|
2004
|
|
|
Tokian tokikoa, propiotzat eta bereizgarri definitzen
|
dena
, benetako jatortasunaren erakusle bihurtuko da. Beraz, ondoko edo bestaldekoena, erbestekoa, arrotza izango da.
|
|
|
|
Dena
dela, 1895an Euzko Alderdi Jeltzalea sortu bazuen, hurrengo urtean 1896ko abuztuaren 14an «Euskera Bizkaitarraren Bazkintxa AzterkarijaAcademia del Euskera Bizkaino» sortzeko proiektua idatzi zun, akademikoen zerrenda izenak eta arautegia aurreikusten zituelarik. Baina erakunde honek, nik dakidalarik, ez zuen jarraipenik izan.
|
|
|
Harako horiek zer ekarri zuten euskalgintzaren alderditik modu askotan jar daiteke aipuetan. Batak literatura aterako du
|
denon
bistara; besteak, filología. Urliak euskaltzaletasuna jarriko du aitzakia; sandiak, aldiz, politika ekimena.
|
|
|
Gauzak horrela, garbizalekeria eta mordoilokeria elkarren aurka jarri ziren, euskara bera auzitan zegoela. Biziraupena jokoan zen,
|
dena
aldatu beharra zegoen, dena hatera egin beharra. Menturaz, kontraesan horretan egon daiteke Aranaren kemena, euskara noranahiko, baina euskara berri eta amas berritua, herriaren erabileratik urruntzen dena.
|
|
|
Gauzak horrela, garbizalekeria eta mordoilokeria elkarren aurka jarri ziren, euskara bera auzitan zegoela. Biziraupena jokoan zen, dena aldatu beharra zegoen,
|
dena
hatera egin beharra. Menturaz, kontraesan horretan egon daiteke Aranaren kemena, euskara noranahiko, baina euskara berri eta amas berritua, herriaren erabileratik urruntzen dena.
|
|
|
Biziraupena jokoan zen, dena aldatu beharra zegoen, dena hatera egin beharra. Menturaz, kontraesan horretan egon daiteke Aranaren kemena, euskara noranahiko, baina euskara berri eta amas berritua, herriaren erabileratik urruntzen
|
dena
.
|
|
|
Gerra denborako aipamen horrek bide ematen dit, orobat, XX. gizaldiko Euskal Berbizkundea gogora ekartzeko. Nago, eta diodan hau frogagarri dela uste dut, Sabino Aranaren eragina ez ote dagoen bestelakoetan, hau da, berarekin hasi eta gerraurreko eta osteko lehen lehena horretara iristen
|
dena
. Bizkaian, edonondik begira dakiola ere, izenak borborka datoz.
|
|
|
Halere gerrate zibilako eskarmentuetan Sabinista askok baserria zer zen jakin zuten hain zuzen Ekaitzpean (1) bezalako eleberrian, traidorea euskaldun hutsa da eta Euskadirentzat hiltzen
|
dena
ezkerraldeko erdalduna; bestalde abertzale zauritua baserri batean izkutatzen denean, konturatzen da etxalde horretako jendeek ez dakitela abertzaletasuna zer den. Karlista geratu direla.
|
|
|
Idazle batek joan den mendeko 70 urtetako euskararen modemotasuna erakusteko idatzi zuen euskararen gaurkotasuna ageri dela kaletarrek ez baitute haritza eta pagoa bereizten:
|
denak
arbolak direla. Zer ba?
|
|
|
Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela
|
denek
Sabino Arana jarraitu. Jarraitu dutenek badute erru apur bat hogeita hamar urteez euskal literatura konformista egin bada, hoben handiagoa dute ezkerreko idazleek ez baitzioten euskarari eskerrik ez eta begirune txikienik.
|
|
|
Hizkuntza ezin da despolizatu, hizkuntzarenean botere arazoa tartekatzen delako eta, segun eta nolako hizkuntza politikak finkatzen eta ezartzen diren, altematiba kontraja rriak egon daitezkeelako. Besterik da herritar guztien ondarea den aldetik, guz tiena
|
dena
alderdi jakin batek, edo botere administratiboak monopolizatzea. Maila honetan, bada, zentzu osoa du abertzaletasunaren eta euskaltzaletasuna ren esparru autonomoak garbiki bereizteak nola teorian hala praktikan.
|
|
|
Ederki esana. Musí ka hori oso ezaguna da, egun asko saltzen
|
dena
klase politikoan eta ez gutxi literatura akademikoan. Zalantzarik ez entzungarria ere badela, maila teoriko an kultura eta politika bi esparru automo diren neurrian.
|
|
|
ten eta transmitigarriak» diren, hots, genetikoki determinagarriak diren ezau garriak bame hartzen ditu. Euskal Herriaren kasuan, ezaguna denez, esparru zientifikoan deigarria gertatzen den datu serologikoa da nabarmentzen
|
dena
, Rh negatiboaren presentzia garaia, alegia. Odol mota hori aztertzean, ohartu ziren Rh negatiboaren maiztasunik garaienak europar jatorriko herrialdeetan ematen zirela,% 15eko portzentajearekin, eta horien artean garaiena, berriz, euskaldunengan aurkitzen zela% 30ekoarekin.
|
|
|
Eman ohi den azalpena da, aro neolitikoan Europan zehar eman ziren inbasio gune desberdinen uhi nek eta zehazki ekialdetik (Anatoliatik) abiatutako populazio mugimenduek ez zutela erabat harrapatu euskal lurraldea (274). Badirudi, beraz, adituen artean hedatuena den isolamendu erlatibo horri zor zaiola odol mota horren maizta sun tasa garaia, genetistentzat berezia gertatzen
|
dena
. Fenomeno hau egiazta tzeak, berez, ez du deus arrazakeriatik.
|
|
|
Aipatu berri dugun bezalako bitxikeriak salbu, orokorrean oso zaila da giza talde desberdinetan denboran zehar dirauten ezaugarriak zein diren jaki tea. Hautemandako herentziazko ezaugarri guztietan ageri
|
dena
da, gizabana koen arteko desberdintasunak garrantzitsuagoak direla arraza taldeen artekoak baino. Zaila da arraza definitzea, zaila den bezala arrazak bereiztea, estatisti ken maiztasunean kontuan hartu beharreko ezaugarriak asko direlako.
|
|
|
Ikertzaile batzuek hi ruko sailkapena egiten dute, arraza handien artean beltzak, horiak eta zuriak aipatuz; beste batzuek, berriz, hirurogeikoa.
|
Denak
dira arbitrarioak. Eta sako nean, oinarritzat erreferentzia genetikoa hartzen bada, klimak eragindako pig mentazio desberdintasuna at utzita, egiaztatzen da arrazen arteko beste desber dintasun guztiak kuantitatiboak direla.
|
|
|
Horiek guztiek zerikusirik ez daukate Sabinoren arrazari buruzko ikuspe giarekin, eta, agian, bai gehiago hispanofobiarekin. Eta negatibotzat jo daite keen sabindar erreakzio honek ere badu bere nondikoa hau ere arrazonatua, jakina, funtsik gabeko konplexuengatik edo, azaltzen ez
|
dena
.
|
|
|
«Ellos y nosotros» artikuluan oso garbi adierazia datorren bezala, «maketo filoak», azken batean, politikoki eta ideologikoki «espainolistak» direnak di ra, euskal nazioaren kontra nazio espainolaren legea ezartzen dutenak. Na zioen arteko oposizioa da hor tartekatzen
|
dena
, baina diferentzia handi honekin: bata nazionalismo espainola estatu baten babesean zapaltzailea den bitartean, bestea euskal nazionalismoa, estaturik gabekoa izaki, hark zapaldurik daukala.
|
|
|
Beraz, Aranak Euskal Herriaren eta euskararen berezitasunaz hitz egiten zuenean, funtsean zuzen ari zen, geroztiko ikerketa linguistiko, arkeologiko eta genetikoek Sabinok orduan eskura zeuzkan baino askoz datu gehiagore kin, jakina, berak zioena baieztatu besterik ez baitute egin, hots: Euskal He rria, bere ingurukoen ondoan, oraindik bizi den herri zahar bat dela, histori aurrekoa, alegia, hizkuntzaren aldetik ez eze, alderdi seriologikotik ere desberdina
|
dena
. Hau horrela baieztatzeak, arrazakeriaren salaketa maltzurrak alde hatera utzita, asko esaten du herri honek bere nortasunaren lorbidean da raman borrokaren alde.
|
|
|
Arraza da harentzat oinarrizko elementua. Bada euskal arraza bat, garbi tzat hartzen
|
dena
, eta garbi izanez jarrai dezan, atzerritarren kontra babestu beharrekoa. Aranak euskal arraza eta espainola bereizten ditu.
|
|
|
Beraz, Euskal Herrian, hiru motatako jendea bizi da, hots: euskaldun garbia, lehen lau abizenak euskaldu nak dituena, mestizoa, gurasoren bat euskalduna duena, eta matekoa, arras arrotza
|
dena
. Euskeldun Batzokija elkarteko arautegia egiterakoan (1894), 59 artikuluan (16), hiru motatako bazkideak bereizten dira:
|
|
|
Gehienek onartzen dutena da Sabino Arana izan dela euskararen eragile nagusia bere garaian (38). Aranak euskara galtzen ari dela egiaztatzen du, eus kara egiten
|
denetan
ere ez dela aintzakotzat hartua, hainbesteraino, ezen euskalduna arrotz sentitzen baita bere herrian, kasurako Gemikan (39). Eta ga lera horretan, ez atzerritarrak (40), etxekoak dira errudunak, Euskeria indepen dentea izan zen garaian ere gaztelania izan baitzen beren hizkuntza ofiziala (41).
|
|
|
Euskalduna, euskararen jabe dena da. Baskologoa eta baskofiloa, aldiz, ez euskarari, baizik Euskal Herriari da gokion kontzeptua da, berari buruzko jakintzaz ari
|
denari
edota bera maite du enari aplikatzen zaiona. Euskoaren eta baskoaren erro etimologikoa desberdin tzat hartzean oinarritzen du bereizketa hori.
|
|
|
Sabino Aranarentzat, esan bezala, euskalduna euskararen jabe
|
dena
daba karrik; baina euskaltzale, hots, euskarafilo izan daiteke euskara jakin gabe ere, baldin maite badu. Guk hemen, euskalari diogunean, euskaran adituari deitzen diogu eta euskalaritza, euskarari buruzko jakintza jasotzen duenari.
|
|
|
Eztabaida honetan aztertzekoa
|
dena
da zein neurritan onartzen edo jaso tzen duten elkarrena, guk adituen eskuetan uzten duguna. Nolanahi ere, garbi ageri da, gramatika arazoetan eta, Arana garai honetan ez dela Azkueren ja rraitzailea, honen irizpideak ondo baino hobeto ezagutzen dituen arren (61).
|
|
|
(84)
|
Dena
den, a bukaerako izenak erabili izan dituzte Iparraldeko idazleek. Akesolok da karrenez (Op., XV), Ejerzizio izeneko liburuan, 1857ko argitaraldian, honako izen zerrenda aurkitzen da:
|
|
|
«Euzko Abendaren Ereserkija», euskal ereserki nazionaltzat hartua izan
|
dena
–
|
|
|
Beste aldizkariekin ere antzeko zerbait gertatzen da, euskararen presentzia oso testimoniala deJa.
|
Dena
den, ondoko tauletan ze haztuta datozen datuei begiratzen badiegu, Aranari euskal idazle deitzeko adi na arrazoi badela iruditzen zaigu (106).
|
|
|
(112) Hitzaldi hau eman eta gero jakin dugu Mikel Zalbidek burutua duela gai honetaz lan bat arras argigarria
|
dena
. Ahalegindu garen arren, ez dugu eskuratzerik ahal izan.
|
|
|
Batzar hartan hartutako erabakiez argien mintzatzen
|
dena
eta, agian, kontakizunean fidagarriena, Sabino Arana bera da. Honi Batzar Iraunkorre koek gutun bat igorri zioten 1901eko urriaren llko datarekin, urte bereko aza roaren 18an Hondarribian egin beharrekoa zen bilkurara deituz.
|
|
|
Geroago, Batzar biak gogoratuz, Piarres Lafittek «debaldetan» eginak izan zirela esango du (143). Baina guk, ez erabat, diogu, zeren hango giroan sortuak baitira Eskual Zaleen Biltzarra, batik bat Iparraldean indartuko
|
dena
, eta Euskaltzaindiaren kimua, asmoetan bederen, 1918an Ioratuko dena. Azken Batzar honetan onartu ziren Eskual Zaleen Biltzarra ren estatutuak, Batzorde Zuzendaritzakoak izaki:
|
|
|
Geroago, Batzar biak gogoratuz, Piarres Lafittek «debaldetan» eginak izan zirela esango du (143). Baina guk, ez erabat, diogu, zeren hango giroan sortuak baitira Eskual Zaleen Biltzarra, batik bat Iparraldean indartuko dena, eta Euskaltzaindiaren kimua, asmoetan bederen, 1918an Ioratuko
|
dena
. Azken Batzar honetan onartu ziren Eskual Zaleen Biltzarra ren estatutuak, Batzorde Zuzendaritzakoak izaki:
|
|
|
Batzar hauetako gorabeherak arras ilun eta nahasiak izan baziren ere eta horren errudun nagusi Arana Goiri egin bazuten ere,
|
dena
nazionalismoarekin nahasten omen zuelako, historiak erakutsi du bere jokabidea, zeuzkan iritzi or tografikoak onartzekoak izan ala ez, asmoetan bederen zuzenak zirela, garbi ak. Izan ziren azpijokoan zikin asko jokatu zutenak, batean gauza bat esan eta bestean bestea egin, eta setakerian maisu izandakoak.
|
|
|
Kan pionen ustez, herriek beren izena beraiei dagokien ezaugarri berezi batetik hartzen dute eta belaunez belaun eusten diote, nahiz elementu bereizgarri hori ez bat etorri adierazten duen errealitatearekin. lngalaterrari, adibidez, «anglo en lurra» izatetik datorkio izen hori, orobat, «frankoena» izatetik Frantziari, nahiz horien hizkuntzatik frantsesak ez dituen ehun hitz baino gehiago hartu. Nafarroa, era berean, Euskal Herriko beste herri gehienen antzera, hitz topo grafiko bat da, horixe soilki, etimologiaren aldetik honela zatitzen
|
dena
: naba
|
|
|
Zergatik ote euskaltzaleen artean horrelako kalapitak? Azkueren ustez, esan bezala, bekaizkeriagatik
|
dena
, ez beste ezergatik. Txomin Agirrek ere hitz her bera erabiltzen du Azkueri 1907an egindako gutun batean:
|
|
|
kirola egin zezaten. Orobat, Euzko Deya aldizkariaren sorrera ere elkartearen emaitza da, bi epealditan zehar luzatzen
|
dena
, lehenengoan 1916tik 1918ra, eta bigarrenean 1921etik 1922ra. Bi aro hauen bukaerak gobemu zapalkuntza
|
|
|
Mintegi horietan Ekonomia, Soziologia, Historia eta Filologiako gaiak harro tzen dira. Beraz, ikusten gatozenez, kultur mugimendu trinko eta antolatu bat dago hor lanean ari
|
dena
, Sabino Aranaren gerizpean Euskal Pizkundiari bere ekarpena egiten ari zaiona. Noski, beren bidetik.
|
|
|
2.2.2 Euzkerea koen Orixerenganako zapuzkeria lehenagotik zetorrena zen, genitiboko «aren» eta «bere» erakusle eta izenordainen inguruan sor tzen den eztabaidan (212) zehazten
|
dena
. Aranazaleek Orixeri aurpegiratzen diote, besteak beste, «bera» formaren jatorrian «beu» forma aurkitzen dela esaten lehena Sabino Arana izanda (213), zergatik saiatzen den hari meritu ak kentzen.
|
|
|
Honetaz beste nonbait ari baikara (247), esa na bego horretantxe.
|
Dena
den, ez genuke gure mintzaldi hau bukatu nahi
|
|
|
Hain da autonomoa bere iritzi eta jokabideetan, politikoetan bezala bestelakoetan, hurbilekoenak zaizkionekin edota, Azkue zein Kanpionen kasuan bezala, fonetikan maisutzat dauzkanekin ere ez baitu amare emango eta eztabaida garratzak izango baititu. Ideología politikoan ez eze, euskalaritzaren alorrean ere iritzi kontrajarriak zituz tela, jada kontu zaharra da, pasarte askotan egiaztatzen
|
dena
. Aranak argudio po litikoetan babestuz arrazonatzen zuela arazo espezifikoki linguistikoetan edo li terarioetan?
|
|
|
Hemen dik etorriko dira beste taldekoen erreserbak eta kontraerasoak.
|
Dena
den, ulertzekoa hau ere.
|
|
|
l.l. Euskalarien sailetik begiratuta, Ricardo Gómez (261) da Aranaz aritu
|
denetako
bat. Honek, euskalaritzan egindako ekarpenen historiografía burutze
|
|
|
«Beste zeharkako emaitza aipatzea nahi nuke eta hau da, «Euzko Abenda ren Ereserkija» deitzen
|
dena
. Hain zuzen ere, bera hil da gero argitaldariak hau dio:
|
|
|
karian, hasi «Teatro Nacional» deitzen
|
dena
eta segidako kapituluak:
|
|
|
Ezin daiteke beste modu batera·izarr, gure sortzai le izan zenaren bizitzaren ezaugarri nagusi ziren sentikera agonikoa eta izake ra berriztatzailea aintzat hartzen baditugu. Baina nire iritzian benetan garran tzitsua
|
dena
, gure geure hizkuntzaren gaur eguneko egoerearen ikuspegitik
|
|
|
Oharra: honako lerro hauek mintegiaren hitzaldiak hartuko dituen argi talpenaren sarrera, hitzaurre edo
|
dena
delakotzat sartu beharrekotzat direla ain tzat izanda ere, ez ditut izendatu, argitalpenaren arduradunek eurek zehaztuko baitute zuzenago zein toki edo ataletan joango diren
|