|
2003
|
|
|
Ez kantabriar konturik, ez Tubal, ezta Zuberoa bertako iraganaren inguruko konturik ere. (Adierazgarria da, historiarekiko herritar euskaldunen, eta bereziki zuberotarren artean egon den ikuspegi aldaketa ikusteko, nola 1950 aldera arte itxaron
|
behar izan
den euskal historia gaiak pastoraletan nagusi bihurtzeko, istorio erlijiosoen eta Frantziako kondairen kaltetan, ordutik agertu baitira Etxahun koblakaria, Matalas, Santxo Azkarra, Agosti Xaho, Zumalakarregi, edo Agirre presidenta bezalako obrak.45)
|
|
|
Soilik aipatuko dugu Hiribarrenek egiten duen periodizazioa interesgarria dela (nahiz agian ez den berak asmatua: aztertu egin
|
beharko
litzateke ea Xahok edo antzekoa zerabilten). Izan ere, euskal historiaren baitan epealdi nagusi batzuk ezartzeko euskaraz egin den lehen saioa genuke:
|
|
|
jakintzaren hizkuntza latina zen, euskaraz bazegoen idatzizko tradiziotxo bat (Etxepare eta Leizarraga) eta zuzenbidean okzitaniera (Lapurdin eta Zuberoan) edo are gaztelania (Nafarroa Beherean) erabili izan ziren. Frantsesa zuzenbidearen eta administrazioaren hizkuntza berri gisa ari zen sartzen, baina oraindik oso jende gutxik zekien eta denbora
|
beharko
zuen nagusitzeko. Testuinguru horretan, XVII. mendean, euskara izanik Iparraldeko herritar gehienen ohiko hizkuntza, Kontraerreformako Frantzia katolikoak (Bertrand Etxaus Baionako apezpikua ordezkari zuela), egiazko fedea?
|
|
|
Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte. Hola bada, artikulu honetan euskaraz idatzirik dagoen historiografia hori ikertu
|
beharko
dugu: nortzuk idazten duten, zertaz, beren produkzioaren ezaugarriak, bilakaera,... Eta honek hitzaren bigarren definiziora garamatza, histori (ografi) a lan horiek aztertzeari ere historiografia deritzo eta3 Hortaz euskarazko historia lanak berrikustean balantze historiografiko bat egiten ariko ginateke.
|
|
|
hizkuntza idatziaren garapenak eta finkapenak ahalbidetuko du haren baitan espezializazioak sortzea, esate baterako historia arloko generoak agertzea. Hortaz euskarazko historiografiaren nondikoak azaltzeko euskal letren bilakaera orokorra present izan
|
beharko
dugu. Bilakaera orokor honi buruz Beñat Oiharzabalen ekarpenak bereziki baliagarriak izan zaizkigu XVI-XVIII eperako6 Baina bilakaera orokorra ez eze genero zehatzen norabide eta berezitasunak ere kontuan hartu beharko dira.
|
|
|
Hortaz euskarazko historiografiaren nondikoak azaltzeko euskal letren bilakaera orokorra present izan beharko dugu. Bilakaera orokor honi buruz Beñat Oiharzabalen ekarpenak bereziki baliagarriak izan zaizkigu XVI-XVIII eperako6 Baina bilakaera orokorra ez eze genero zehatzen norabide eta berezitasunak ere kontuan hartu
|
beharko
dira. Izatez, behinola Villasantek, Mitxelenak edo Sarasolak, beren ikerketa klasikoetan,, euskal literaturaren historia?
|
|
|
Ordenantzek beste neurri batzuk ere finkatzen zituzten: frutak hiriaren mugen barruan erosi
|
behar izatea
(eta saltzaile kopuru finko batekin), lehengaiak ziren produktuen salmenta kontrolatzea eta ziurtatzea (alhondigaren bidez, eta abar) 38.
|
|
|
Euskalerrian produzitua zena kontsumitzen zela diosku Atlas Etnografikoak (Euskalerriko Atlas Etnografikoa, 1990), baina autarkia hau matizatu beharra dago. Txirotasunak eta urte osorako elikadurarik ez izateak esan nahi zuen, aktibitate osagarriak egin
|
behar izatea
jana erosi ahal izateko (artisautza edo itsas garraioa kasu), eta bestalde merkataritza garatzea falta ziren produktuak ekarri ahal izateko. Hala ere, aktibitateak desberdinak ziren lekuaren arabera.
|
|
|
Gizonak bitartean ehizara dedikatuko ziren. Patxi Antonen (1991) ustez goldearekin, emakumearen papera galtzen da nekazaritzan, lur zabalera handitzeaz gain, gizonen indarra erabiltzen hasi
|
beharko
da eta abereena (idiak) gero.
|
|
|
Honekin batera heziketa artistikoaren sistema guztia berrantolatzeari ekin zion. Baina sistema berria ezarri aurretik, zaharra desegiteko hainbat urte
|
behar izan
zituen, ondorioz denbora luzea igaro zelarik arte eskola gabe. Ondoren Komite Zentralak, arlo bakoitzeko eskola bakarra eratu zuen:
|
|
|
historialari bihurtzeko hain zuzen ere, oso inportantea delako irakurtzea, horrek eskaintzen baitigu, behar dugun informazioa ez ezik, baita aritzeko modu bat, idazteko eta ideiak antolatzeko ereduak, eta hori guztia erdaraz egitea, etengabe, traba bat delako norberarena izango litzatekeen euskarazko historialari-diskurtso bat garatzeko orduan. Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi
|
beharko
genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere). Eta hori ez da, askotan, oso komenigarria, testuaren kaltean doalako, batez ere idazten diren lehenengo testuen kaltean (eta hemen lotsagorritu beharko nintzateke, euskaraz idatzi nituen nire lehenengo artikuluak gogoratzean, baina tira...).
|
|
|
Hau da, (historiari buruz) idazten, bide normala jarraituz, irakurtzean ikasi beharko genuke, baina aukerek urriak izaten jarraitzen dutenez, halabeharrez idaztean ikasten dugu euskaraz idazten (eta, ondorioz, idazten ikasten jarraitzen dugu, beti ere). Eta hori ez da, askotan, oso komenigarria, testuaren kaltean doalako, batez ere idazten diren lehenengo testuen kaltean (eta hemen lotsagorritu
|
beharko
nintzateke, euskaraz idatzi nituen nire lehenengo artikuluak gogoratzean, baina tira...). Beraz, halako liburuak, eta ezbairik gabe, laguntza handia ematen digute alde horretatik, eta, bestalde, belaunaldi berriaren joera geroz eta handiagoaren nolabaiteko lekuko ere badira, zeren eta, egileen artean, badago jadanik argitalpen gehienak euskaraz egin duenik.?
|
|
|
–Auzia, nire ustez, insolublea da. Hala ere, historiak zientzia bezala duen maila kontserbatu nahi badu, mistifikazoan erori nahi ez bada, halako lanak egiten jarraitu
|
beharko
dira (liburu hauek bezalakoak, alegia). Beraz, agian atentzioa jarri beharko dugu eskaileraren hurrengo mailan, dibulgazioan:
|
|
|
Hala ere, historiak zientzia bezala duen maila kontserbatu nahi badu, mistifikazoan erori nahi ez bada, halako lanak egiten jarraitu beharko dira (liburu hauek bezalakoak, alegia). Beraz, agian atentzioa jarri
|
beharko
dugu eskaileraren hurrengo mailan, dibulgazioan: dibulgazioko kalitatezko obra duinen eta zehatzen ekoizpenean egon beharko luke.?
|
|
|
Beraz, agian atentzioa jarri beharko dugu eskaileraren hurrengo mailan, dibulgazioan: dibulgazioko kalitatezko obra duinen eta zehatzen ekoizpenean egon
|
beharko
luke.?
|
|
|
bigunegiak direlako batzutan, kritikoegiak bestetan, axalegiak sarri, lan nekagarri eta esker gaiztokoa edonoiz. Inor mindu nahi ez izateak edota iruzkina ondo baino hobeto egin gurak ere (liburu aipamena testua ahitu behar duen ebazpen definitiboa izan
|
beharko
balitz bezala) jende asko desanimatzen du gisa honetako idazkiak egitetik. Eta hola, maiz, liburu baten inguruan sortutako gogoeta interesgarriak adiskideen arteko konfidentzia soilean geratzen dira, historialarien komunitate orokorrarentzat ezezagun.
|
|
2004
|
|
|
1929an, AEBn hasitako krisi ekonomikoa berehala zabaldu zen Europa osoan, eta eragin handia izan zuen Hernaniko industrien garapenean. 1929ko krisiaren ondorioek 1936an hasitako Espainiako Gerra Zibilarekin bat egin zuten, eta gerra-osteraino itxaron
|
behar izan
zen berriro ere industriak abian ikusteko.
|
|
|
Hector Extremaduratik lanera etorri zen etorkina da. Hernanira iritsi zenean zuzenean bizi izan
|
behar izan
zituen etxebizitza gutxi egoteak sortzen zituen arazoak:
|
|
|
Euskal Herri barneko migrazio hauen protagonista gizon nahiz emakumeak izan dira. Emakumezkoen migrazioa neskametzarekin lotuta dago, fenomeno honi bereziki interesgarria deritzogun arren bere analisia beste batean egin
|
beharko
da.
|
|
|
Dioenez ordutegi finkorik gabeko lana zen berea, edozein unetan deitu ziezaioketen dendatik beste hamar albornoz josteko esanez. Gauez nahiz asteburuetan egin
|
behar izaten
zuen lana. Berarentzako, bere familiarentzako, denborarik gabe aurkitzen zen.
|
|
|
Diego Rivera mural egile mexikarrarekin lan egin zuen 1932 inguruan eta honen ostean gizarte justizia gaitzat zuten bi mural egiteko asmoa hartu zuen, bata debekuaren inguruan eta bestea lehengo presondegien injustiziari buruz. Baina bertan behera utzi
|
behar izan
zituen.
|
|
|
FSAk utzitako oinordetza ez da argazkigintzan soilik izan, soziologiko, antropoligiko eta emozionala ere bada. Emakumeek betetako papera eta jasan izan
|
behar izan
zutena erakusten du adibidez, heroien pare ikus daitezkeelarik. Lange-k zera esan zuen:
|
|
|
ikasgaiko dekretuan, aldiz, inon ez da esaten Euskal Herria ezaugarri komun zein pluralak dituen multzo bat denik (edo ez denik), ezta euskal lurralde anitzen arteko elkartasun ideia bultzatu gura denik ere. Eta nire ustez zerbait bai esan
|
beharko
litzateke euskal balioen inguruan. Ez zehazki euskal lurraldeen elkartasuna kontsolidatu gura dela (hori, espainiar lurraldeen elkartasuna kontsolidatzea bezala, ez baitzait iruditzen historiaren zeregina denik), baina bai esan beharko litzateke euskal subjektua zergatik hautatu den, zeren arabera definitzen den, konbentzio bat dela eta abiapuntu horrek jendartearen onespen aski zabala izanik euskal kultura (eta konkretuki euskaratik abiatutako ikuspegia) ondaretzat hartzen dela eta horri lotuta Euskal Herri ideia ere lantzen dela (hizkuntza baten esparru territorial gisa ulertuta; multzo horren elkartasun politikoa sustatu ala ez sustatu moduko auzietan sartu gabe).
|
|
|
Eta nire ustez zerbait bai esan beharko litzateke euskal balioen inguruan. Ez zehazki euskal lurraldeen elkartasuna kontsolidatu gura dela (hori, espainiar lurraldeen elkartasuna kontsolidatzea bezala, ez baitzait iruditzen historiaren zeregina denik), baina bai esan
|
beharko
litzateke euskal subjektua zergatik hautatu den, zeren arabera definitzen den, konbentzio bat dela eta abiapuntu horrek jendartearen onespen aski zabala izanik euskal kultura (eta konkretuki euskaratik abiatutako ikuspegia) ondaretzat hartzen dela eta horri lotuta Euskal Herri ideia ere lantzen dela (hizkuntza baten esparru territorial gisa ulertuta; multzo horren elkartasun politikoa sustatu ala...
|
|
|
iturrien analisia, testu iruzkinak, teknologia berrien erabilera, datuak azaltzen jakitea... Helburu teoriko gisa egokiak dira, nahiz batzutan 16 urteko ikasle baten gaitasunak kontuan izanik gehiegizkoak ere badiren(, zuzeneko eta zeharkako iturri historikoak bildu, erabili, aztertu, hipotesiak planteatu eta ondorioak atera
|
beharko
dituzte?: historialari profesional bati eska dakiokeena da hori, ez hainbeste ikasle batek egin dezakeena) 20.
|
|
|
Edo, testuez gain, egin daitezkeen txangoen, edo ikus daitezkeen bideo historikoen gida bat eskaintzea egoki litzateke. Eta zerrenda zehatz bat eskaini ezean erreferentziazko bilketa lanak edo jarduera osagarrien gidak zein diren esan
|
beharko
litzateke. Akaso dekretu batean ezin jar daiteke bibliografiarik, ez dakit, baina lagungarria litzatekeela ezin uka.
|
|
|
Edozein kasutan ez du Goihenetxek mitologiaren errazbidea hartu nahi euskal (edo europar) historia polit bat osatzeko baizik irizpide metodologiko zorrotzei jarraiki, hots, lan neketsu eta zintzoa eginez eraiki nahi du gure konbentzio historikoa. Aldi berean, iradokitzen du ez litzatekeela adituentzako diskurtso zientifiko soil batean geratu behar, baizik funtzio sozial zabalago bat izan
|
beharko
lukeela, gure nortasuna ez itzalperatzearekin lotutakoa. Beraz subjektu historikoaren abiapuntua egun dugun nortasunetik abiatzen da Goihenetxeren proposamenean, eta nortasun hori euskal nortasuna litzateke.
|
|
|
baino hobeto. Europa eta Euskal Herriaren historia? ipini
|
beharko
litzaioke. Ikuspegi horrek hainbat abantaila eskaintzen ditu, ez soilik europar dimentsioak duen interesagatik, baizik baita historiaren euskal zatiari dagokionean ere.
|
|
|
Historia apologetiko horien arriskua, etxe-kontsumorako eraikitzen ditugun gure memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka-apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri eman
|
beharko
litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den azalduz.
|
|
|
Xehetasunak zuzentzen hasita Antso III.a. Nagusia? moduan aipatu
|
beharko
litzateke,. Handia, forma gaizki eginiko itzulpena baita (gaztelaniaz azaldu ohi den, el Mayor?
|
|
|
puntuen aurretik. Esan beharrik ez dago karlismoa Aro Garaikideko fenomenoa dela, eta beraz hurrengo atalean egon
|
beharko
lukeela.
|
|
|
Kontrakoa esateak inplikatuko luke gure jendartean, normaltzat? hartu
|
beharko
litzatekeela euskara ez estimatzea (eta hartaz ideiarik ez izatea), Euskal Herria lurralde gisa arrotz moduan hartzea, etab. Eta hori, gutxienez hizkuntzari dagokionean absurdua da, kontuan izanik euskara jendarteak estimatzen duen ondarea izateaz gain legalki ere hala dela, Hego Euskal Herrian behintzat koofiziala baita, hezkuntzan irakasten baita, eta Espainiako Konstituzioak berak balio gisa a...
|
|
|
Hizkuntzaren onespena berau mintzatzen den lurralde eremuaren ezagutzara hedatzea ere ez dirudi eskari handiegia denik (inork imajinatzen al du gaztelaniaren berri ematean Hego Amerika aipatu gabe uztea?). Hortaz, hezkuntzako arduradunek konplexurik gabe onartu eta aitortu
|
beharko
lukete historiaren euskal dimentsioak bultzatzen dituen balioen artean (historia ikerketei lotutako beste balio orokorrez gain) euskara, euskaldungoa eta Euskal Herriaren ezagutza sustatzea ere badagoela, horrek ez duelarik inplikatzen adoktrinamendu nazionalik, ezta beste ezein ikuspegiren bazterketa esklusibistarik ere, baizik soil-soilik hizkuntzatik ab iatuz definituriko mundu baten aintzat h...
|
|
|
Baina ezta gehiago ere: euskal historia euskal jendarte osoko ikasleei zuzendu nahi bazaie honen baitan dauden orotariko sentiberatasunak errespetatu
|
beharko
ditu. Beraz kontatzeko erak ahalik eta zabalena izan beharko du, ideologia edo ikuspegi jakin batekin lerrokatu gabe.
|
|
|
euskal historia euskal jendarte osoko ikasleei zuzendu nahi bazaie honen baitan dauden orotariko sentiberatasunak errespetatu beharko ditu. Beraz kontatzeko erak ahalik eta zabalena izan
|
beharko
du, ideologia edo ikuspegi jakin batekin lerrokatu gabe.
|
|
|
Hortaz minimoekin definituriko euskal historia horren inguruan interpretazio eta irakurketa guztiak posible dira. Eskolarako historiak irekitasun hori errespetatu
|
beharko
luke.
|
|
|
Komenientzia sozialagatik adina arrazoi akademikoengatik neutraltasun ideologikoa mantentzen saiatzea onuragarria da, hasteko argi utziz gure euskal subjektu historiografikoaren izaera konbentzionala. Hola Euskal Herria egundik definitzen dugula esatean erantsi
|
beharko
litzateke zazpi probintziak ez direla betidanikoak, mugak aldakorrak izan dituztela historian zehar, eta posible zela beste muga batzuk izatea egun. Halaber argitu behar da zazpi probintzia horiek ez dutela bloke konpaktu bat osatzen baizik beren arteko harremanak aldakorrak eta asimetrikoak izan direla. Adibidez, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak beren azken mendeotako ibilbide historikoan beste euskal herrialdeekin baino lotura juridiko-politiko handiagoa izan dute, eta antzekoa gertatzen da Lapurdia Nafarroa Behere eta Zuberoaren artean, Nafarroa Garaia bakanago ageri delarik.
|
|
|
Orobat Euskal Herria izena zazpi probintziekin identifikatzea ere ez dela betidanikoa argitu
|
beharko
litzateke, baizik azken hiruzpalau mendeotan finkatuz joan dena, Euskal Herria izenak, jatorriz euskararen lurraldea esan nahi baitzuen. Hortaz Araba edo Nafarroaren erdal zatiak antzina ez ziren Euskal Herritzat hartuko, eta bai ziurrenik Erdi Aroan Biarnon edo Errioxan zeuden zonalde euskaldunak.
|
|
|
Euskararen jarraitasun historikoaren inguruan ere ñabardurak egin
|
beharko
lirateke, hau ere ez baita maiz ulertarazten den bezain ezaugarri historiko iraunkor eta aldaezina. Hasteko, lurraldetasuna bezala, egundik erabaki dugu berau historian bilatzea, eta izatez nahasgarria da behinolako mintzaira izen horrekin identifikatzea:
|
|
|
Balioen gaia ebatzitzat emanik (nahiz, jakina, nirea proposamen soil bat den, diskutigarria guztiz), kontzeptu eta prozeduren auzia aipatu behar da. Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk azaldu
|
beharko
dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz azaldutako konbentzioetan izan beharko lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta modurik aseptikoenean azaltzeko esparru horien baitan historian zehar jazo dena.
|
|
|
Hola, demagun, argi finkatzen dela historiaren inguruan landu beharreko balioen afera (bai euskal balioena zein bestelakoena), orduan kontzeptuzko eduki konkretu batzuk azaldu beharko dira. Kontzeptuek, gorago esan denaren arabera, aurretiaz azaldutako konbentzioetan izan
|
beharko
lukete abiapuntua, ondoren ahalik eta modurik aseptikoenean azaltzeko esparru horien baitan historian zehar jazo dena.
|
|
|
Oso zaila da euskal historian kontzeptuak edo mugarriak zeintzuk diren eta nola antolatu behar diren esatea. Irakaskuntzako mailen arabera modu batera edo bestera moldatu
|
beharko
dira. Horregatik hemen nire kanon partikularra eskaintzera arriskatu ordez, III.2 eta IV.1 ataletan egiten dut beste batzuk egindako proposamenen kritika.
|
|
|
Horregatik, nik uste,. Frantziako Iraultza Euskal Herrian? gisa zuzendu
|
beharko
litzateke puntu hori (edo nahiago bada, eta esplizituago esatearren,. Frantziako Iraultza Ipar Euskal Herrian eta bere ondorioak Hegoaldean?).
|
|
|
Industrializazioaren gaitik Euskal Autonomia Estatutura ere zuzenean salto egiten da, 1876-1936 arteko erregimen politikoen aipamenik egin gabe (Errestaurazioa, Primo de Riveraren diktadura, II. Errepublika). Ez dut esaten erregimen guzti horiek xeheki azaldu behar direnik, baina uste dut industrializazioa edo euskal estatutua zein testuingurutan azaldu ziren aipatu
|
beharko
litzatekeela, airean zintzilik sortu zirela eman ez dezan.
|
|
|
Gura zein gura ez, Iparraldeko eta Hegoaldeko dinamikak, hondoz hondotik, Frantzian eta Espainian gertatzen denari lotuta egon dira. Horregatik, gure epeketak taiutzean, estatu bien dinamikak present eduki
|
beharko
ditugu. Estatuekiko morrontza hau gainditzeko Euskal Herriko gertaerak testuinguru zabalagoan kokatzen
|
|
|
Egitarau ofizial honetan saiatu dira lortzen, eta emaitza, txarra izan gabe, Hegoaldera mugatua irten da. Ahalegin partzial gisa onartu
|
beharko
da beraz, hurrengoan hobetuko den itxaropenean.
|
|
|
Eta zentzu horretan euskal subjektu historikoa lehenik zehatzago definitzeko saioa eskertuko nion (nik I.1 atalean proposatu dudan erako zerbaiten bere bertsioa), eta behin hori egindakoan planteatuko nuke Europakoa gehitzea. ...ren definizio inplizituekin jokatzen da, abiapuntu gisa hobeto zehaztea komeni direnak, nahiz gero praktikaren orduan ez izan ezinbestekoa haiek orpoz orpo segitzea (azken finean euskal historian, adibidez 1598an, zer gertatu zen kontatzeko ez da nahitanahiezkoa justu-justu jakitea zeintzuk diren zure subjektuaren muga argiro zedarrituak, ziurrenik Euskal Herritik Parisko gertakarietara jauzi egin
|
beharko
baituzu, eta handik Poloniara eta ondoren Nafarroa Beherera, etab. Baina horrek ez du kentzen abiapuntuan behintzat subjektua ondo definituta edukitzeko komenientzia).
|
|
|
Legez uste dut posible litzatekeela. Horretarako Espainiako Hezkuntza ministerioak ezarri dituen oinarrizko espainiar edukiak europar atalean sartu
|
beharko
lirateke, eta EAEri edukien %45a finkatzeko aitortzen zaion eskumena gainerako europar historia osatzeko eta euskal historia gehitzeko erabil liteke. Jakina horrek historialari trebeen moldapen lana eskatuko luke, eta halaber %45eko kuota errespetatu ahal izateko, euskal administrazioak ezarriko lukeenez europar atalaren zati handi bat, euskal atalaren portzentaia urrituz egin beharko litzateke hori (europar edukien faboretan).
|
|
|
Horretarako Espainiako Hezkuntza ministerioak ezarri dituen oinarrizko espainiar edukiak europar atalean sartu beharko lirateke, eta EAEri edukien %45a finkatzeko aitortzen zaion eskumena gainerako europar historia osatzeko eta euskal historia gehitzeko erabil liteke. Jakina horrek historialari trebeen moldapen lana eskatuko luke, eta halaber %45eko kuota errespetatu ahal izateko, euskal administrazioak ezarriko lukeenez europar atalaren zati handi bat, euskal atalaren portzentaia urrituz egin
|
beharko
litzateke hori (europar edukien faboretan). Suposatuz, beti ere, Espainiako Hezkuntza ministerioak ez lukeela EAEko hezkuntza saila salatuko espainiar edukiak europar atal batean sartzeagatik (eta Espainia eta Euskal Herriko historia ikasgaia zena Europa eta Euskal Herriko historia bihurtzeagatik).
|
|
|
Pena da Goihenetxek ez idatzi izana gida osoago bat prozedurak modu zehatzagoan garatuz, nabari baita oso informazio zabala zuela halako gauzen inguruan. Bere artikuluko erreferentzia eta aipu laburrekin konformatu
|
beharko
dugu, eta ez da gutxi.
|
|
|
Zentzu horretan xehetasun gutxikoa begitantzen da batzutan euskal historia. Edozein kasutan, hezkuntza arloan diharduten profesionalek, bai egitarau berriak finkatu
|
beharko
lituzketen administrazioko adituek, zein eskolan ari diren irakasleek, gogoetarako egitarau proposamen bat dute hemen.
|
|
|
Jarreren inguruan Goihenetxek aipatzen duena ere aski interesgarria da. Historiak irakatsi
|
beharko
lituzkeen balioez orokorki hitz egin ordez, gai historiko bakoitzaren alboan aipatzen ditu, esaldi xumeen bidez, gai horien haritik jorratu litezkeen balioak. Gainera ez ditu zentzu bakarreko irakaspen edo moral lekzio gisa planteatzen, baizik gogoeta gai gisa:
|
|
|
Laburbilduz, Goihenetxeren proposamena, definitiboa izan gabe (asmorik ere ez zuen) euskal curriculuma finkatuz joateko abiapuntu eta gogoetarako oinarri sendo gisa ageri da. Zentzu horretan Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailak bereziki, Euskal curriculumaren liburu honen argitalpenean parte hartu izanik, presenteago izan
|
beharko
lituzke historia arloari dagokiona moduko ekarpen hauek.
|
|
|
testu historikoak jatorrizko hizkuntzan biltzen ditu, hots, gaztelaniaz, euskaraz zein frantsesez). Obra biok funtsezkoak dira, eta irakaskuntza zentru guztietan eskuragarri egon
|
beharko
lukete. Badira munduko historia gaien inguruko zenbait testu euskarara itzulita ere, tartean EHUko historia irakasle talde batek argitaratutako Historia testu bidez aipa daitekeelarik (EHU, Gasteiz, 1998).
|
|
|
EAEko ikasleek, bada, DBHko Gizarte ikasgaian batez ere munduko historia ikusten dute; Batxilergoko lehen mailan, humanitate ibilbidetik joanez gero, gehiago sakontzen dute munduko historia horren epe garaikidean; eta azkenik, Batxilergoko bigarren mailako ikasle guztiek, Espainiako historia ikasten dute, Hego Euskal Herrikoa atxikita duela, baina euskal ikuspegiari autonomia handirik eman gabe. Niretzat, eta azken kurtso honi dagokionez, izatekotan ere alderantziz
|
beharko
luke izan: hasteko euskal historia bat eraiki ikuspegi propioarekin, eta hari, osagarri gisa Frantzia/ Espainiako (edo hobe Europako) historia erantsi.
|
|
|
Frantziako. II. Inperioa?,. III. Errepublika?, Espainiako. Independentzia gerra?,. Seiurteko Demokratikoa?,. Errestaurazioa?...). Euskal historiografia kanonikorik ez izateak historia lantzeko orduan askatasun handiagoa eman
|
beharko
luke, baina, sarritan, erreferentzia beharrez, espainiar eta frantses kanonak erabiltzera garamatza. Hortaz, euskal historia kanoniko bat sortzea, ez noski XIX. mendeko erara, baizik egungo zientzia historiografikoaren ekarpenak bilduz, oraindik baliagarria litzateke.
|
|
|
beren neutraltasun asmo idealistak gorabehera ezin izan baitzuten ideologiaz blaitzea saihestu), onenean ere erudiziozko lan monumentalak emango lituzke, inondik ere hezkuntza ertainetan ezin irakatsizkoak. Gaia mugatu beharra derrigorra da, eta mugaketa egiteko balio batzuen arabera egin
|
beharko
da ezinbestean. Balio horiek izan litezke printzipioz akademikoak.
|
|
|
Batzuk historia politiko-militarrari eman diezaiokete garrantzia, beste batzuk ekonomiko-sozialari, edo kulturalari, etab. Ez dut hortik sakonduko hezkuntzak historia ikasgaiaren bidez landu nahi dituen balioak ideia oso konkretuei baitaude lotuta (tolerantzia, askatasuna...) eta ez hainbeste iragan aztertzeko ikuspegi historiografiko desberdinei (nahiz egia esan ikuspegi historiografiko bat ala beste hautatzeak izaten duen lotura balio konkretu batzuk ala besteak lehenestearekin). Hortaz, akademikoki gutxi-asko lor daitekeen historiaren sintesiaren gainean bigarren hautaketa bat egin
|
beharko
da balio konkretuagoen arabera.7
|
|
|
guk bultzatu nahi ditugun balioen kontrakoak (adibidez inkisizioaren historiak, edo Erdi Aroko erregeen aginte moduak, ez ditu berez tolerantzia edo demokrazia ereduak irakasten). Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu
|
beharko
lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin:
|
|
|
gaur estimatzen al dugu balio hori? Zaindu
|
beharko
al genuke?.... Historia ez dadila izan gure balioen kalko eta berme bat, baizik historia erabil dezagun gure balioen inguruan gogoeta egiteko, iraganeko eta egungo balioak alderatzeko, lehengoa zein oraingoa kuestionatzeko eta azkenik bakoitzak bere ondorioak ateratzeko.
|
|
|
Historia ez dadila izan gure balioen kalko eta berme bat, baizik historia erabil dezagun gure balioen inguruan gogoeta egiteko, iraganeko eta egungo balioak alderatzeko, lehengoa zein oraingoa kuestionatzeko eta azkenik bakoitzak bere ondorioak ateratzeko. Beraz, uztartzeko aukera egon arren, beti bereizi
|
beharko
genituzke historiak dioena eta guk gaia baliatuz pausatzen ditugun debateak. Zentzu horretan historiak (adibidez historia unibertsalak) berez ez luke inolako baliorik emango, gero balioen gainean hausnartzeko aukera eskaini arren.
|
|
|
Printzipioz gauza bera esan
|
beharko
litzateke edozein herrialderen historiari buruz (euskal historia, frantses historia, hegoafrikar historia...). Mundu osoaren historiak bezala, mundu horren zati diren herrialde partikularren historiek aukera eman dezakete tolerantzia, askatasuna, elkartasuna eta gisako balioen inguruan gogoeta egiteko.
|
|
|
Beraz euskal subjektuak euskarari, euskaldunei eta Euskal Herriari egiten die erreferentzia. Hortaz euskal historiak hiru elementu horiek hartu
|
beharko
ditu aintzat. Elkarri lotuta daude hirurak, baina ez dira hertsiki elkartrukagarriak.
|
|
|
Edo, alderantziz, euskararen eta bere hiztunen historia osa daiteke, Euskal Herriko gainerako giza taldeak aipatu gabe. Beraz, euskal dimentsioa bere osotasunean hartu nahi bada, Euskal Herria, euskara eta euskaldunak, hirurak bildu
|
beharko
dira.
|
|
|
Horrek, jakina, ez du esan gura edozein istoriok historia gisa balio duenik. Ikuspegi desberdinak beti egongo dira, baina iraganaren gaineko soa mitoz bete nahi ez bada, historialari zereginari dagozkion gutxieneko arauak bete
|
beharko
dira.
|
|
|
Baina ez dira horiek hemen mintzagai ditugunak. Historia egin gura bada, euskal, aleman zein txinatar ikuspegitik izanda ere, diziplina honi dagozkion lan-tresna kritikoak errespetatuz egin
|
beharko
da. Era horretara, ikerketetan modu kritikoan sakonduz, ikuspegi desberdinen arteko hurbilketa lor daiteke.
|
|
|
Puntu hau amaitzeko, eta euskal subjektura itzuliz, esan dut euskara, euskaldunak eta Euskal Herria izan
|
beharko
liratekeela abiapuntu. Horrek ez du esan nahi horiek modu hertsi batean ulertu behar direnik.
|
|
|
Azken finean Euskal Herria, munduko beste hainbat toki bezala, bai itsasoz zein lurrez, auzoko zein urruneko herrialdeekin harremanetan egon izan da, eta euskal historia ezin uler daiteke lotura horiek aipatu gabe. Nolanahi ere, abiapuntua (ez helmuga) hiru osagai horiek (euskara, euskaldunak eta Euskal Herria) izan
|
beharko
dute.
|
|
|
Enpleguz eta soldataz santzionatuak izan ziren Zigako eskolako Eloy Erantxun eta Lekarozko Julia Martinez; eskolaz aldatzera behartu zituzten Erratzuko Manuel Mugertza eta Manuela Fagoaga. Beste hainbeste egin
|
behar izan
zuten Elizondoko maisu Carlos Menayak eta Dolores Morena Luzuniagak. Bestalde, Gartzaingo bi apaiz, Nicasio Mendiburu eta Joaquin Elizalde, Andaluziara bidali zituzten itzultzeko debekuarekin.Probintzi batzordeak eragindako inkautazio espedienteak jasan zituzten beste batzuek, halanola Pedro Ruiz erratzuarrak, eta Pedro Ilarra eta Agustin Arrieta elizondoarrek.Lekarozko kaputxinoen ikastetxean-Euskal Herriko zentro kultural garrantzitsuenetarikoa izan zena-euskal kulturak leku berezia zuen.
|
|
|
Frantzian II. Mundu Gerra piztean eta alemaniarren inbasioa gertatzean, espainiar errefuxiatu errepublikarrek mendietara eta klandestinitatera joan
|
behar izan
zuten. Alemaniarrek, espainiar errefuxiatuak eskulan gisa erabili zituzten.
|
|
|
Baserria zen lan bakarra. Baina jende asko ezin zen bizi baserriko lanetatik eta horregatik gazte anitzek kanpora joan
|
behar izan
zuen: Frantziara eta Amerikara batez ere.
|
|
|
Baztanen, gerra hasieran, lanerako peoiak behar zirenez, Huesca aldean 80 bildu zituzten eta alde hartara bidali. Han finka batean gari uztak biltzen aritu ziren, baina lana utzi
|
behar izan
zuten errepublikarrak zonaldea okupatzeko zorian zeudelakoz. Gizon hauek Baztanera itzuli baziren, denborarekin erreklutatu egin zituzten.
|
|
|
Hauek, lehendabizi, Valladolid aldera deserriratu zituzten, nahiz eta gero Iruñean bizitzeko eskubidea eman. Felix Arizmendi, Manuel Arregi, Felicitas Ariztia, eta Bittori Etxeberriak, berriz, egunero pasa
|
behar izan
zuten Gobernu Zibiletik. Sinatu ondoren, sinaduraren ondoan Viva España'' edo Arriba España gisako leloak idatzi behar zituzten.
|
|
|
gerra, bonbardaketak, heriotzak, atxiloketak, torturak, fusilamenduak... Baztanek, garaileen alderdian, ez zuen hain zigor bortitzik jaso, baina beste baztandarrek garaileen haserrea pairatu
|
behar izan
zuten.
|
|
|
Nafarroa altxatuen bandoko jarraitzaile sutsuz beteta zegoen eta nafar askok Francoren armadetara joan
|
behar izan
zuten, (denok ezagutzen ditugu nafar erreketeen ibilerak Gipuzkoan eta Bizkaian). Garai hartako sarraskietatik dator, adibidez, navarro ni de barro esaera.
|
|
2005
|
|
|
Baina, aipatutako aldaketa hauek guztiak nahiko azalekoak izan ziren, eta 1975ean, Franco hil zenean, eta berarekin, erregimena ere erori zenean, emakumeak oraindik oso diskriminaturik segitzen zuen. Beraz, hurrengo urteetan lan handia egin
|
behar izan
zen berdintasunaren izenean, eta jomuga horrekin.
|
|
|
Beraz, emakumeak frankismoan jokatutako papera aztertzerakoan gai ezberdinak jorratu
|
beharko
ditugu, horien sintesi orokor eta garbia egiten ahaleginduko naizelarik.
|
|
|
Baina, Bigarren Frankismoan aldaketak gertatu ziren. Espainiar gizartea aldatuz joan zen, eta ondorioz, erregimenaren diskurtsoa emakumeari buruz aldatu
|
behar izan
zen. Emakumeek askatasun handiagoaz gozatu zuten, geroz eta gehiago etxetik kanpo lan eginez, nahi zuten bezala jantziz, nahi zuten lekura joanez, etab.
|
|
|
Edonola, badakigu frankismoaren hasieratik ugalketa bultzatzeko lege eta propaganda ugari egon arren, erregimenaren politika pronatalista horrek porrot egin zuela. Espainiak 60 hamarkadako, desarrollismo, ra arte itxaron
|
behar izan
zuen bere baby booma ezagutzeko. Izan ere, ohikoa suertatu zen jendeak haurdunaldiak ekiditeko neurriak hartzea.
|
|
|
gehienak benetan nahita eragindakoak zirela iradokitzen zuen. Horrela, emakume batek aborto natural bat jasaten zuenean, berak, bere medikuak eta bere ingurukoek eragozpen juridikoei aurre egin
|
behar izaten
zieten. Lege horrek aborto terapeutikoa ere ez zuen inola onartzen.
|
|
|
Emakume gehienak gaizki ordaindutako lanpostuetan zeuden, hala nola, nekazaritzan, industrian espezializatu gabeko lanesku bezala, etxeko zerbitzuan, magisteritzan, etab. Profesio liberalen esparruan, emakumeen presentzia ez zen handiegia. Goranahi handia zuten emakumeek, aurreiritzi tradizional askori aurre egin
|
behar izaten
zieten.
|
|
|
Hasiera batean, Jose Antonio Primo de Riverak ez zuen oso begi onez ikusi; bere ustez, beraiena gizonezkoen mugimendu bat zen, eta testuinguru horretan, emakumeek ez zuten lekurik. Baina Falangeko militanteen arreba eta neskalagunen eskaera ugarien ondorioz, eta Falangeak lehen urteetan
|
behar izan
zuen laguntza kontuan hartuz, azkenean SF sortzea onartu zen. Esan bezala, Europako beste erakunde faxista batzuen antzera antolatu zen.
|
|
|
delakoetara joan behar zirelarik jostea, sukaldaritza, puerikultura, etab. ikastera; azken hiru hilabeteetan, prestakuntza? burutu behar zuten, haurren jantokietan, tailerretan, ospitaleetan, etab. Horrekin batera, kirol-ariketak egin
|
behar izaten
zituzten, normalean, gimnasia. Aipatutako ariketak egiteko pololoak janzten zituzten, emakumearen gorputzaren formak ezkutatzeko.
|
|
|
Gerra Zibila hastean, emakume askok gatazkan zuzenean parte hartu zuten, eta beste asko erretagoardian egon ziren, fabrika eta landetan lan eginez. Baina, garaipen frankistarekin, emakume askok erbestera alde egin
|
behar izan
zuen; beste zenbait, kontzentrazio zelaietara bidaliak izan ziren, eta beste batzuk, gehienak, Espainia barneko erbestean gelditu ziren. Asko kartzeletan eta exekuzio-pelotoien aurrean egon ziren eta emakumeen duintasuna zapaltzen zuten zigorrak jasan zituzten, hala nola, ilea guztiz moztea, errizino-olioa edatea, eraikuntza publikoak garbitzea, etab. Bortxaketak eta eraso sexualak ere ohikoak izan ziren.
|
|
|
Alderdi Komunista frantsesak 1947 urtean argitaratutako ondorengo agirian emakume antifrankisten erresistentziak Francoren diktaduraren lehen urteetan eta erresistentzia horrengatik jasan
|
behar izan
zuena islatzen da:
|
|
|
Ennebox eta beste-baita galierarekiko harremanaren ondorioz-adib. Dunohorigis -98 Beraz, akitaniera eta iberieraren arteko berdintasunak zeren ondorio diren ikertu
|
beharko
litzateke, adib. auzokide izatearen ondorioz, famili hizkuntza edo enbor berdinetik etortzeagatik, Oroz-en substratu teoriarengatik,...
|
|
|
Hala ere Roman del Cerro eta Alonso salbuespen dira, biek egunkarietan beraien ikerkuntza eta ondorioen dibulgazioa egiteko aukera izan baitute. Hori dela-eta, eta ez obren ekarpen zientifikoarengatik, arloko adituek plazara irten
|
behar izan
dute, liburuon gabeziak eta akatsak azaleratzeko.
|
|
|
Beraz, Zamanillo, Bergua, Roman del Cerro eta Alonso-ren planteamendu euskoiberistak zentzugabekoak dira. Euskoiberismoak aurrera egin behar badu, beste proposamen batzuen gainean eraiki
|
beharko
da. Hau da, euskoiberismoa etengabe berrasmatzeko aukera duen teoria bat da, eta iragarpenak zalantzazkoak badira ere, datozen urteotan ere euskoiberismoa defendatzen duen egile berri gehiago agertzea litekeena da.
|
|
|
Euskarak, aldiz, ez zuen grezierak eragindako aldaketarik jaso, isolatuta geratu baitzen41 Zamanillo-ren logikarekin jarraituz: iberiera eta greziera ahaidetuta dauden heinean, eta iberiera eta euskara ere, euskara eta greziera ahaidetuta egon
|
beharko
lukete. Baina Zamanillo-k bien arteko antzekotasunak ezartzeko daukan modu bakarra lexiko-semantikoa da, zeren (bere argudioak jarraitzen ari gara) euskara eta grezierak ez baitzuten izan kontaktu zuzenik.
|
|
|
39 Beraz, egileak onartu
|
beharko
lituzke erabat frogatuta eta finkatuta dauden bi aspektu: alde batetik euskara eta iberiera ez direla hizkuntza indoeuroparrak, bestetik 1922ko signarioa akatsak akats ondo dagoela eta berau erabili behar dela testuen irakurketan.
|
|
|
Menendez Pidal-en paragrafo honen gainean bi kritika egitea zilegi zaigu: batetik Mitxelena, De Hoz, eta bestelako hizkuntzalari ospetsuak behin baino gehiagotan aldarrikatu dute baskoiak elebidunak izango zirela, hau da, iberiarra hartu arren aurrekoa ez zutela galduko; eta bestetik, euskara ezin izan daiteke hizkuntza neo-iberikoa, bestela bien artean ahaidetasun harreman garbiak egon
|
beharko
lukete eta oraindik halakorik ezin izan da frogatu. Gainera euskara iberieraren ondorengo hizkuntza berria balitz, zer egin daiteke akitanierarekin edota Nafarroako latindar inskripzioetako onomastikak erakutsitako berezitasunekin (adib Lergako inskripzioa, Urchatelli eta Ordunetsi iberierazko jatorria baina euskarazko fonetismoa duten izenekin)?
|
|
|
Salmentetatik bizi diren egileak maiz oso probokatzaileak izaten dira liburuen salmentak igotzeko. Agian klabe horretan ulertu
|
beharko
litzateke J. Alonso-ren obra.
|
|
|
Bestalde, ez Roman del Cerro-k, ezta beste euskoiberista batzuk ere, beraien lanetan ez dute antroponimia aztarnarik jasotzen. Iberierak, beste hizkuntzen antzera, harrizko inskripzioetan, hilarrietan esaterako, onomastika jaso
|
beharko
luke (hil denaren izena), edota zeramikako grafitoek merkatari edo ontziaren jabearen izena, eta abar... Hori da behintzat ezagutzen diren beste hizkuntza eta tradizio kulturaletako inskripzio eta grafitoetan agertzen dena.
|
|
|
Baiezko eta ezezkoa eskatzen dutenek, ordea,, superestatuen Konstituzio? baten atarian gaudela iritzi dute edo lukete
|
beharko
. Ugaldek dio, 1984-12-14an Deia egunkarian idatziriko artikulu batean (bere garairako harrigarriak ziren tesiak ateraz, bestalde):
|
|
|
Europako arazo nagusienetako bat, nola ekialdean hala Mendebaldean, nazio-arazoari buruzkoa dela eta horri aterabide politiko egokia ematen ez zaion bitartean, ez dela bake egoerarik ezagutuko etorkizunean. Estatu-nazio horiek, zutik iraun dezaten, gero eta maizago, gero eta basatiago jo
|
beharko
baitute bortxa erabiltzera eta gerra zikina egitera.
|
|
|
Filosofia modernoak errealitateari buruzko gogoetari aurre egin
|
behar izan
dio, batez ere Auschwitzeko sarraskiaren ondoren. Filosofia, funtsean, bizitzea da, Heidegger eta gero.
|
|
|
Euskal Herri libre bat lortzeko helburua dauka eta hor, proiektu horretan bukatzen da. Ez du pentsatzen zer moduko Euskal Herria izango dugu orduan, hori ez da planteatzen; ze orduan planteatu egin
|
beharko
litzateke: eta ze moral.
|
|
|
bata biolentziarena eta bestea biolentziarik gabekoa. Elkarrizketan bertan esaten da bide biolentoak jarraitzen dituztenak bide demokratiko pazifiko batera eraman nahi izanez gero, bide pazifikoak jarraitzen dituzten horiek bide biolentoak jarraitzen dituztenengan esperantza sortu
|
beharko
luketela. Paulo Iztueta Armendarizek (2000) bere Hezkuntza, hizkuntza eta boterea Euskal Herrian liburuan goian aipaturiko ideiarekin bat egingo lukeena helarazten du, honako hau alegia:
|
|
|
Nire iritzia sartzea ez nuen uste, baina horrela izan
|
beharko
da. Beharko da esaten dut, ondo deritzodalako.
|
|
|
Nire iritzia sartzea ez nuen uste, baina horrela izan beharko da.
|
Beharko
da esaten dut, ondo deritzodalako. Biolentziaren eta konkretuki borroka armatuaren gaineko edozein gai berehala arbuiatzen edo hobeki esanda besterik gabe, paso?
|