|
2004
|
|
|
Kanadako McMaster Unibertsitateko ikertzaile talde batek jakin du Hamiltoneko kaioak, Ontario eskualde industrializatuan, mutazio genetikoen tasa oso altua dutela beren zeluletan. Hori dela eta, Christopher Somers eta James Quinn irakasleek uste dute industria eskualde horretako airearen poluzioak aldaketak eragiten dituela hegaztien eta, agian,
|
beste
izaki bizidun batzuen DNAn. Susmoak argitzeko, Somersek eta Quinnek atmosferaren poluzio maila desberdinen eraginpean zeuden bi arratoi multzorekin esperimentuak egin zituzten.
|
|
2005
|
|
|
Portsmouth-eko Unibertsitateko David Martill en arabera, “oraindik ukitu gabe dauden proteinak edukitzeko arrazoizko aukera dago”. Kasu horretan, molekula horien aminoazidoen sekuentzia aztertu eta
|
beste
izaki bizidun batzuen proteinekin alderatu ahal izango litzateke. Proiektu horrek dinosauroek gainerako espezie ezagun guztiekin dituzten eboluzio erlazioak argitzen lagunduko luke.
|
|
|
Azken hamarkadetan, diziplina horiek protagonismo handia izan dute gizarte maila guztietan, eta, beraz, ekologia eta ingurumena zer diren jakitea eta aintzat hartzea beharrezkoa da edozein herritarrentzat. Ekologia izaki bizidunen eta haien ingurunearen arteko harremanak aztertzen dituen zientzia da, bai
|
beste
izaki bizidun batzuekin, bai alderdi fisikoekin (klima, orografia, etab.).), faktore sozial eta ekonomikoen mende egoteaz gain. Ekosistema izaki bizidunen multzoa da, bizi diren ingurunea, ingurumen faktoreak eta haien arteko harremanak.
|
|
|
Nolakoa ote da berearen itxura? Izaki bizidun bat ote da benetan minbizia, sendagileei esatea gustatzen zaien bezala,
|
beste
izaki bizidun baten barruan. Merezi ote du errukirik eta barkamenik izaki horrek?
|
|
2006
|
|
|
izan ere gure ta
|
beste
izaki bizidunen artean dagoen
|
|
|
Biodegradazioa da organismo bat deskonposatzea
|
beste
izaki bizidun batzuen eraginez, hala nola onddoek eta bakterioek, elikagaietarako erabiltzen baitute. Praktika horren ondorioz, elikatze kateko gainerako izakientzako oinarrizko substantziak lortzen dira.
|
|
2009
|
|
|
Gure azterketak satelite behaketetan oinarritutako ebidentziak erakusten ditu, eta ontzietatik “in situ” lortutako datuekin berresten da”, azaldu zuen Montes Hugok. “Fitoplanktona kate trofikoaren oinarria da, eta, beraz, organismo heterotrofo orok —elikatzeko
|
beste
izaki bizidun batzuk behar dituenak, ezin duelako bere materia organikoa substantzia ez organikoetatik abiatuta landu— eragina du aldaketa horietan”, adierazi zuen ikertzaileak. Horrek guztiak esan nahi du, adibidez, Adelia bezalako pinguino espezie batzuk, zeinaren bizi estiloak klima antartikoa eskatzen baitu, gero eta hegoalderago dagoela haien oinarrizko elikagaia, krilla, eta, beraz, azken urteotan nabarmen jaitsi dela haien iparraldeko populazioa.
|
|
|
Eta nonahikoak dira: artopodoak aurkitu dira leize ozeanikoetan, basamortuetan, atmosferako geruza altuetan edo
|
beste
izaki bizidun batzuen barruan. Espezie batzuk lehortuta, izoztuta eta oxigenorik gabe bizitzeko gai dira.
|
|
2010
|
|
|
Horiek erabiltzeak arriskuan jartzen du espezie komertzialen etorkizuna, eta kalte larriak eragiten dizkie
|
beste
izaki bizidun batzuei eta itsas ekosistemei.
|
|
|
ia energia galerarik gabe igortzen dira, eta bonbilla gori batek% 10eko energia aprobetxamendua du. Ozeanoetako eremu ertain eta abisaleko espezieen %90ek nolabait igortzen dute argia
|
Beste
izaki bizidun batzuek argia sortzen dute beren organismotik kanpo, argi erreakzioa sortzen duten substantziak kanporatu ondoren. Adibidez, krustazeo ugari eta itsas sakoneko zefalopodo batzuk.
|
|
2011
|
|
|
nekazaritza lurrak, basoak, akuiferoak, lurrazaleko ingurune hidrikoak, lurzoruak, eraikuntza materialak... Gainera, pertsonen eta
|
beste
izaki bizidunen osasunerako ere oso kaltegarria da. Europako azken direktibek gas honen isurketak murriztea bultzatzen dute.
|
|
2012
|
|
|
Lumen, 2006, 432 orrialde). Jane Goodall primatologo ezagunaren lana da, eta erronka bat jarri dio irakurleari, “Trotalomas” en iritziz: “Gure boto isilarekin, dendara erostera goazenean, nahi dugun bizi eredua erabakitzen ari gara, guretzat eta, hedaduraz,
|
beste
izaki bizidun batzuentzat”.
|
|
|
1 urratsa. Animalien aurkako tratu txarren bideo bat aurkitu Interneten Internautak txakurren, katuen edo Sareko
|
beste
izaki bizidun batzuen aurkako indarkeria aurkitu du. Horrelako materiala bideoen YouTuben edo antzeko plataformen bidez eta irudien bidez mugitzen da, eta laster zabaltzen da, Facebook, Twitter edo Tuenti bezalako sare sozialen hedapen ahalmenari esker.
|
|
2013
|
|
|
Migrazioari, portaerari, fenologiari eta hegaztien arteko harremanari buruz ikasten da. Gizakiak, zuhaitzak, intsektuak eta elkarreragina duten eta elkarri behar duten
|
beste
izaki bizidun batzuk daude ingurune horretan. Espainiako ondare ornitologiko handia ezagutu daiteke.
|
|
|
Zientzialariak adierazi du bere lanaren emaitzak ingurumen kontzientziaren garapenari buruzko beste azterketa batzuen ildo beretik doazela 8 urte baino lehenago: «Ikusten denez, haur txikiek
|
beste
izaki bizidun batzuei eragindako kaltea ikusteko joera dute, gizarte arauekiko desobedientzia baino jarrera desegokiagotzat.» Irakasleak dioenez, txikienak ere ohartzen dira ekintza horien larritasunaz, eta irizpen horrek ez du zerikusirik izaki biziaren kontzeptua ulertzeko mailarekin. «Nahiz eta haur txikienek zailtasunak zituzten landareak izaki biziak direla eta objektu mugikorrak, hala nola autoak eta motorrak, ez direla aintzat hartzeko, aho batez hartu zuten adin txikiko guztiek, haien adina edozein dela ere, desegokitzat jotzen baitituzte landareak kaltetzen dituzten jokaerak», azaldu du Villarroelek.
|
|
2014
|
|
|
Hala, gizakuntza gizakia beste espezieetatik bereizten duten ezaugarri multzoa da. Esan bezala, izaki berezia izatea lortu da baina, aldi berean,
|
beste
izaki bizidunekin ezaugarri asko ditu komunean.
|
|
|
Hiriko katuak jabe oso okupatuekin: hobe beste animalia batzuekin Katuak animalia sozialak dira, eta
|
beste
izaki bizidun batzuekin kontaktua behar dute. Baina ez da harritzekoa orduak bakarrik ematea etxean, jabeek lan egiten duten bitartean.
|
|
2015
|
|
|
geratzen da zerbait gure baitan, gizakiongan, bereziki gizatiar egiten gaituena? Zerbait bereizgarria eta naturala
|
beste
izaki bizidunengandik urruntzen gaituena, eta baita ere, jakina, makinetatik (ordenagailuetatik)? 7
|
|
|
beita gorria, funtsezkoak dira itsasoko
|
beste
izaki bizidun
|
|
2016
|
|
|
Egiaztatuta dago izaki bizidun guztiak
|
beste
izaki bizidun batzuetatik datozela.
|
|
|
Gaur egun egiaztatuta dago izaki bizidun guztiak
|
beste
izaki bizidun batzuetatik datozela. Baina
|
|
|
Margirisen helburu diren arrainak, txitxarroa, berdela eta beita gorria, funtsezkoak dira itsasoko
|
beste
izaki bizidun askorentzat, hala nola itsas hegaztiak, Australiako itsas txakur iletsuak, zetazeoak eta hegoaldeko hegalaburrak. Arrain horiek agortzen badira, ezinezkoa da jakitea horrek nola eragingo dien elikatze katean gorago dauden espezieei, ekologikoki, komertzialki eta aisialdiko arrantzaleentzat garrantzia handia duten espezieei.
|
|
2017
|
|
|
Eta bizia gauza guztien gainetik errespetatu behar da. Edonor edo edozein izanda biziduna, gizakiok bizitzeko eskubidea badugu,
|
beste
izaki bizidunek zergatik ez?
|
|
|
3 Egiaztatuta dago izaki bizidun guztiak
|
beste
izaki bizidun batzuetatik datozela.
|
|
|
Gaur egun egiaztatuta dago izaki bizidun guztiak
|
beste
izaki bizidun batzuetatik datozela. Baina luzaroan pentsatu izan zen bizia berez, bat batean, sortu zela.
|
|
|
Geneak edozein izakirenak izan daitezke, edozein gizakienak ere, eta horrek eztabaida handia sortu du, “neurrira” egindako umeak berehala etorriko direlakoan. Gure ezaugarriak, gure gorputzaren eta bere funtzioen funtzionamendua, gaixotasun genetikoak eta beste batzuk edukitzeko arriskua, gaitasunak, abileziak … genetan idatzita daude maila batean edo bestean, eta gauza bera gertatzen da
|
beste
izaki bizidun guztiekin. CRISPR tresnak eskaintzen dituen itxarobideak, beraz, itzelak dira.
|
|
2018
|
|
|
Batzuetan, gizakiaren lehentasuna ukatzeko obsesioa nabari dugu, beste espezie batzuen aldeko borrokan hasten gara. Egia da saiatu beharra daukagula
|
beste
izaki bizidunak arduragabeki tratatuak izan ez daitezen. Baina benetan honek akitu behar gaitu:
|
|
2019
|
|
|
Iruditeria kolektiboan, aski ezaguna den parafilietako bat da sadismoa (horrek izaera sexuala duenean): pertsona bati
|
beste
izaki bizidun baten min edo/ eta umiliazioak kitzikapen edo plazer sexuala sorrarazten dionean agertzen da.
|
|
2020
|
|
|
Oro har, kutsatzaile jakin batek izan dezakeen kontzentrazio altuak baino kezka handiagoa sortzen du kutsatzaileen edo kutsatzaile nahasteen eraginpean modu kroniko batean egoteak. Gizakietan egindako ikerketen datuak ezin dira beti
|
beste
izaki bizidunetara estrapolatu, eta ikerketa ekotoxikologiko gehiagoren premia dago, botikek naturan zer kalte eragin ditzaketen aztertzeko [2,3].
|
|
2021
|
|
|
Ezagumenaren mugak aipatzean, Kanten Arrazoimen Hutsaren kritika datorkigu burura; alegia, esperientziaren menpekoa ez den giza ezagutza tresna horri buruz Kantek egin zuen azterketa.39 Halere, gaiaren beste alderdi batek ardura digu testuinguru honetan: mundu ikuskera hierarkikoaren mugei zor zaiela gizakiok
|
beste
izaki bizidunak ergeltasunaren erresuman kokatu izana. Ikuskera hierarkiko horrek, bestalde, betidanik eraman ditu gizakiak gatazka larrietara eta gerretera.
|
|
|
Horrenbestez, ezinezkoa da bere ondasun, kontzientzia, erlazio eta, finean, buruaren jabea den norbanako buru jabe, buruaski eta presoziala. Bere aurretiko zein haraindikoak diren hizkuntza, arau, teknologia eta prozesuen eskuetan, hauskorra, finitua eta osatugabea da, lurra (ldea) rekin ez ezik,
|
beste
izaki bizidun eta ez bizidunekin txirikordatutako gizaberetxo zaurgarri, dependente, erlazional, iragazkor eta desjabetua. Subjektuak eta bizitzak erlazio material, sinboliko eta instituzional jakinen baitan baino ez dira posible, eta horren arabera dira bizigarriak edo bizigaitzak.
|
|
|
Horren harira sortutako eztabaidei jarraiki, Beauvoirrek hein batean birsortu eta pitzatutako norbanako buru jabe, autokontziente eta osoaren aurrean, komunean diren subjektu eta bizitzak proposatu ditugu (3). Bere aurretiko zein haraindikoak diren erlazio material, sinboliko, instituzional eta ekologikoen esku, lurra (ldea) rekin ez ezik,
|
beste
izaki bizidun eta ez bizidunekin txirikordatutako gizaberetxo zaurgarri, dependente, erlazional, iragazkor eta desjabetua kontrajarri dugu. Trama komun horretan halabeharrezko erantzun kizunarekin, era diferentzialean zeharkatzen gaituen amaraun erlazional komunaren baitan, bidez eta kontra emantzipatu eta (des) gaitzearen alde egin dugu, herritar oro gure gorputzak, lurrak, komunitateak, datuak, bizibideak eta, finean, bizitzak birsortzeko, autogobernatzeko eta bizigarri egiteko gai (askeak) eta gaiena bezain gai (berdinak) izan gaitezen.
|
|
|
14). Zentzu horretan, bizitzaren sare erlazionalaren baitako gorputz, sexualitate eta identitate plural gisa definitzen dute subjektua (Cabnal 2019), amaraun erlazional horren baitako
|
beste
izaki bizidun eta bizigabeekin txirikordatutako gizaberetxo bezala: " gorputz lur lurraldea bizitzaren sarearen parte gisa pentsatzea, eta, zentzu horretan, horren parte ura, airea, harriak eta beste animaliak" (Patiño 2020:
|
|
|
Subjektua, beraz, buruaski, koherente, garden, autoidentiko eta presoziala baino, zaurgarri, dependente, erlazional, iragazkor eta desjabetua da. Bere aurretiko zein haraindikoak diren hizkuntza, arau, teknologia eta prozesuen eskuetan, hauskorra, finitua eta osatugabea da, lurr (ald) ean ez ezik,
|
beste
izaki bizidun eta ez bizidunekin txirikordatutako gizaberetxoa. Norbanako soil izan ezinda, subjektuak eta bizitzak erlazio material, sinboliko, instituzional eta ekologiko jakinen baitan baino ez dira posible, eta horren arabera dira bizigarriak edo bizigaitzak.
|
|
|
Oro har gizalegezkoak ez diren jarrerei buruz arituko da pieza. Ganberroak izatea ez da derrigorrez hiriko mobiliario urbanoa apurtzen ibiltzea edo
|
beste
izaki bizidunei putadak egiten ibiltzea. Ganberroak izatea beste gauza bat da, guztiz askatzailea den material sentikorra.
|
|
2022
|
|
|
Beste erantzun posible bat da koordinatzea, baliabideen eskurapenean efizienteagoak izateko, non eta izaki bizidun bati muga jartzen dion baliabidea ez dadila izan
|
beste
izaki bizidun bati muga jartzen diona (hau da, lehiatik ihes egin). Baliabide gutxi baldin badaude, eta koordinatzen bagara, erabili dezakegu behin eta berriro baliabide bera, batak bestearen ondoren.
|
|
|
Espainian, José Domingo Villarroelek, Matematikaren eta Zientzia Esperimentalen Didaktikako irakasleak, lau eta zazpi urte bitarteko 118 ikasleren datuetan oinarritutako azterlana argitaratu zuen. Ikerketak zioenez, gehienek uste zuten okerragoa zela
|
beste
izaki bizidun batzuei eragindako kaltea gizarte arau jakin batzuk ez betetzea baino, eta frogatu zuten ingurumen kontzientzia haurrengandik garatzen dela. Ingurumen hezkuntza bizimodu iraunkorragoaren aldeko tresna da, eta jasangarritasunaren printzipioetan oinarritutako gizarte ereduarekin laguntzen du.
|
|
2023
|
|
|
Laudioko Jaien helburu nagusia herritarron gozamena eta ongizatea da, baina horrek ez du
|
beste
izaki bizidunen ez inoren sufrimendua ekarri behar.
|
|
|
Irakurkide programaren helburuak asko direla azaldu du Azpirozek: txikitatik euskaraz irakurtzeko zaletasuna sustatzea animaliekin lagundutako jardueren bidez; irakurtzeko parte hartzaileen motibazioa eta gozamena areagotzea, aisialdirako eta gozamenerako espazio positiboen alde egitea euskaraz irakurketa protagonista izanik; txakurrekin kontaktuarekin bidez euskaraz irakurtzeko eta erabiltzeko emozio positiboak piztea eta irakurketa eta
|
beste
izaki bizidun baten kontatuarekin bidez emozio eta balio hezkuntza jarduerak garatzea.
|
|
|
Adituen esanetan, ona eta osasungarria omen da naturarekin kontaktua izatea, baita osasunarentzat ere. Nik guztiz logikoa deritzot, gizakia naturaren parte dela sentitzen baitut,
|
beste
izaki bizidun guztien moduan. Ondorioz, ez ote da gure jatorria edo berezko eremua?
|
|
|
loaren kalitatean eta harremantzeko moduetan pairatzen dira, besteak beste. Baina, pertsonon bizimoduan eragiteaz gain,
|
beste
izaki bizidunetan ere ondorio larriak dauzka: hegazti migratzaileek orientazioa galtzen dute; itsas planktonean eraldaketak sortzen dira; intsektuen ugalketa zikloa oztopatzen da eta, horrekin batera, landare batzuen polinizazioa gutxiagotu; hiriko farolen azpian dauden zuhaitzek gaueko karbono dioxidoaren prozesua betetzeari uzten diote...
|