|
2005
|
|
|
/ béste/ hitzarekin: béstiak ergatibosingularrazeinabsolutibo/ ergatiboplurala izan
|
daiteke
eta béstiai datibo singularra zein plurala. Era berean, Gernikaldean etziék etaetzíekgixonarí erg sgvs.abs erg pl, etagixónaridatsgvs.datpldatsg= datpl, etab., bereiztendira, bainabéstiekbéstieri ergsg= abs ergpl, dugu, azentuera markatuarekin.
|
|
|
Zubereraz hitz batek azentuera markatua (oxitonoa) badauka, arrazoiaizandaitekebukaeranbokalbatgaldudela, ·gizoná (g) ek> gizonék,, fa/ habáa eta> alhabá kasu aipatuetan bezala (edo ta mendían > mendín berriagoan). Modu honetan hitzbatoxitonoa badazubereraz, kontraziobatpairatuduelasusmatudezakegu.Bainahonekmaileguzaharrakedo konposatu zahar fosilduak aurkitzeko ez digu laguntzen. Mendebaldeko azentua, aldiz, lagungarriagoa izan
|
daiteke
etimologia lanetan. Badagaraia azentugertakariakkontuanhartzekoproposamen etimologikoen egiantza ebaluatzerakoan.Hau da, esaldibatean esanda, artikuluxka llabur honetan esannahidudana.
|
|
|
Prosodiaz gozatuta ekoizten ditugun hizketa hotsen bidezko esaldiak alde askotatik azter
|
badaitezke
ere, horien izaera eta funtzionamendua estudiatzen duen eremuaz gain (eta ikerketa iturri ezinago oparoa da gurean), badira alorrak apenas lur hartu dutenak gure artean. Esate baterako, elkarrekin aritzeko, kontuak elkarri esateko erabiltzen dugun kode digitala eta bidaide den analogikoa (maiz askotan gure keinuek, keinadek, imintzioek, oharkabean (edo ohartuki) egindako esku, begi edo gorputz mugimenduek onartzen, gaitzesten, gezurtatzen, xamurtzen edo gaiztotzen baitute ahoz esandakoa).
|
|
|
Daniloffeta Hammarberg (1973) autoreek, segmentufonetikobatekbesterenbateandueneragingisaeJkarrenondokoebakerenbatetortzemodu AHO BELARRIEN] ARDUERAMALGU MOLDAKORRETANBAOTEALDAGAIZTASUNIK, ruetan sinplifikatuz, ezkerrerakoeta eskuinerako koartikulazioa bereizten badaere, kontua askozerekonplexuagoa da; izanere, ezdabakarrikaurretik edoondorendatorrensegmentuari aurrehartzeaezaugarriak aldaraziz, askotan, errealitatean, artilukatzaileeneskutik (e.b., ezpainenaurreratzeetaborobiltzea) koordinatutakohainbat mugimendu morfema mugengainetikhedatzen dira aurreratuzartikulatzaileenjarreraondotik doazen segmentuetara, mugimendu horien guztien emaitza diren ezaugarri akustiko jakinakaldaraziz.Etahemendik datar, hizketan arigarenean, ahoskuntzorganoek oharkabean (bainaezimitazioz) behinetaberrizegitenduten mugimendu kontrolarenalderdikorapilotsua.Artikulaziozkoetaakustikazkodatuesperimentaletan aurkitzenden aldakortasunfonetikoarenarazoak, artikulatzailebakoitzarenmugimenduenoinarrian dauden kontrolprintzipioen arazoorokorra aztertzera eraman ditu jakitunak. ...egoeraezberdinetatikabiatuz.Azalpenaketaereduakugariizanikere', gertaerahonenesplikaziozehatzagoa etaosatuagoalortu nahibadugu, behartzen gaitufonetikan ez ezik, fonologian etaseguruenik hizkuntzarenbestezenbaitosagairenazterketa emaitzetaneremurgiltzera.Argihila, neure buruariezbesteri, egitendizkiodan galderakdira, hots, aldez aurretik programatuaedo planifikatua ote ekoizpen prozesua. Nola
|
liteke
, bada, seinale fisikoakkanporatzeko, denboraezinagolaburrean (segundoko 15hizketa hotsezberdin kanpora baititzakegu) hots asmoa edoesanasmoakodatzea horrenbeste agindu (psiko) neuromotorkoordinatuz, ra, bata besteen ezaugarriak gainjarriz definitzendute; Lagefoged ek (1975,48) definitzen du.
|
|
|
Hiztunokahoskuntz organoen anatomia fisiologiaketamintzo garen hizkuntzakberakmugatzen bagaituere, ezinkontaahaladiragureaho, eztarri, mihi, ezpainek... eginditzaketenmugitze itxuratzeaketa, ondorioz, ekoitz ditzakegun hizketa hotsak. Aldakortasunaetakoartikulazioaunibertsalak izanik postula ote
|
litezke
organoen itxuratze aldatzeen kopuru mugatua, ereduakustiko egonkorraketapatroialdagaitzak. Alaazterketak berak, lortu nahidugunak, bultzatzen gaituhorretara?
|
|
|
Sar
|
gaitezen
, beraz, konparatuz bi kantuak.
|
|
|
jakintsun bandienek aitbortzen dutena, Eskual bizkuntza dela mintzai ederrena, Niboiz auzokoekin nabasi ez dena, Hortakotz dei
|
ditake
munduko lebena.
|
|
|
Antoine d' Abbadie-ren lore jokoetan, 1879tik hasiz, Iparraldean eta Hegoaldean ospatzen baitira aldizka, agertzen dira zazpi probintzien aipamenak, hala nola Klaudio Otaegiren olerki batean: Elkar
|
gaitezen
denok Napar Euskaldunok, 1881ean Iruñeko jaietan. Halaber Markinako lore jokoetan,
|
|
|
Zuben anaiak izango gera bizi artian, Adierazten dizuet gogoz biyotzetikan, Zazpiak bada lotsaz ez gaiten geldi atzian, Pozik alegin egin dezagun aman gatikan, Izan
|
liteke
negar eginaz guregatikan, Arkitutzia buru makurka baztar batían, Korri mutilak jarri gaitian danen gatikan, Barkaziyua eskatutzeko bere aurrian.
|
|
|
Bere barrunen gaitzik beinere ez
|
dedin
sartu,
|
|
|
Zazpiak bat nahian Ginauden aspa/ di handian. Oi 1 zein
|
liteken
ederrago, Baldin Eskualdun herrian, Eskualduna librorik halago Bere zuzenen erdian.
|
|
|
Ez
|
daiteke
ulert bertso hau ez baldin bada kontutan hartzen zer ziren besta horiek, 1892koa nola 1894koa, abuztuan garela eta Donibane Lohizunera etorriak direla estranjerrak, hala deitzen baitziren orduan. Haiek ere gomitatuak dira.
|
|
|
Alabainan, aipaturik eta goraipaturik euskara, euskal ohiturak, bereziki dantzak eta pilota, ez zezaken utz fede katolikoa. Izan
|
daiteke
euskaradun, izan daiteke dantzari, berdin pilotari, bainan oroz gainetik da fededun.
|
|
|
Alabainan, aipaturik eta goraipaturik euskara, euskal ohiturak, bereziki dantzak eta pilota, ez zezaken utz fede katolikoa. Izan daiteke euskaradun, izan
|
daiteke
dantzari, berdin pilotari, bainan oroz gainetik da fededun.
|
|
|
Segi beza euskaldunak bere jokoekin, izan
|
dadin
beti euskaldun fededun, bainan ez du Dibarrartek deus ikuspenik geroari buruz, nahiz osoki aldatu
|
|
|
Hortik dator otoitza: egon
|
dadin
Euskal Herria, den bezala, arbasoak eredutzat hartuz, lehen bezala orain ere, beti euskaldun fededun, orduko leloari jarraikiz. Otoitz bihotz hunkigarria, kontserbatzailea.
|
|
|
Kantu horretan aipatzen dira kantu xaharrak kontserbatu behar direnak, sorterri ederra ezin ahantzia eta aldaketa batekin Donibaneko itsaso bazterra. Kantu horren sortzailea, nahiz ezagutua ez den, Donibane Lohizunekoa izan
|
daiteke
.
|
|
|
Entzunik Dibarrarten 1894ko kantuaren azken bertsoa pentsa
|
daiteke
gustatu zaizkiola lehen bi neurtitzak eta baliatu dituela. Beraz, Dibarrarten ildotik doa ideología berarekin.
|
|
|
Becerro de Bengoaren ikuspegiari jarraituz, berraztertu eta ara katu litzateke?. Oraingoan landuko dudana, literaturaren inguruko gaitzat ere har
|
daitekeen
historiografiaren ardatzak erakusten eta Euskal Herriko historia nola gihartu eta garatu den azken bi mendeotan erakusten saiatuko naiz.
|
|
|
Esaldi honetan azpimarratu behar da berriztatu nahi zuela euskal histo riografía. Berriztapena lortzeko, oinarrizko abiapuntua sorburu historikoak kritika zorrotzez aztertu behar ziren eta iturrien irakurketa berriak eginaz, historia berriztatua sortuko zen, dokumentuek berez ez dutelako hitzik egi ten, baina, bestalde, historiarik ezin
|
daiteke
buru erudizio enpiriko gabe. Horregatik ez da mugatzen agirien positibismora edo sorburuen kritikaren teknikara.
|
|
|
Zelako trebetasuna, bestalde, gaztelania bizkor, zehatz eta argia erabil tzean. Saiakeraren maisutzat! aster nabarmenduko dute, agian.Dena dela, haren ikerlanak ezagutu ondoren nabari
|
daiteke
halako iker keta egiteko ibilbidea edo metodologia jakina. Baten batzuen ustez, J.C.B. k ez zuen metodorik.
|
|
|
23Azken urteotan aniztasunezko ikuspegia garatu da honezkero historiala rion artean. Horregatik historia nazionalaren ikuspegira ezin
|
daiteke
makurtu edo soildu, ezin dugu guztia ekintza guztiak euskal abertzale versus beste abertzale ikuspegira lerrotu edo eskema dikotomikoan Espainiako historiaren ispiluan arakatu. Herri baten fenomenología aberatsa dugu eta nire ustez ez da sinplifikatu edo ahuldu behar gizarte aberatsaren historia, dinamika interpre tatzaile eta diskursibo bakarrera.
|
|
|
...a.Aldiz, etaFinlandiako suedieraren gaitik irtengabe, Aland, Aboland etaNyland hirietan, 1965urteabainolehenmundurasortuhiztunek bertakodialektoaegitendute, baina geroagosortuek regiolektoa darabilte (Ivars1998: 108). Hirietan eregauzak aldatuz doazela sinestekoada: badakiguFinlandiako hiribururasuomiera mintzo duen jende andanagaitzairitsidela azkenurteetanetahorretatikhizkuntza aldaketak itxaron
|
daitezkeela
': «Coloquial Helsinki Speech» lagunarteko eredu edo aldakiasortzen aridaorain, akademikoek arauarenaurkakotzatjotzendutena; hizkeraberrihaubestehiribatzuetara hedatzeaereadierazgarriada.
|
|
|
zalantzan jartzenereduaren balioaedotaegokitasuna.
|
Litekeena
da, gainera, herri hizkeratikereduestandarrera dagoen jauziaberebizikoa delako, oraingozherrikoa kutsatu gaberikegotea, zubigintza zailekobisistemadesberdin izaten jarraitukobalutebezala.
|
|
|
Datuzehatzakizateralasterbidehorienguztiennorabideaea beti beti batu/ estandarreranzkoaotedenhobekixejakinengenuke; berebat, erritmoen etaprozesuen sakontasunarenmailenberriereizanengenuke.Aldaketa prozesuan dagoen hizkera batennorabidea guztiz garden ageriezden kasurik balitz, aldakortasunarenberarenegiturasinkronikoa aztertzekoetagerta
|
litezkeen
arau plurizentrikoenetorrera eta beren arteko lehia ezagutzeko aukeraedukiko genuke.Bizentzutanplurizentrikoak, gainera: batetik, hizkerahaterairistendirenhizkuntza aldaerakhedagune batetik bainogehiagotatik iristeko aukera legoke. Eta bestetik, hizkuntza ezaugarri bat eta bera
|
|
|
arrazoi historiko literarioen indarra gerta
|
daitezke
. Eman dezagun Euskaltzaindiak 1968an hartu erabakiak eta gerora emeki emeki hedatu dituen arauakakademikoak eta, beraz, heinbatezbederenartifizialak direla.
|
|
|
...o sozialarekin identifikatzea arazotzat hartzen da (1999: 58): Bizkaiko berbetea omen darabil Euskadi Irrati kosaio bateanestudioagarbitzerasartzendelaegitenduenaktoreak12 Iñigobezalako Azkoitikoeuskaldun jatorbatentzat gogorrabeharduizaneuskalkiagizartekomailaapalekinidentifikatzehori, baina ezdezagunahantz, ebaluaziosoziala, balore sistema etabotere erlazioakhizkuntzaren/ hizkeren bidez adieraz
|
daitezkeela
(Kristiansen1998: 127), nahizhoriorainarteaneuskarazezdiru diengauzaarruma. Identitate sortzailedira, inolazere, hizkuntzarenbaitako hainbatetahainbatezaugarrietaosagai.Denaden, «edukaziorikgabekojendearena da», «erregiorialismoa da», «baserritarrek erabiltzen dute> >, «maila sozio kulturalapala adieraztendu> >, «anatomiako hutsada> > edota«Zatarrada> >
|
|
|
Eman dezagun eredu bila Alemaniara jotzen dugula; joan
|
gaitezen
Berlinera, harresiaeraitsiaitzinekoatzogoizekoBerlinera: hirikoberekomintzoaren prestigioari edoestigmaridagokionezekialdekoalderditik mendebalekorazegoenaldeasekulakoadelaezagunada (Dittmar, Schlobinski&Wachs 1988aeta1988b). Hona hizkeren gizartezko sinbolismoarengaitiketaoraintsuartekoAlemaniakoErrepublika Federaletikirtengabebesteaipubat, etorkizuneaneuskalkiekin gertadaitezkeenek ustekabe...
|
|
|
|
daitekeen
, bainahorzehardagoeneko gertatudenerrealitatebatenberrieman nahidugu atalhaubukatzeko.Testuingurutikkanpo egonik ere, dialektoen arteko hartu emanen beraz, lehiaren ondoriodirenegoeraparebatdakartzagu, Ingalaterrakoabata (1) etaAlemaniakoa bestea (2):
|
|
|
1 Euskera aldizkariaren 1959 urteko IV zenbakian aurki
|
daitezke
gai honen inguruan aritu ziren Gorostiaga eta Txillardegiren txostenak.
|
|
|
b) zein dira erabilera tekniko zientifikoek erabilera orokorrarekiko dituzten alde komunak eta ezberdintasunak? e) zein dira berezi tasun horiei egotz
|
dakizkiekeen
hizkuntz berezitasunak?
|
|
|
Hain zuzen ere honek ekarri du euskararengan hizkuntzen mailakako heriotzaren? adierazletzat har
|
litezkeen
zenbait ezaugarri egotea. Aztertzen ari garenarekin lotuta dagoen sintomarik aipagarriena da ukipenean dauden hizkuntzen erabilera esparruka banatzea:
|
|
|
Hortaz, euskara zientzia eta teknikaren esparruetan erabili dutenen lana ezin izan
|
daiteke
inola ere traba euskara landu edota normaltzeko: esparru
|
|
|
' Elorduik (1995) hizkuntzen desagertzearen eragile soziolinguistiko nagusitzat hartzen ditu mendekotasun politiko, ekonomiko, sozial eta kulturala. Benetako bortxakeriatik at, ukipe nean dauden hizkuntzei balioztatze politiko ezberdina ematea bera izan
|
daiteke
bazterturi ko hizkuntzak desagertzeko nahikoa arrazoi. Bigarrenik, goi mailako jendek erabiltzen dituen hizkuntzak dira eredu modura ezartzen direnak eta hizkuntza txikiak lan munduan baliogabe bihurtzen direlarik, modernitatearekin zerikusirik ez duten esparruetara muga turik geratzen dira (nekazarien gizartea, erlijioa, maila pribatua).
|
|
|
' Izan ere, gauza bera esan
|
daiteke
hizkuntzaren edozein mailari buruz; gramatikek, hizte
|
|
|
Baina zein izan
|
daiteke
hizkuntzalarien ekarpena. Hizkuntzalarien eginkizuna ezin izan daiteke esparru guztietako testu tekniko zientifikoak idaztea, gehienez ere, lan egiten duen hizkuntzalaritzaren esparruko euskara lan dezake bakoitzak.
|
|
|
Baina zein izan daiteke hizkuntzalarien ekarpena? Hizkuntzalarien eginkizuna ezin izan
|
daiteke
esparru guztietako testu tekniko zientifikoak idaztea, gehienez ere, lan egiten duen hizkuntzalaritzaren esparruko euskara lan dezake bakoitzak. Ekarpena, hizkuntzalaritzaren esparruak lantzetik etorriko da, jakina.
|
|
|
Zehazkiago euskara tekniko zientifikoari dagokionez, are zailagoa da kontua: era honetako testu bakan batzuk baino ez daudelarik, zaila gerta
|
dakiguke
batzuetan mota bateko hitz, esapide edo egiturarik ez egotea hiztunentzat onartezina izatearen edota esku artean ditugun testuen tipologiaren ondorio ote den. Filologiak aldaketez ohartzen laguntzen digu, baina aldaketa horien artean bereizi beharrekoak dira hizkuntzaren esparru berrietara egokitzeko beharrak azaltzen dituenak eta egokitze horretan lagundu beharrean oztopo gertatzen direnak.
|
|
|
Gramatika Sortzailea bezalako ikerkuntza ildoak Filologiaren osagarriak izan
|
daitezke
: hiztunek jaiotzetik duten hizkuntz ahalmena deskribatzea da helburua eta abiapuntua, hiztunak sor ditzakeen infinitu esaldiak aurresaten dituen sistema eraikitzea.
|
|
|
Sistema horrek ezinezkoak diren esaldiak ere aurresateko gai izan behar du. Orain arte egon ez den hizkuntzaren erabilera batean ezinbestean egon behar dute orain arte sortu ez diren esaldiek eta hiztunon gaur eguneko hizkuntz ahalmena ezagutzea lagungarria izan
|
daiteke
esaldi horiek sortzeko edo epaitzeko orduan. Edonola, arreta bereziaz jokatu behar dugu esparru honetan ere, hizkuntzalarion tentazioa baita askotan gure anali sitik ateratzen ditugun ondorioak hiztunen intuizioaren gainean ezartzea:
|
|
|
Edonola, zientzialariei ezin eska
|
dakieke
beren esparruko gaiez ikertzeaz eta euskararako bide berriak urratzeaz gain, hizkuntzalaritzaren esparru des berdinetan gertatzen diren aurrerapenen berri izan dezaten, haien jardueran kontuan hartu ahal izateko. Ezinbestekoa da hizkuntzalarien eta zientzialarien
|
|
|
arteko zubi gisa diharduen hizkuntzalaritza aplikatua: hizkuntzalaritzaren arlo desberdinetan gertatzen diren aurrerapenek hizkuntzaren erabilera bere zituetan izan dezaketen erabilgarritasuna aztertu behar da eta zientzialariei beren eguneroko jardueran baliagarri gerta
|
dakizkiekeen
baliabideak propasatu. Esparru honetan ari diren hizkuntzalariek zientzia eta teknikarako hizkuntzaren erabileraren hizkuntz berezitasunak aztertu behar dituzte eta zientzialariekiko elkarlana ere ezinbestekoa dute:
|
|
|
Azpimarratu beharrekoa da hizkuntzaren erabilera kolokiala eta komuna ia konturatu gabe ikasten ditugula hiztunok, baina erabilera berezituek, aldiz, motibapen eta ikasketa kontzientea eskatzen dutela (ikus Gutiérrez Rodilla, 1998). Hizkuntzalaritza aplikatuaren esparruan sar
|
daiteke
terminologia, hizkuntza tekniko zientifikorako funtsezkoa dena. Terminologia soziolinguistika, morfologia, fonologia, hiztegigintza eta informatika bezalako jakintza esparruez baliatzen da terminoak sortu, aztertu eta finkatzeko eginkizunetan.
|
|
|
Gainera, aldaera idatziaz eta zainduaz ari gara batez ere. Hizkuntza berezituen artean ere hainbat erabilera egon
|
daitezke
, esate baterako, gai baten adituek hizkuntza berezitu mintzatua eta zaindu gabea ere erabil dezakete beren artean 13 Edonola, hizkuntzalariek aztertu ohi dutena erabilera berezitu
|
|
|
an kokatzen da askotan irakurlea funtsezkoenetik azalekoenera joan
|
dadin
.
|
|
|
Azkenik, hiztegiaren esparruan hiru motatako hitzak aurkituko ditugu testu tekniko zientifikoetan: 1) hizkuntza komunaren edozein erabileratan aurki ditzakegun hitzak; 2) hiztun gehienek ezagutzen dituzten baina testu tekniko zientifikoetan maizago agertzen diren hitzak, hiztegi orokor, entziklopedikoetan edo Hiztegi Batua bezalako hiztegi normatiboetan ere aurki
|
daitezkeenak
; 3) jakintza esparru bakoitzari dagozkion termino berezituak, esparru berezitu bakoitzaren adituek bakarrik ulertzen dituztenak eta hiztegi terminologiko berezituetan soilik aurki daitezkeenak. Hiru hitz mota horietatik lehendabiziko biak soilik gainezarriko dira erabilera komunaren hiztegirekin.
|
|
|
Azkenik, hiztegiaren esparruan hiru motatako hitzak aurkituko ditugu testu tekniko zientifikoetan: ...n hitzak; 2) hiztun gehienek ezagutzen dituzten baina testu tekniko zientifikoetan maizago agertzen diren hitzak, hiztegi orokor, entziklopedikoetan edo Hiztegi Batua bezalako hiztegi normatiboetan ere aurki daitezkeenak; 3) jakintza esparru bakoitzari dagozkion termino berezituak, esparru berezitu bakoitzaren adituek bakarrik ulertzen dituztenak eta hiztegi terminologiko berezituetan soilik aurki
|
daitezkeenak
. Hiru hitz mota horietatik lehendabiziko biak soilik gainezarriko dira erabilera komunaren hiztegirekin.
|
|
|
Mikrofago eta makrofago hitzak, aldiz, termino berezituak dira eta mailegatzeak ez du eragin handirik euskara osoari begira. Esparru berezitu horietako zientzialariek, aldiz, argi eta garbi nahiago dituzte termino horiek, euskaraz asma
|
litezkeen
txikijale edo antzeko zerbait baino adigai berezitu horietarako nazioartean erabiltzen diren terminoen ordain zuzenak baitira. Hortaz, ekonomia eta hizkuntzaren gaineko eraginkortasun txikia kontuan hartu beharrekoak dira maila honetan.
|
|
|
Ikus
|
daitekeenez
, goiko segidan x ikurra ageri den bakoitzean ixa ira kurri behar dela azpimarratu dut, zientzialari eta irakasle askok ekis irakurtzen baitute hizki hori formula eta ekuazioetan. Hizkuntza baten hizkiak irakurtzeko modua hizkuntza komunari dagokion zerbait da eta hizkuntzaren
|
|
|
Euskara erabat normalizaturik ez egoteak posible egiten du irakaskuntzaren esparru guztietan eta baita testugileen artean ere mota hauetako guztietako hiztunak egotea. Honelako euskaldunek etengabeko hobekuntza behar dute baina dituzten hutsune asko eta asko ezin har
|
daitezke
euskara tekniko zientifiko aren ajetzat, artikulu zientifiko bat ingelesez idazten duen beste hizkuntza bateko hiztunak egiten dituen akatsak ingeles zientifikoaren hutsunetzat hartzen ez diren bezala. Lan honetan aztertu nahi ditugunak dira hizkuntz ahal men oneko hiztunek dituzten joera hedatuak, benetan hizkuntza bide batetik aldarazten dutenak.
|
|
|
Kode aldaketatzat har
|
daiteke
aurreko atalean aipatu dugun x hizkia
|
|
|
euskaldun gehienek berdin ebakitzen dituzte esaldiak lagunarteko egoeretan eta ebakera zaindua eskatzen duten egoera formaletan. Ezaugarri honek bere isla du zalantzarik gabe euskara tekniko zientifiko mintzatuan, baina idatzian ere suma
|
daitezke
estilo bakarrerako joerak.Euskara Teknikoaz hitz egiten dugu askotan euskararen erabilera bakarra bailitzen, baina hamaika erabilera sartzen dira horren barman, bi ardatzen ara bera muga daitezkeenak: batetik, jakintza esparruari edota gaiari dagokion ardatza dugu eta, bestetik, informazio trukearekin zerikusia duten baldintzei dagokiena.
|
|
|
euskaldun gehienek berdin ebakitzen dituzte esaldiak lagunarteko egoeretan eta ebakera zaindua eskatzen duten egoera formaletan. Ezaugarri honek bere isla du zalantzarik gabe euskara tekniko zientifiko mintzatuan, baina idatzian ere suma daitezke estilo bakarrerako joerak.Euskara Teknikoaz hitz egiten dugu askotan euskararen erabilera bakarra bailitzen, baina hamaika erabilera sartzen dira horren barman, bi ardatzen ara bera muga
|
daitezkeenak
: batetik, jakintza esparruari edota gaiari dagokion ardatza dugu eta, bestetik, informazio trukearekin zerikusia duten baldintzei dagokiena.
|
|
|
' 30 Ikus Elordui (1995). 500EVSKARA BATUA ETA EUSKARA TEKNIKO ZIENTIFIKOAgara hizkuntza menderatuak menderatzailearekin berdintzera jotzen duenean, eta hizkuntz bereizteaz, aldiz, hizkuntza menderatuak menderatzailearen eredutik urruntzera jotzen duenean. Kanpo eragiletzat har
|
daiteke
hizkuntza indartsuago batekiko ukipena, baina kanpo eragiletzat hartu behar dira era berean estandarizazioa eta oro har hizkuntzalarien, zuzentzaileen, estilo liburuen idazleen e.a.en esku hartzea. Azkenik, barnetik eragindako aldaketak ere bereizi behar ditugu eta lan honen testuinguruan, batez ere, hizkuntza tekniko zientifikoaren berezitasunek eragindakoak.Estandarizazioa izan da azken urteetako testuetan (baita testu tekniko zientifikoetan ere) ikus daitezkeen aldaketa askoren iturria.
|
|
|
Kanpo eragiletzat har daiteke hizkuntza indartsuago batekiko ukipena, baina kanpo eragiletzat hartu behar dira era berean estandarizazioa eta oro har hizkuntzalarien, zuzentzaileen, estilo liburuen idazleen e.a.en esku hartzea. Azkenik, barnetik eragindako aldaketak ere bereizi behar ditugu eta lan honen testuinguruan, batez ere, hizkuntza tekniko zientifikoaren berezitasunek eragindakoak.Estandarizazioa izan da azken urteetako testuetan (baita testu tekniko zientifikoetan ere) ikus
|
daitezkeen
aldaketa askoren iturria. Edonola, lotura zuzena dago mota honetako aldaketen eta Euskaltzaindiaren araugintzaren artean, eta honelako aldaketak hizkuntzaren indartzaileak dira zalantzarik gabe, estandar bat izatea hizkuntzak bizirik irauteko ezinbesteko baldintzatzat hartu dugula kontuan hartuta.
|
|
|
«... aukera paregabea eskaintzen du, orobat, erdal izen+ adjektibo erreferentzial egiturak ordezkatzeko: ...ure orale) ekonomi teoria (teoría económica/ théorie économique), etab. Bide honi eutsi litzaioke orain ere, ahal den guztian, erdal hitz mol daera arrotzen menpekoegi bihurtu nahi ez badugu...» (Euskaltzaindia (1992: 31 Euskara Tekniko zientifikorako ere hitz hurrenkera hori hartu izan da inoiz eredugarritzat (Zabala eta Odriozola, 1992). Lan honetan aipatuko ez ditudan zenbait joera aurki
|
daitezke
Odriozola eta Zabala (1992)
|
|
|
38 Odriozola eta Azkaratek (1997) eragile biak egon
|
litezkeela
azpimarratu dute.
|
|
|
Izan ere, tar daramaten adjektiboak euskarak dituen erreferentziazko adjektibo bakarrak dira, izenarekiko beste lako harremanak daudenean izen elkartuak erabili ohi baititugu. Horrelako adjektiboak izenaren ezker zein eskuinean joan
|
daitezke
(bilbotar mutila 1 mutil bilbotarra) eta laguntzen duten izenarekiko antzeko harremana duten erreferentziazko adjektibo mailegatuek ere, bi kokagune horiek onartzen
|
|
|
ko adjektiboak, bai euskaraz eraturikoak (bilbotar) bai mailegaturikoak (frantses) izenaren eskuinean zein ezkerrean onartu dituzte hiztunek.
|
Baliteke
berriki mailegaturiko adjektiboak izenaren ezkerrean jartzen dute nek hain zuen ere erreferentziazko eta tasunezko adjektiboak bereiztera heltzerainoko hizkuntz ahalmen aparta izatea. Edonola, EGLU gramatikaren baieztapenak erabateko eragina izan du erreferentziazko adjektiboak erruz erabiltzen dituzten testu tekniko zientifikoetan eta oro har onarturiko ideia da ezkerreko kokagunea ez gramatikala dela.
|
|
|
Batetik, euskarak onartzen duena baino harantzago doan izenen erabilera dugu, inguruko erdaren sistema kopiatzetik datorkiguna: foku baten hurbiltasunean bezalakoak ikus
|
daitezke
foku batetik hurbil litzatekeen tokian. Bestetik, maileguak euskal atzizkiez ezkutatzeko joera hedatu zen garai batean, Euskaltzaindiak (1994) zuzentzeko gomendioa eman duenetik neurri handian geldiarazi bada ere; ins talazio, ebaluazio eta integrazio izenen ordez instalakuntza, integrapena eta ebaluaketa erabiltzeaz ari naiz.
|
|
|
Edonola, Sarasolaren (1997a) arabera, hauek, tar daramatenek ez bezala, tradizio hobea dute eskuinean. Gainera, erlatibozko perpausetako adizkiekin harremanetan jartzetik ere etor
|
liteke
ezkerrean onar garriak izatea.
|
|
|
Behinik behin kontuan hartzekoa da kare-harri hitza hizkuntza komunean baino askoz ere maizago erabiliko dela Geologian eta hiru osagaiko termino ugari ere ematen dituela. Hortaz, esparru honetan erosoago izan
|
daiteke
kareharri bezalako idazkera. Sumendi hobetsi eta'' bol kan hitza baztertu duenean Euskaltzaindia noizbehinka laba jaurtikitzen duen mendi itxurako izakiari buruz aritu da; Geologian egon daitezkeen espezialitate erabileretarako ere balio al du erabaki horrek?
|
|
|
Hortaz, esparru honetan erosoago izan daiteke kareharri bezalako idazkera. Sumendi hobetsi eta'' bol kan hitza baztertu duenean Euskaltzaindia noizbehinka laba jaurtikitzen duen mendi itxurako izakiari buruz aritu da; Geologian egon
|
daitezkeen
espezialitate erabileretarako ere balio al du erabaki horrek. Erabaki horrek eskatzen al digu bolkaniko eta bolkanismo bezalako eratorriak ere baztertzea?
|
|
|
casquete polar! calotte po/ aire eta cap rockl zona de montera/ chapeau terminoen ordaina ematen ari garelarik eta beraz, hizkuntza komunaren erabileratik urrun gauden neurrian, aurrekoak bezain egokiak (edo are egokiagoak) izan al
|
daitezke
kapelu polar eta kapelu zona terminoak?
|
|
|
horretan oso txikia baita hiztun komunitate osoarekiko. Mailegua hartzeko beharra eztabaidagarria izan
|
daiteke
, termino baten beharra askotan hiztegi komuneko hitz baten zabalkuntza semantikoaz edo eratorpen edo elkarketa bidezko hitz eraketaz ase baitaiteke. Zientzialariek maileguaren alde egiteko erabili ohi duten arrazoia zehaztasunarena da eta haien intuizioa kontuan hartzekoa da, haiek baitira haien esparruko adigaiak hobekien menderatzen dituztenak; edonola, zehaztasunaren auzia askotan ahulduriko hizkuntza baten hiztunak izateagatik hizkuntza menderatzailearen sistemara hurbiltzeko edota horretatik urruntzeko izan ohi ditugun joera mailegu zale edo garbizaleekin nahasten da46?
|
|
|
horretan oso txikia baita hiztun komunitate osoarekiko. Mailegua hartzeko beharra eztabaidagarria izan daiteke, termino baten beharra askotan hiztegi komuneko hitz baten zabalkuntza semantikoaz edo eratorpen edo elkarketa bidezko hitz eraketaz ase
|
baitaiteke
. Zientzialariek maileguaren alde egiteko erabili ohi duten arrazoia zehaztasunarena da eta haien intuizioa kontuan hartzekoa da, haiek baitira haien esparruko adigaiak hobekien menderatzen dituztenak; edonola, zehaztasunaren auzia askotan ahulduriko hizkuntza baten hiztunak izateagatik hizkuntza menderatzailearen sistemara hurbiltzeko edota horretatik urruntzeko izan ohi ditugun joera mailegu zale edo garbizaleekin nahasten da46?
|
|
|
Zer edo zer nabarmentzekotan, merezimendu guztietan, horixe nabarmenduko nuke, hots, irakasle onaren apaltasuna, ingurukoak erakartzeko eta zaletzeko gaitasuna. Badakit ezin objektiboa izan
|
naitekeena
asko baita ikasi diodana, UEUren saioetan irakasle nuenean, AHO taldean lankide eta beti ere adiskide dudanean.
|
|
|
Bokalez amaituko silaba biko izenkien mugagabeetan, azentua txertatzeko aukera bi dauzkagu (ó o/ o ó). Ondoko taulan jaso ditugun emaitzak ikus
|
daitezke
:
|
|
|
Azken hauen artean, bizkaitarrek (o ó) eredua nahiago izan dute; gipuzkoarrek, ostera, ez daukate joera nabarmenik. Ondoko grafikan emaitzak erka
|
daitezke
:
|
|
|
|
daiteke
:
|
|
|
Ondorioetan aipagarrienetariko bat dugu hitz markaturik ez egotea (hala ere, hitz luzeetan badirudi atzizki batzuek azentua erakarri egiten dutela: igogáilua, izugárria, e.a.; hau hurrengo baterako azterketa izan
|
daiteke
), behin arau bat edukiz gero berori beti aplikatzen da salbuespen barik. Hiztunen artean egin ditugun moten araberako taldeetan, gipuzkoar eta bizkaitarren artean ez dago desberdintasun handirik; haatik, euskaldun berri, euskaldun zahar banaketaren arabera arau batzuen arteko desberdintasun nabarmena agertu zaigu.
|
|
|
Gainera, gurehipotesiaren arabera, hizkuntzabiakeraorekatuangaratzendituztenez, gramatika funtzioak bateratu samaragertuko direlaereitxaronbeharda. Halere, datuakbiltzekoerabilidenmetodologiagatik,
|
baliteke
bateratasunarenlekukotasunakbiltzean hileetakotarteabeharizateabaliokideakaurkitu ahalizateko.
|
|
|
Gaztelaniazkogramatikarekinbatezdatozenekoizpenguztiakdepreposizioa ez ekoiztean dautza (38). Hutsunetzat har
|
daitezkeen
ekoizpen hauekgutxiizateazgain, preposizioarenerabilerarenhasierangertatzendira. Gainera, haurelebakarrekereegitendituzte etabestezenbaitkategoriaren jabekuntzanereikusidira, haurelebakarrenganzeinelebidunengan, halanola, euskarazko kergatiboarenjabekuntzan (BarreñaetaAlmgren1999), euskarazkoegituratxertatuentxertagailuenjabekuntzan (Barreñaagertzeko), edo gaztelaniazkopreposizioenjabekuntzan (HernándezPina1984).
|
|
|
Iskribariak aipatzen ditu oraino zuzendaritzaren bizpalau xede berri, hala nola, Baionako jaun apezpikuari eskatzeko erabakia Jean Saint Pierre bezalako euskaltzale argitu batek Seminario Handiko apezgaiei euskara apur bat irakats diezaien, edo Jaun prefetari galdetzekoa Paristik eta behere horita rik osasun bila datozen mutiko eta neskato kanpotarrak bertze eskualde bate tara igorriak izan
|
daitezen
, zeren eta boz emaileen lerroa kanpotar izenez egu netik egunera betetzenago baita (sic).
|
|
|
naturalezak, odolak, mintzaireak, ohidurek manatzen duten bezala erresuma kudeatzea. Bainan haren inguruko ardura dunen artean
|
badaiteke
orotarik: adibidez, batzordeburu jarri duten Lucien Romier delako batek ez omen dio ekonomiari baizik behatzen.
|
|
|
Beharrik bada ere han gaindi gizon bat, Charles Brun, euskalzale egiazkoek estimatzen dutena eta hau gu bezalatsu mintzo da holetan. Bainan behar luke nonbaitik laguntza poxi bat; lauzkatu behar genuke, larderia gehiago izan dezan eta haren erranari beha
|
daitezen
.
|
|
|
Lehen lehenik galda bezate ez ditzaten lehenagoko herrialdeak suntsi; ez bereiz Zuberoa beste bi euskal herrietarik, baina hiruak bil elkarrekin, Baiona dutela hiriburu. Galda euskara izan
|
dadin
eskoletan irakatsia eta etsaminetan onartua. Galda, ahalaz, euskaldunak ezar ditzaten beren egitekoetan nausi, eta holako...
|
|
|
Euskaldunak ez garela besteen idurikoak. Norat nahi joan
|
dadin
, Euskaldunak bere traka berezia badu... bere eskuairea... bere gauzei behatze ko moldea; hala nola baititu bere mintzaira eta ohidurak.
|
|
|
Euskalzaleen Biltzarrak, Gure Herriak eta Eskualdunak, Darlan amiralari gutun bat bidali diote adierazteko garbiki zer nahi duten Frantziako euskaldunek: Ez ditzatela bederen Iparraldeko hiru probintziak elkarretarik bereiz eskatzen dute, eta herrialde hau bere gain uzte ko tipiegi balitz, 3 B deitu eskualdean, hots, Pays Basque, Béarn, Bigorre hiru aldeak billitzakeen elkargoan sar
|
dadiela
, baina bere begitarte berezia atxikiz.
|
|
|
Eta besteak... Lo zauztea?, galdatzen die Arotzarenak 11ko zenbakian, denbora badoa, alabaina, eta uztailaren 25a las ter
|
daiteke
etorria.
|
|
|
Errient batekin mintzatu eta, iduritzen zaio Piarres Lafitteri, oren laurden bat euskara emaitea egun guziez, arratsaldean, eta oren erdi bat larunbatetan ontsa
|
litekeela
. Zeren irakasteko, ordea?
|
|
|
Donibane Lohizuneko kontseiluak eman du jadanik diru apur bat eus kara irakasleen laguntzeko. Bestetan ez ote
|
daiteke
beste hainbeste egin. Euskaltzaleen Biltzarrak iratzar ordu luke, argi galdez daudenen argitzeko, batzuen eta besteen entseguen batetaratzeko eta, hala beharrez, nagien eta alfe rren akulatzeko.
|
|
|
Hori da hori gaizto eta pozoin izatea! Mintza
|
gaitezen
arrazoinez eta gizonki!.
|
|
|
ez
|
zitezkeen
haien haurrak maiz gertatzen ziren bezain gibelatuak. Frantsesa ere biziki garbiago zuketen euskararen bitartez ikasiz.
|
|
|
Eskuizkribuak Argitalpenak 1 Manuscritos Publicaciones. Liburu honetan ikus
|
daitezke
aipatu sailkapenak eta Bonapartek bildu zituen Italiako eskuizkribu guztiak: itzulpenak, olerkiak, gutunak eta beste eratako idazkiak, dialektoka sailkatuak.
|
|
|
ltzul
|
gaitezen
datuetara: 25 mailaneraginaduten desberdintasunak hauekdira: Amultzoarenezaugarrinagusienakpentze soro, gaminta kanibe ta, besko bertz, lixu, kuna, askazi ahaide, emazte emazteki, txuku seko, pisu, biluzi, bellitu i (ra) tzarri.EtaBeremuarenezaugarrinagusienak, ostera, ondo koak: barruti larra belagi, nabala, kasula pasin posala, lixiba bokata, sehas ka, jendaki familia, idor, karga, larrugorri biliskorri, esnatuetamendi baso.
|
|
|
Ultzamakohizkeretan etaBaztangoetan, ordea, gutxiagotan jasotzenda erantzun beraetadesberdintasunakhandiagoakdira.Berdintsuesan
|
daiteke
UltzamakoetaBortzirietakokasuanere.
|
|
|
(1) koetan, nekez asma
|
daiteke
emendiozko harreman ilun batetik
|
|
|
harantzagoko esangurarik. (3) eko bigarren kokaguneko perpausetan, ordea, Euskaltzaindiak garbi finkatu dituen emendiozko harreman zehatz bat, ondo rioa eta kausa antzeman
|
daitezke
hurrenez hurren. Hala ere, iradoki bezala, esangura harreman garbirik ez duten{ 1) ko adierazpideen perpausek, esan gura harreman nabaria duten (3) ko horiek bezainbesteko harremana izango dute elkarrekin, testu mailako harreman bat alegia.
|
|
|
Bestalde, gaztelaniari buruzko liburuetan esan denaren arabera (Alarcos Llorach, 1994: 316), prosodia ezaugarri desberdinak ezar
|
daitezke
horrelako perpausen artean: lehenengo perpausaren bukaeran goranzko ala beheranzko doinua, eta bi perpausen arteko isilune laburragoa ala luzeagoa.
|
|
|
Tartean puntu soila dagoelarik, zenbait hizkuntz mailatan behintzat, ondo samar uler
|
daitezke
ohiko esangura harreman gehienak: aurkaritza (6),
|
|
|
Puntu soileko adierazpide honek badu muga bat ohiko esanguren ikus pegitik bederen: kontzesioa (10), hemen bereiziko ditugun bi hautakari harre manak (11) 7 eta emendiozko bosgarren harremana (12) 8, nekez uler
|
daitezke
|
|
|
' Bestela lokailuaren emendiozko eredukoaz ari gara. Emendiozko bost harremanen berri zehatza izateko jo
|
bedi
Euskaltzaindiaren (1990: 33) lanera.
|
|
|
Koma erabilita9, 11 sailean ikusitako aurkaritza (6), argudioa (7a), kausa (Sb), eta emendiozko lau harremanak (9), puntuarekin hatera bezain ando edo lagunarteko mailan puntuarekin hatera baino are hobeto molda
|
daitezke
gure iritziz. (7b) ko ondorioztapena eta (Sb) ko ondorioa, aldiz, ulergaitzagoak dira
|
|
|
Hala ere, idatzizko (14) hauek bi hausnarketa mota egitera garamatza te. Alde batetik, adibidez, ahozko informabideetan, koma horiei legozkiokeen goranzko doinuak entzun
|
daitezke
; horrelakoetan, nolabaiteko ezegokitasun (arin) a ikusi litzateke hiztunaren hizkuntz ahalmenean. Beste alde batetik, idatzizko testuari dagokionez, gerta liteke hiztunak ondo ahoskatuko lukeena idatziz okerreko puntuazioa erabili izana soil soilik; horrela balitz ere, testu mota jakin batekiko ezegokitasuna dagoela onar liteke (bestelako testu mota batzuetan egokia izango bailitzateke koma).
|
|
|
Alde batetik, adibidez, ahozko informabideetan, koma horiei legozkiokeen goranzko doinuak entzun daitezke; horrelakoetan, nolabaiteko ezegokitasun (arin) a ikusi litzateke hiztunaren hizkuntz ahalmenean. Beste alde batetik, idatzizko testuari dagokionez, gerta
|
liteke
hiztunak ondo ahoskatuko lukeena idatziz okerreko puntuazioa erabili izana soil soilik; horrela balitz ere, testu mota jakin batekiko ezegokitasuna dagoela onar liteke (bestelako testu mota batzuetan egokia izango bailitzateke koma). Edozein hipotesiri eusten diogularik ere, # ikurra dugu kontuaren adierazle onena:
|
|
|
Alde batetik, adibidez, ahozko informabideetan, koma horiei legozkiokeen goranzko doinuak entzun daitezke; horrelakoetan, nolabaiteko ezegokitasun (arin) a ikusi litzateke hiztunaren hizkuntz ahalmenean. Beste alde batetik, idatzizko testuari dagokionez, gerta liteke hiztunak ondo ahoskatuko lukeena idatziz okerreko puntuazioa erabili izana soil soilik; horrela balitz ere, testu mota jakin batekiko ezegokitasuna dagoela onar
|
liteke
(bestelako testu mota batzuetan egokia izango bailitzateke koma). Edozein hipotesiri eusten diogularik ere, # ikurra dugu kontuaren adierazle onena:
|
|
|
komak erraz adieraz ditzake esangura batzuk (aurkaritza, argudioa, kausa eta emendio mota batzuk), baina ez bestelako guztiak (beste emendio mota batzuk, ondorioztapena, ondorioa, hautakari harremanak eta kontzesioa). Puntuazioak adierazten dituen prosodia ezaugarriek testu edo perpaus mailan funtzio bat izan lezaketelako hipotesia plazaratu delarik, ekin diezaiogun koma baino are esangarriagoak izan
|
litezkeen
bi puntuen aztertzeari.
|
|
|
jatorri gardenean (gain+ adlatiboa, aldi lberri+ instrumentala, ordu+ ine siboa,...). Horrela, lokailu izenpean jaso diren kide batzuek, jatorrizkotzat jo
|
daitekeen
perpaus mailako funtzioa (19a) eta lokailu gisan aurkitu zaien testu mailako funtzioa (19b) dituzte aukeran.
|
|
|
Lokailu izenpean jaso diren beste batzuek, ordea, lokailu delako testu mailako funtzio hori baizik ez dute gaur egun, jatorrizko funtzioa erraz susma
|
daitekeen
arreo: behintzat, adibidez, behin eta tzat prolatiboaz osaturik egon arreo, gaur egun bederen nekez erabil daiteke izenki predikatu gisa, prolatiboa eskatzen duen aditz batekin (jo, hartu, eduki...), behin hori ez baita tzat hartu ohi duten izen edo izenondoen kategoriakoa.
|