronikak lan objektiboa denik. Hain zuzen, esango nuke idazle/ kazetariaren inplikazioa gakoa dela kontakizunean, ez baititu gertakariak besterik gabe azaltzen; aitzitik, irakurleak liburuan protagonista diren pertsonen bizipenak bere egin ditzala, irakurlea hunkitu
|
dadila
laburrean esanda, saiatzen da. Aitortu behar dut Postkronikaken moduko liburuak irakurriak nituela aurretik eta, alde horretatik, ez nau ezustean harrapatu.
|
|
|
Postkronikak liburuaz pare bat kontu, Kepak eta Estik haren objektibotasunari edo objektibotasun ezari buruz azaldu dituzten iritziak direla eta. Bertan irakur
|
daitezkeen
testuak ez dira edozein egunkaritan aurki ditzakegun testu horiek bezalakoak, kazetaritza estu, hotz eta despertsonalizatu batekoak. Alderantziz, irakurleari gertuagokoak egingo zaizkio, inplikazio handiagoa eskatuko diote, jar dezala bere partetik zerbait.
|
|
|
Hasteko pertsonaia bera da aipagarri, antiheroi moduko bat, «dudako guraso, dudako kooperatibista, dudako euskaldun», bere askatasun pertsonala jartzen duena edozeren gainetik. Ezagun egiten zaigu, gertuko, identifikatuta ere sentitzen gara, edo senti
|
gaitezke
. Eta tramak ezer gutxi du berezitik, aipatu morroiaren ibilerak (egunerokoak, lanekoak, maitasunezkoak) kontatzen ditu modu lineal eta ohikoan, baina gatazkatsua da nobelaren irakurketa, bertako ideien joan etorria, berri edo gutxienez diferente baitira, aho bilorik eta zuzentasunik gabeak, pentsa bezala idatziak.
|
|
|
Autokarabana, Fermin Etxegoienek idatzitako nobela. Liburuan zehar hainbat kontu findu
|
litezkeen arren
(erredakzioa bera, esaterako), azken garaiotan atera den eleberri kitzikagarrienetako bat iruditu zait, gurean gisa horretako lanak ez baitira oso ohikoak eta nolabaiteko aire freskoa dakarrela uste baitut. Autokarabana bizirik dago, emozioa du, korapiloak sortzen ditu urdailean, alde egiten du literaturan, oro har, gero eta gehiago zabaltzen ari den idazkera onbera horretatik.
|
|
|
Irakurleak atera behar ditu bere kontuak, ahal duen moduan. Bat nator liburuaren gehiegizko soiltasunak eraman gaitzakeela pentsatzera zerbait handiagorako materialak izan
|
zitezkeela
. Gehiagoren eske uzten zaitu liburuak eta horixe bera adierazi nahi nuen profesioz gidoilari den baten opera prima dela esatean.
|
|
|
Lehengora itzuliz, ordea, Eider Rodriguezen Katu jendea liburuaz hemen esan diren kontu eta ipuin aipagarrienen («Katu jendea», «Omarren uda»?) balorazioekin bat nator orokorrean. ...u du eta, egia esan, liburuko zazpi ipuinetatik hiruzpalautan desioaren eta edertasunaren inguruko hausnarketa gailentzen da, baina eztabaidaren hasiera aldera Aritzek esan duenari aurka eginez, zinez ez dut uste horretan oso sakonera iristen denik, ez du «hausnarketa handi bat» garatzen, ez baita hedatzen; handik eta hemendik abordatzen du, asmo orohartzailerik gabe, orri gutxiko ipuinetan egin
|
litekeen
neurrian.
|
|
|
Kontua da desberdina dela film baten eta liburu baten «euskarria». Ez dut dudarik, Gasolindegian film ona izan
|
liteke
, film ona eginez gero, baina oraingo honetan idatzizkoa da, liburu bat da. Ez dakit gidoi gisa zelakoa izan daitekeen, baina eleberri labur gisa Gasolindegian neuri kontrako zulotik joan zait.
|
|
|
Ez dut dudarik, Gasolindegian film ona izan liteke, film ona eginez gero, baina oraingo honetan idatzizkoa da, liburu bat da. Ez dakit gidoi gisa zelakoa izan
|
daitekeen
, baina eleberri labur gisa Gasolindegian neuri kontrako zulotik joan zait.
|
|
|
«Katu jendea» izenekoa bera, bizilagun eta hala ere ezezagun biren arteko desio lotua, katuen harremanaren bitartez azaldua; «Hagina», garai bateko harrokeriak joanda, hortz protesia egin dion ikaskide ohiarekin oheratzen den neska; «Hazia», hausnarrean ari den emazte gaztea, etsi puntu batez, amatasunaz, seme alabez, senarraz, bizitzaz. Zeinen zehatz harrapatzen duen, esaterako, Hendaiako mikroklima hori, distantziak distantzia, gizarte garaikideari, edo gutxienez gizarte maila jakin bati estrapola
|
dakiokeena
. Erakusten digu, ispilurik krudelena bailitzan, gugandik urrunago nahi genukeen jende bat, baina geure baitan dagoena.
|
|
|
|
Gaitezke
apika, baina ote du. Kaleko
|
|
|
Bitxi da aroa zein laster alda
|
daitekeen
. Goizeko seiak inguru orain eta kanpoan euria zurruztaka.
|
|
|
Krokis horiek baliatzen zituen ondotik, estanpen grabarazteko momentuetan. Horrela, usma zezakeen gero, asmatu gabe, zer izan
|
zitezkeen
ikusi lekuak sasoi ezberdinetan (elurpean).
|
|
|
Orduen aite defuntu etorten zen ferira, ta aiteri esan notsen nik: «Hemen ezin
|
ninteke
egon». «Zer ba ta?» «Ba?
|
|
|
Esaterako, Buruxkak agertu zen urte ia bertsuan Txomin Agirre Garoa argitaratzen hasi zen atalka, baina orduko kultura modernoaren kale munduko kezkei ez ikusiarena eginez, ehun urte lehenagoko Peru Abarka baserrizaleak urratutako ildoari jarraituz eta hartan sakonduz. Era berean aipa
|
daiteke
1910ean Baionan soilik liburuxka bi plazaratu zirela, Jean Barbierren Nere kantuak eta Etienne Decrepten Maitena pastoral lirikoa, eta ez bata ez bestea ez ziren prosazkoak. Kontua da Buruxkak modernoegia suertatu zela Euskal Herri esklerotizatu hartan, eta nekez aurkituko zuen irakurle konplizerik.
|
|
|
Bestalde, Etxepareren irakurle potentzial eta idealen zerrenda osotzen saia
|
gaitezke
. Irakurle horien artean, apaiz zentsuratzaileak alde batera utzita, medikuak, notarioak, botikariak, errient errientsak eta arrantierrak ditugu.
|