|
2000
|
|
|
Hasieretako eta gogorrenetakoena Max Horkheimerrek" Der Neueste Angriff auf die Metaphysik" [Metafisikaren aurkako eraso berriena] 1937ko idatzian agertutakoa izan zen1 Zirkuluko filosofoek zeukaten munduaren ikusmolde zientifikoa zulatzeko argitaratuta berariaz, frankfurtarraren lana, Vienako Zirkuluko partaide batzuen jarrera bere ustez behintzat inkontsekuentearen aurka zuzendu zen. Zehatzago esanez, beren postulatu politiko liberalaren eta beren filosofiaren arteko urruntasunak ekar zezakeen kontraesanari begira, azken honek arrazoimen iraultzaileari uko egitea besterik ez baitzekarren,
|
bere ordez
arrazoimen erreakzionario eta instrumentala jartzeko. Horkheimerrentzat munduaren ikusmolde zientifikoa, hau da, Vienako Zirkuluak aldezten zuen filosofia zientifikoa, muga arriskutsuegia zen pentsamenduarentzat eta, areago, gizarte industrialaren menpe egoteko bide erosoegia ere bai (122 orr.).
|
|
2001
|
|
|
Bertan eduki oroz eta objektuen aniztasun oroz abstrakzioa egiten du, eta forma logikoari soilik ematen zaio arreta. Ez da aldatu Aristotelesen ondoren, osoa delako, eta osoa izan daiteke
|
bertan
arrazoimenak bere jokabidearen legeak aztertzen dituelako; baina era berean ez du berritasunik sortu8 Logika hau oro har pentsatzeko erabat beharrezkoa bada ere, hemen esakune analitikoen eremuan gaude, eremu beharrezkoa, baina ez nahikoa.
|
|
|
Arrazoimena esperientziatik abiatzen da eta
|
bertan
arrazoimenak ongi oinarritutako printzipioak erabiltzen ditu, baina esperientziaren mailan konpondu ezin diren arazoak ere azaltzen dira eta arrazoimena gero eta esperientziatik urrunago doa konponbide bila. Azkenik, esperientziarekin lotura galtzean, iluntasun eta kontraesanetan erortzen da.
|
|
|
Kantek ematen duen gizakiaren ikuspegiaren eta gure definizioaren artean, adostasuna dago puntu batean, eta banantzea beste batean. Adostasuna,
|
bere
arrazoimena (gure ‘gogoaren’ ordezko, nolabait) adimenaren (eta nahimenaren) gaineko jaun eta jabe izatean datza53 Urruntzea, adimenaren eta gizakiaren artean beste zerbait jartzean Kantek (gizakiaren fakultate — Vermogen— den arrazoimena54, hain zuzen), eta guk ez, gogoa (gorputza ere) gizakia delako, ez gizakiaren zerbait. Eta, batez ere, gure gogoaren izana, maitagogo denaren izana, guztiz desberdina delako Kantek giza fakultatetzat eskaintzen digun arrazoimenarekin erkatuz.
|
|
|
Guk bat egiten dugu gizakiaren eta adimenaren —bere fakultate baten— jaun den gogo ezagulea, gizakia maitagogo dela esanez; hau da, gizakia maitari izanik, ezagutari eta hautari dela batera baietsiz. Kantek, ordea,
|
bere
arrazoimena gizakiaren fakultate bat dela aitortzen du, beste askoren artean, guk ez bezala. Bere bi galdera nagusien erantzunak, ezagumenarena (arrazoimen huts teorikoaren galdera) eta askatasun lege moralarena (bere arrazoimen huts praktikoaren galdera) potentzia den arrazoimenean ipintzen ditu eta ondoren —arrazoimenak determinatutako nahimenean— Gizakiaren izaera ilunpetan lagatzen du, inoiz gizakiaren izaeraren azalpenari eutsi gabe, nahiz eta, filosofo orok bezala, bere azkeneko eta gorengo ametsa gizakia zer den argitzea izan.
|
|
|
Kantek, ordea, bere arrazoimena gizakiaren fakultate bat dela aitortzen du, beste askoren artean, guk ez bezala. Bere bi galdera nagusien erantzunak, ezagumenarena (arrazoimen huts teorikoaren galdera) eta askatasun lege moralarena(
|
bere
arrazoimen huts praktikoaren galdera) potentzia den arrazoimenean ipintzen ditu eta ondoren —arrazoimenak determinatutako nahimenean— Gizakiaren izaera ilunpetan lagatzen du, inoiz gizakiaren izaeraren azalpenari eutsi gabe, nahiz eta, filosofo orok bezala, bere azkeneko eta gorengo ametsa gizakia zer den argitzea izan. Kant irakurri ahala, gizakiaren bere ikuspegia gero eta urrutikoago eta lainotsuago egiten zait, bere hainbat fakultatek ezkutatuta.
|
|
|
|
Berarentzat
arrazoimenak askatasuna omen duen nahimenean ipintzen duen ‘lege’ objektibo bat (edo nahi besteko lege multzo bat) da ongi eta gaizki egitearen argigile edo ebazle, gizakiaren fakultate den arrazoimenak nahimenari emaniko lege bat, eta lege horrek aurkezten dizkigu eginbeharrak67 Baina guretzat bestaldera da. Guretzat lehenbizi maitamen bera den hautamena dago, gure adimena eta nahimena zuzentzen dituena.
|
|
|
Kanten gizakiaren eta
|
bere
arrazoimenaren arteko bereizketari jarraituz, arrazoimena maitagogoaren fakultate bat balitz, asma liteke nolabait arrazoimenaz abstrakzioa egin, eta gizakiaren arrazoimenak edo adimenak izan zezakeen ezagumenaz jardutea azterketan. Hau da, bere giza ziurtasun naturalaz70 behin behineko abstrakzioa egin eta arrazoimenaren ezagutza ahalmenei buruzko azterketari ekitea.
|
|
|
arrazoimena (Vernunft) eta adimena (Verstand); eta arrazoimena adimenaren gaineko edo goragoko mugalari dela baiesten du29 Baita ere arrazoimena nahimenaren eta askatasunaren eragile30 eta ikerlari31 edo erakusle32 bakarra. Eta gizakiaren eginkizunaren iturri bakarra eta osoa, arrazoimenak determinatutako nahimenean ipintzen du, ez gorago edo lehenago, ez eta zientzien erakutsi edo emaitzetan; gizakiagan beragan baino,
|
bere
arrazoimenean. Beraz, bere morala ez da oinarritzen objektibotasunean —zientzien ikerketen emaitzetan edo— Autonomoa da; hau da, morala beragan dago, ez zaio beste inondik etorria edo erakutsia.
|
|
|
Beraz, adibidez, galdetzen badugu zer zen big bang aurretik, zientziak ezin du beste erantzunik eman fenomeno fisikoei dagokiena baino. Hau da, edozein fenomenoren argibidetzat zientziak eragile fisikoen bila jardun behar du, amaitu ezinezko datuen sokari jarraituz (ez amaierarik gabeko sokari, in indefinitum den sokari baino, Kantek zuzen zehazten duenez
|
bere
Arrazoimen hutsaren kritika liburuan). Zientziatik begiratuz, zientziagaien ate osteetan, zirrikituetan, ez daude adigai zientifikoak besterik.
|
|
2004
|
|
|
Jainkoaren ideia honetara heltzeko bidea arrazoimenarena izango da. Niak
|
bere
arrazoimenean bertan, eta ez kanpoan errebelazioaren bidez, aurkituko luke ideia horren berri. Jainkoaren ideia hori nire barrutik, pentsamendutik, sortzen den determinazioa izango da:
|
|
|
Bere garaian jakintzatzat jotzen dena bene benetan erro berrietan sustraitu nahi badu, ezagutzatzat jotzen den guztia pasatu behar du zalantzaren galbahetik. Descartesi ez dio balio beste inorengandik, kanpotik,
|
bere
arrazoimen hutsak menderatu ez duen inondik, datorkion inolako jakintzarik, nahasketa iturri delako. Zalantza egin, hortaz, galbahetuta eta idortuta jaso dituen aro klasikoko filosofoen esanez eta baita matematikaren arrazoiketez ere.
|
|
|
Ez dugu ahaztu behar
|
bere
arrazoimenean aurrera egiten duenean, Ni horri ere kristautasunaren ereduko arima bakar hilezkor eta unibertsalaren ezaugarriak izendatzen dizkiola. Horrela, giza gogoaren erabateko batasunaren ideia nagusituko da, denongan berdina izango dena eta egitura matematikoak mugatutakoa.
|
|
|
Garbi utziko du arrazoimenarena eta fedearena bi bide ezberdin direla eta leku ezberdinetara heltzeko gainera, edo egia mota ezberdinetara behintzat, eta ezin direla bi esparruak nahastu, ezin dela fedea arrazoimenera murriztu, baina ezta alderantziz ere arrazoimena fedearen menpean ipini. Honek ez du esan nahiko
|
berarentzat
arrazoimenaren bidea bestea baino goienagoa denik. Argi eta garbi adieraziko digu giza arrazoimenaz baliatzeak ez gaituela beste gizakien gainetik jartzen errebelazioari dagozkion gauzetan behintzat:
|
|
2005
|
|
|
Honek, hasieran, hizkuntz gaitasunaren analisi metafisiko bat egingo luke, ondoren, hizkuntzaren osaketan eragina izan duten kasualitatezko zirkunstantziak azalduko lituzke eta, modu honetan, alde guztietatik behatuko lituzke ere gizakiaren hizkuntzarenganako hartu emanak. Entziklopedia horrek, aldi
|
berean
arrazoimenean eta esperientzian oinarrituz, zera egin luke hasteko: lurreko nazio ezberdinek hainbat arazo —hizkuntzaren baitan agertzen diren askotariko arazoak— konpontzeko erabili dituzten modu ezberdinak banan banan aipatu eta, honekin, hizkuntz aniztasun posiblearen irudi oso bat eskaini.
|
|
2006
|
|
|
Hobe hala balitz! Nolanahi den ere, berau sinatzen duen ministroak ez du agintzen
|
bere
arrazoimenaren gainean, tzen horiek ezkutatuz, ezpada alderantziz, haien hedadura eta sakontasuna neurtuz, eta haien jatorria eta izaera az eta Maiestate Horri egia esatera behartuta dago, berak hori sentitzen duen bezala. Arean ere, gizarteko zauriak ez dira osatertuz, betiere konponbide egokia aplikatu ahal izateko.
|
|
2007
|
|
|
Gizakiaren aiurri fisikoa eta morala bereizten dira: lehena da naturak zer egiten duen gizakiaz, bigarrena gizakiak zer egiten duen bere buruaz48 Lehenak mendua, tenperamentua biltzen ditu, sentimenduak, etab. (gizakia hor pasiboa da, esaten du Kant-ek; aktiboa natura da haren gainean); bigarrenak, maxima moralak, subjektuak
|
bere
arrazoimena medio berak aurreidazten dizkionak aldaezinki norberari, horiei lotua baitie libreki eta tinko bere burua49 Errigortsuki azken honi bakarrik esan ohi zaio gizaki baten karakterea (ez tenperamentuari), bera delako subjektuak, libre eta eginkor den bezainbatean, bere buruari ematen/ egiten dion izaera. Gizakia, bere buruaren artista (bere karakterearena).
|
|
|
Gizakiaren aiurri fisikoa eta morala bereizten dira: lehena da naturak zer egiten duen gizakiaz, bigarrena gizakiak zer egiten duen bere buruaz777 Lehenak mendua, tenperamentua biltzen ditu, sentimenduak, etab. (gizakia hor pasiboa da, dio Kant-ek; aktiboa natura da haren gainean); bigarrenak, maxima moralak, subjektuak
|
bere
arrazoimena dela medio berak aurreidazten dizkionak aldaezinki
|
|
2009
|
|
|
Eta, azkenean, hain atsegin eta hain gustura sentitzen hasi zen arrazoi logikoaren uretan, non guztia, ideiarik ukiezinenetik gertaerarik xumeenera? pasatzen hasi baitzen
|
bere
arrazoimenaren galbahetik; Damasoren abiapuntua, baina, ez zen fedea, ez sentimenduen begiek ikusten ez zutena, adimenaren begiek ikusten zutena baizik, eta ikusiaren arabera eraikitzen zuen, baita deseraikitzen ere, bere mundua; jokabide hartarako predisposizio bat ere izan zezakeen, zazpi zortzi urte zituela jazotako gertaera batek ez baitu besterik erakusten, ausaz?
|
|
|
Eta, azkenean, hain atsegin eta hain gustura sentitzen hasi zen arrazoi logikoaren uretan, non guztia –ideiarik ukiezinenetik gertaerarik xumeenera– pasatzen hasi baitzen
|
bere
arrazoimenaren galbahetik; Damasoren abiapuntua, baina, ez zen fedea, ez sentimenduen begiek ikusten ez zutena, adimenaren begiek ikusten zutena baizik, eta ikusiaren arabera eraikitzen zuen, baita deseraikitzen ere, bere mundua; jokabide hartarako predisposizio bat ere izan zezakeen, zazpi zortzi urte zituela jazotako gertaera batek ez baitu besterik erakusten, ausaz...
|
|
2013
|
|
|
Bitartean, Elizabethek lanak izan zituen Longbournera arte itxaroteko Darcy jaunaren proposamenak ahizpari berritu barik. Albisteak zur eta lur utziko zuen Jane, eta, aldi berean, gozatu ederra emango zion nahi eta ez Elizabethen harrokeriari, hau da,
|
bere
arrazoimenak artean ere ezabatu barik zeukan harrokeria apurrari. Halako gauza bat kontatzea bere esku zegoela jakitea ahoa zabaltzeko tentazio itzela zen, eta Janeri zenbateraino jakinarazi behar ote zion zalantzak bakarrik lotu ahal zuen irrika hori; horrek eta beldurrak, zeren, gaian sartu bezain laster, Janek Bingleyri buruzko zer edo zer errepikatzeko estutuko zuen Elizabeth beharbada, eta horrek ahizpa nagusia gehiago nahigabetzea besterik ez zuen lortuko.
|
|
2014
|
|
|
Kontrakar daiteke instituzio monarkikoa irrazionala dela721, nazioaren patua familia baten esku uzte hori arrazoimenaren kontrarioa dela(, l, inverse de la théorie rationnelle de l, organisation des sociétés?) 722 Objekzio hau behin eta berriro egiten dio Renanek bere buruari, eta erantzuna beti da, irrazionala dirudien horrek, historiak
|
bere
arrazoimen propioa baitauka, irmotasun miragarrizko erakundeak eman dituela, orain arteko sendoenak eta iraunkorrenak723, eta askeenak724 Hori, berriro esan, ez da begien aurreko datu historiko soila, lege bat da historian(, cette grande loi de la philosophie de l, histoire?); beraz, ez da razionalista(, que certes la logique n, eût pas révelée?), baina bai razionalena725 Renan puntu honetan t... da, razionalismo politikoaren, Ilustrazio guztiaren, etsaia, eta berak adierazten du hori726 Ilustrazioak, dio berak?, historiatik ikasi ordez, historiari irakatsi egin nahi dio, alfer alferrik; edo, hobe, historia manipulatzera sartu eta egundoko katastrofeak eraginez.
|
|
|
Cet esprit gouverne pour eux?. Printzeek eta gizon emakumeek zernahi gura izanik ere, historiak
|
bere
arrazoimen eta dinamika propioak dauzka, esango dute Kantek eta Hegelek. Historia azpiegiturak erabakitzen du, ez gainegiturak, Marxek.
|
|
|
Eta ezagutzen ez dugulako, haren gainean desegokiro eragin nahi izaten dugu, eta porrot egin. Historiak (Naturak)
|
bere
arrazoimen propioa baitu, bere legeak(, l, histoire est une géométrie inflexible?) 421 Horiek aurkitzea da zientzia historikoaren egitekoa eta horiek errespetatzea politikaren obligazioa. Renanek onartzen du lege horiek ez ditugula puntuz puntu ezagutzen, bestela etorkizuna zehazki aurresan ahal izango genuke.
|
|
|
Apunteak egiten Renan laster akordatu bide da, ongi egin du notatxoa baztertuz?, bere, ametsa?, ez aldizkako amesgaiztoena, baizik bere filosofia orokorraren ondorio naturala zela.
|
Bere
arrazoimenaren eta egiaren kontzeptuek, bere fedeak zientzian, bere arrazen teoriak2514, bere historiaren metafisikak, bere. Jainkoaren, ideiak, amets hartara zeramatela zuzen zuzen.
|
|
2017
|
|
|
Utopiara heltzeko moduari dagokionez, Metxa adibide paradigmatikoa dugu pentsaera modernoak arrazoimenaren gaitasunetan jarritako fede itsuarena. Kontzientzien akuilatze lanari gogotsu lotuta, Metxak arras argi dauka" burua du [ela] tresna nagusia", pitzadurarik gabeko
|
bere
arrazoimenak iraultza utopikorako okerrik gabeko bidea seinalatuko diola, alegia.188 Baiki, Metxa arrazoimen bereziki zoli batez dohaturik ageri zaigu, bakana, erraza zaiolarik inguruko beste inork hautematen ez dituen bidegabekeriak eta ekintza bideak seinalatzea. Iraultzan burkide izan zitzakeenak ere itsu daude, Metxari hain egiten zaionari usainik hartzeko ere gauza ez direlarik.189
|
|
|
Iraultzondoko mugimendu gisa, XIX. mende hasieran, batez ere indar kontserbazale eta errestaurazaleen(, kontrairaultzaileen?) aurka ahalegindu da, arrakasta diferentearekin Europako Estatu ezberdinetan. Liberalismoaren ardatza izan da gizakia,
|
bere
arrazoimenari eskerrak, izaki autonomo(, bere legea berak daukana?) eta bere buruaren nagusia bera izateko aski trebe delako ustea; beraz, gizon emakumeak bere burua ongienik libertatean burutzen duelakoa, ez Estatuaren eta ez Elizaren abaro beharrik gabe. Norbere jabetasun eta kontzientzi askatasunaren printzipioa, hitz batean, protestantismotik merkatu ekonomiaraino historia egiten.
|
|
2020
|
|
|
Ondorioz,
|
bere
arrazoimena eta sormena izaera irekia eta malgua edo plastikoa izateari zor dio gizakiak:
|
|
2022
|
|
|
bere baitarik pentsatzeko eskubidearen aldarrikapena egiten du,
|
bere
arrazoimena gidari bakartzat harturik. Modernitatean" Ni" a jokoan sartzen da.
|
|
2023
|
|
|
Jende horrek ez zituela Eskritura Sakratuak bilatzen, beren ohorea baizik. Jainkoak gidatu behar zuela gizakia eta gizakiak
|
bere
arrazoimena itzali behar zuela. Sermoia egiten ari zela, ahulezia bat izan zuen Luterok eta hitzaldia amaitutzat eman zuen.
|