|
2022
|
|
|
Jatorriz andre eta andere hitz bera diren arren, zenbait hizkeratan orain dik ere bien artean bereizkuntza semantikoa ere egin ohi da: andrea izen gen eriko modura, eta anderea, goi estatusaren jabe
|
dena
.
|
|
|
Alemanak ere ezaguna du" Vakzin" izena, baina hizkuntzak bere bere dituen hitz erroetatik garatu du, euskararen antzean, bere izendapen propioa," Impfstoff", gaur nagusi
|
dena
: ‘barrura isurtzeko gaia’.
|
|
|
" Sertus" eta" sertare">" sertatum" latin hitzetan dute jatorria gure txerto eta txertatu hitzek ere: parte bi elkarlotu, birekin bat egin, nolabait esateko; gazt. ‘entrelazar’ Hori da fruitu arbolekin
|
egiten
dena: tronko edo enbor zaharrari, nahi diren fruitu klaseen adar berriak ondo txertatu, arnasarik har tzen utzi gabe, enborraren barruko ura hartu eta indarberritu daitezen, eta txertatu den motako fruituak, eder, handi eta gozoagoak eman ditzaten.
|
|
|
Elurra, berez bigun eta samur, mara mara erortzen
|
dena
, behin lurrera ezkero, gogortu egin dela esateko, badira beste hitz ezberdin batzuk. Gipuzkoa eta Nafarroako alderdi batzuetan esapide eder bat erabiltzen da:
|
|
|
Bigarren hau aurre koa baino markatuagoa da berez, baina dibertsitatearen orokortasuna eta neutro izaera hobeto islatzen ditu beharbada, era askotakoa dela esanda baino. Era askotako jendea dagoela munduan esaten denean, den
|
denak
ez direla onak ere azpitik adierazi ohi da.
|
|
|
Hizkera desberdinetako hitz batzuk go go ratuko di tu gu: hondakina (edo hondarkina), soberakina, haborokina (haboro
|
dena
), geldikina (gelditzen dena) edo uzkina (uzten dena), kasurako.
|
|
|
Hizkera desberdinetako hitz batzuk go go ratuko di tu gu: hondakina (edo hondarkina), soberakina, haborokina (haboro dena), geldikina (gelditzen
|
dena
) edo uzkina (uzten dena), kasurako.
|
|
|
Hizkera desberdinetako hitz batzuk go go ratuko di tu gu: hondakina (edo hondarkina), soberakina, haborokina (haboro dena), geldikina (gelditzen dena) edo uzkina (uzten
|
dena
), kasurako.
|
|
|
Ausartegia denaren joera ausartasuna izan daiteke. Edota ozarregia
|
denarena
, ozartasuna. Agian bigarren hau" temeritate" jarrera horri hobeto egokitzen zaiola esango nuke.
|
|
|
Baina u: azarri
|
denaren
jarrera onerakoa edo txarrerakoa izan daiteke. XVI. mendeko errefrau zaharrak dio:
|
|
|
Azarri
|
denaren
kualitatea azarkuntza genuke berez, baina tradizioan kualitate positibo modura gehiago azaltzen da. Errefrau zaharrak dioen bezala:
|
|
|
Euskaraz ere berri hitzetik abia gaitezke, eta horretatik zertan edo hartan berri
|
dena
, edo berri dagoena seinalatuko genuke. Gehiagoko zehaztasun barik batzuetan:
|
|
|
Erakunde, elkarte, lanbide edo
|
dena
delako jarduera baten sartzen denagatik esan ohi da sartu berria dela. Lehenagoko bizimoduan, komentuko ere dua ageri da noiz edo behin euskaraz; eta Juan Antonio Mogel idazle klasikoak fraileak eta gatzemaileak (sukaldariak) aipatzen ditu sartu berri egiturarekin.
|
|
|
|
Dena
den, hasi aditza dugu beharbada neutro eta orokorrena berri adjek tiboaz elkartzeko adiera honetarako. Hala esaten da:
|
|
|
· DESdugu emankorrenetarikoa eta euskarazko oin izenekin ondo ekandu
|
dena
, baita herri hizkeran eta tradizio idatzian ere. Nori ez zaizkio ezagun egiten desegin, desordu | desoren, desbide edo desoreka bezalakoak?
|
|
|
—Mugakide hitz arautuak badu aldaera polit bat, gaur bazter laga
|
dena
: mugaide.
|
|
|
—" Track", ingelesez ‘aztarna’, ‘oinatza’ edo ‘arrastoa’ esanahia duen hitza. Eta" tracking" izen eratorria,
|
dena
delakoaren arrastoari jarraitzea. Bada eratorri konplexuago bat ere," traceability", gaztelaniazko" trazabilidad", sarritan janarien se gurtasun gorabeheran erabilia:
|
|
|
Zer deitu, bilera zein errosarioa den deitzen
|
dena
, belarrietan ez zaigu gozo egiten... Horregatik, estiloaren aldetik estimatzekoak dira zertara dei egin edo zerbaitetarako deia egin ereduko aditz multzoak.
|
|
|
Eta bada beste aditz lokuzio bat ere, batzan ibili edo batzanduta egon, beste baten edo batzuen isilean bi adosten direnean esaten
|
dena
: Batzan dabiltzala –edo batzanduta daudela– besteren kaltetan.
|
|
|
Horregatik hobetsiko ditugu, beraz: hurrengo urteetan, geroko urteetan, ondoko urteetan, gaineko urteetan edo
|
dena
delakoa, baina ez arren eta mesedez* datozen urteetan.
|
|
|
Beste hitz bitxi samar bat, herri berbetan gutxi entzuten
|
dena
, ataza, lehen go ostiralean entzun nuen aspaldiko partez Kursaalean hitzaldi batean.
|
|
|
Hitz hori, hitzez ingurune laburrean erabilia
|
dena
, biziberritu egin da gaztelaniazko" tarea" adierazteko, batez ere administrazio munduan. Hala irakurtzen dira:
|
|
|
—Reincidencia lege munduan, auzi esparruan, maiz erabiltzen den hitz abstraktua da. Nori egozten zaion
|
dena
delako akusazioa, pertsona horregatik esaten da" reincidente" dela. Eta erruduntzako horren ekintza bera," rein cidir".
|
|
|
—Hitz zuzenak, bai, berez, baina adierazi nahi
|
denari
ondo ote dagozkion argitu behar. Pintaketa diogunean pintatze jarduera gehiago adierazten dugu, pintatzearen ondorioa edo emaitza baino.
|
|
|
Hala ere, bada beste mailegu hitz bat, hedadura handikoa eta guztiok ezaguna
|
dena
, honelako inguruneetan ondo egokitzen dena: grafitia.
|
|
|
Hala ere, bada beste mailegu hitz bat, hedadura handikoa eta guztiok ezaguna dena, honelako inguruneetan ondo egokitzen
|
dena
: grafitia.
|
|
|
jasangarria.
|
Denak
izan behar du jasangarria: garapenak, energiak, elikadurak, naturak..., ekonomiak oro har.
|
|
|
Jasangarria, jasan aditzaren gainean eraikitako adjektiboa dugu. Jasan, Iparral de eta ekialdeko hizkeretako hitza dugu batik bat, aldi modernoetan eus kara osora hedatu
|
dena
, batez ere sufritu, aguantatu edo beste mailegu hitzak baztertzeko. Hala jasan dezake pertsona batek pisu bat, karga edo zama bat; edo mina, penak, kezkak... jasan ditzake.
|
|
|
Hitzak ere ahotik bu rrustan darizkie hitzontzi direnei. Ugari eta ordena gabe datorren, doan edo erortzen
|
dena
ere burrustan ohi doa. Emile Larre euskaltzainak jendeari buruz darabil, dioenean bertso saio ospetsu bat entzuteko jendea nola sartu zen aretora:
|
|
|
· Baina bada beste hitz bat ere, maileguzkoa, jende multzoak hara ho na ibiltzea adierazteko egokia: abalantxa, elurraz ez ezik jende multzoak direlaeta ere entzuten
|
dena
. Ildo horretan jende abalantxa ere erabilgarritzat daukat.
|
|
|
Aita santu Erromakoak giza se mea izan behar du inolaz ere. Emakumetzat izendatzen
|
dena
elizan, ama Eliza santua da. Eliz erakundea bera da emea, baina pertsonarik ez.
|
|
|
Guraso hitza dugu euskaraz, generoaren aldetik neutroa
|
dena
. Eliz gurasoak (gazt.
|
|
|
—Hizkeratik hizkerara aldeak izango dira. Baina neure hizkeratik, indar be rezia duen hitz bat edo beste aipatzekotan, nahiz esanguraz guztiz bat ez datorren, norbaiti zuzendutako irantzat balioko luke esatea, potrozorria edo potozorria dela, oin esanahian ‘ladilla’
|
dena
. Norbaiti aurrez aurpegiratu nahi iza nez gero, esan dakioke:
|
|
|
plantak egin. Hau da, berezkoa ez
|
dena
, itxu razkoa edo antz ematezkoa den zerbait besteen aurrean agertzeko. Batzue tan, elkarketa egitura barruan:
|
|
|
Bigarren aurrizki moduko bat gezurizan daiteke; aurretik ipinita, gezur jarrera, gezur irudi edo
|
dena
delakoa genuke.
|
|
|
Bihur gaitezen kolokialtasun mailara. " Postureo" ere maila horretan sortu eta garatu den hitza
|
denez
, ausar gaitezke plantak egitea lokuzioa pro posatzera. Gaztelaniazko" postureo" edo" posturear" horrentzat ordain egokia izan daiteke.
|
|
|
Azken puntu gisa, gogora dezagun era modalean, adberbio gisa erabiltzen direla horrelako hitzak, zerbait nola esaten den adierazteko, gazt. ‘por postureo’ Eta badugu halakoetarako atzizki zahar bat, RREN edo ARREN, itxu ra izenarekin ondo uztartzen
|
dena
: itxurarren.
|
|
|
Baina bada beste hitz bat, indar handikoa, herri baladetan eta amodiokan tuetan (ia beti tragikoak) sarri ageri
|
dena
: amore mina, edo pluralez, amoreminak, gaztelaniazko herri tradizioan oso sustraitua den" mal de amores".
|
|
|
Laztan izan aditza, maite izan aditzaren baliokide modura ageri da: laztan zaitut, laztan nauzu edo laztan dut
|
dena
delakoa, esateko. Erlijio giroan, al diz, amatu eta horrelako maileguetara gehiago jo izan da, beste izenen konno tazioak uxatzeko.
|
|
|
" Carroña" hitzetik adierazi nahi dugunerako etekinik ateratzekotan, haratustel hitzetik abiatuko ginateke. Haratustela, haragi ustela da, euskaraz hanhe men era askotara izendatzen
|
dena
: haragi ustela eta okela ustela ere esaten zaio.
|
|
|
· Baita, arategun hitza ere, haragia jan daitekeen eguna, barauzaro ez
|
dena
.
|
|
|
Gure Lehendakaritzak osasun larrialdi egoera aldarrikatu du, eta handik laste rrera Estatuko gobernuak arrisku egoera edo alarma egoera gradura jaso du errege dekretu baten bidez. covid eraso oldarkor hori, Europan ere Italian barrena hain bortitz sartu
|
dena
, hasieran uste zen, epe motzean halako baretze edo arindura fase batera etorriko zela, baina mitigazio epe baten esperantzek putzura jo dute, egunez egun eritasun egoera larriagotu ahala. Pozak pozura, esan ohi den bezala.
|
|
|
Eta amaitzeko beste hau. Etxean egonaren egonez, lehen kanpozulo izan di renak ere etxezulo egiteko joera erne daiteke, edo okerrago
|
dena
, ohezulo bihur tzeko nagikeriaren handiz. Eta guraso eta seme alaba txikien artean ere, gurasoak umezulo bihurtzeko, edota umeak ere, aitazulo eta amazulo egiteko ge hiegikerian jausteko.
|
|
|
Eta goi tontor hori lauean hedatzen denean, gaztelaniazko" meseta"
|
denarentzat
, goi zelaia edo goi lautada proposa daiteke.
|
|
|
—Maskara hitzak hain gauza asko eta ezberdinak adierazten ditu ezen, ez da, beharbada, aiutuena orain gure artean zabaltzen doan muturretako estalki horrentzat. Inauterietan mozorrotzen
|
dena
ere maskaratu egiten da, hau da, mas karaz soinekotzen da. Eta maskaratxoa gaztelaniazko" mascarilla" horren era kalkatua dugu.
|
|
|
Aditz bihurturik, froga bidez frogatu egiten da egiatzat edo hala delakotzat eman nahi
|
dena
. Emandako hitza frogatu egin behar da, kasurako.
|
|
|
Eta proba egin aditz multzoak badu beste esanahi polit bat ere, sartaldean nahikotxo entzuten
|
dena
: txikia den ume, abere, landare batek proba egin duela esaten da, hazi egin dela, gora egin duela aditzera emateko.
|
|
|
Gabon kanta ezaguna dugu harako" Hator, hator, mutil, etxera..." hasten
|
dena
. Eta lehen ahapaldian aipatzen dira gabonak batetik, eta gaztaina zimelak jatera bestetik.
|
|
|
Eta azaroaren azkenetan gaudenez, iragarpen antzeko hau ere eraz dator, iragarten
|
dena
ziurrenik beteko ez bada ere: " Hazila hotz, negua motz; hazila bero, negua gero" (Gotzon Garate, Atsotitzak, 1.730).
|
|
|
Baina katu emea dela eta, bada beste hitz gardenago bat, Nafarroaren ekialdean –Jaurrietan– gorde izan
|
dena
: katakara, KARA atzizki eta guzti.
|
|
|
Ardia euskaldunen bizimodu zaharraren lekuko ziurra dugu, Neolito garaitik gutxienez gure artean dugun giberria delako batez ere. Ardien gorabeheran, hi tzik ezagunena, ongi dokumentatua eta idatziz ere oparo erabili izan
|
dena
, arkara, edo arkera dugu: arkara ekialdean, arkera erdi eta sartaldean.
|
|
|
· Atzizki bat dugu euskaraz, ia eremu honetarako espezifiko modura gorde
|
dena
, eta animalia diferenteen oin izenei erantsirik ageri ohi dena, beroaldi egoera hau aditzera emateko: ARA atzizkia, Hegoalderik gehienean era bezala darabilguna.
|
|
|
· Atzizki bat dugu euskaraz, ia eremu honetarako espezifiko modura gorde dena, eta animalia diferenteen oin izenei erantsirik ageri ohi
|
dena
, beroaldi egoera hau aditzera emateko: ARA atzizkia, Hegoalderik gehienean era bezala darabilguna.
|
|
|
Gizonezko batek sexu bereko senide odolekoari anaia deituko dio, eta beste sexukoari, emaztekiari, arreba. Emakumeak, aldiz, odolekoa duen emaztekiari ahizpa | ahizta esango dio, eta gizonezkoa
|
denari
neba.
|
|
|
Bigarren era bat gara daiteke, ezetza ointzat harturik. Badugu esapide ezagun bat euskaraz, hiztun askorentzat berezko eta naturala
|
dena
: ezetzera dagoena edo ezetzera daudenak.
|
|
|
Ildo horri jarraiki, putetxeko bezero ohikoa putazale dela esatea era garden eta ulergarria da. Eta ildo beretik, putazain izatea dela esango genuke, puten babesle (edo jagole)
|
denaren
ofizioa.
|
|
|
·" Nevera". Edari janariak eguzki galdatan gehiegi berotu ez daitezen, ona izaten da hozkailutxoa eramatea ere, eta eluredo izotz harri batzuk barruan,
|
denak
hotzetan edo freskotan iraun dezan.
|
|
|
Eibárren, Ei bárkoa. Gaztelaniaz Érmùa esaten
|
dena
, urrunagokoek berdin esaten dute: Érmùa, baina bertako eta hurreko hiztunek, ostera, Ermúé esaten diote, hau da, Ermúà, azentua bigarren silaban dela.
|
|
|
Zerbaiti, ekintza, jarduera, ideia edo asmo bati, aparteko arreta edo ardura jarri behar zaiola, bere ontasunak goratu, agerian edo nabarmen jarri –baina modurik positiboenean, jarri ere–, edo aupatu egin behar dela, baina halako erreibindikatze puntu batekin; horixe da esapide horrekin adierazi nahi
|
dena
. Hezkuntza, esaterako.
|
|
|
Denbora | denpora izen generikoa dugu,
|
denerakoa
, latinetik hartua baita, tenpora hitzetik. Oraindik ere hala esaten dira:
|