|
2009
|
|
|
Egileak bere joan-etorrietan interesa pizten digu, eta irakurrian eraman egiten gaitu. Hori nola lortu duen ikusteko nik behintzat bigarren (edo hirugarren) irakurketa bat egin
|
beharko
nuke.
|
|
|
Arteak, literaturak... eskaintzen dien «balkoitik» ikusten dute Gigik eta agureak besteen sufrimendua. Ez dute, Lisak bezala, osasuna galdu arte lanik egin
|
behar izan
. Pasarte horretan hausnarketa metaliterarioa iradokitzen digu narratzaileak, Arteak errealitatea, giza sufrimendua «adierazteko»/ «aditzera» emateko duen gaitasunaz?
|
|
|
Nire ustez, eleberriaren indar narratibo nagusietakoa izan zitekeena, bizitzaren eta literaturaren arteko harremanei buruzko gogoeta, ez du gehiegi baliatzen narratzaileak kontakizunari nolabaiteko amaiera/ borobiltasuna/ lotura emateko garaian. Artifizio literarioa (kontamoldeak, egituraketak?) zerbaiten mesedetan errenditu
|
beharko
litzatekeelakoan nago. Hortik eleberriak utzi didan sentsazioa:
|
|
|
Atzean duen mamia sekulakoa da esaten duenaren aldean. Irakurleak eraiki
|
beharko
du, hortaz, istorio osoa (edo ahal duena). Eta gero, beste bertute handi bat, aipatzen diren gaiei buruz (bikote harremanak direla, edo ditxosozko gatazka) hitz egiteko modurik serioena hautatu duela idazleak:
|
|
|
umore mingots hori, horrela deitzerik badago, Mrozeken edo A. M. Homesen estilokoa. Askotan ez dakizu azaltzen dituen egoerekin («Etorkizuna» narrazioan agertzen dena, esaterako) barre ala negar egin
|
beharko
zenukeen. Iruditzen zait hori duela berezko Zalduak, tragedia barregarri bihurtzeko gaitasuna alegia.
|
|
|
Horretaz gain, egonaldian zehar denbora nahikoa izatea eskatu zuen, norbere eginkizun moduan, Morris Hill hilerrian zetzan aitonaren hilobia bisitatzeko aukera izateko. Dolores Totoricak [Totoricagüenak] hainbat dei eta egun
|
behar izan
zituen hilobia bilatzeko, baina konturatu zen ez zegoela gizon honen oroitarririk eta, are gehiago, Morris Hilleko artxiboek erakusten zutenez, ehorzketa batzuetan hilarria erosteko diru faltan, hainbat euskaldun oroitarririk gabeak zirela. Dohaintza-emaile anonimo batek ordaindu zuen premiazko azkartasunez enkargaturiko hilarria, eta Iñaki Goikoetxetak ehorzte gunean geratu eta gogoeta egin ahal izan zuen.» (Totoricagüena, 2004:
|
|
|
Liz Dick Hardesty garai hartan lanean ari zen zuzendaritza batzordean eta, Totoricak egitasmoa aurkeztu zuenean, ekimena zuzentzeko prest agertu zen, betiere, aste gutxi batzuetako jarduera izanez gero. Hala ere, hiru urteko borondatezko lana egin
|
behar izan
zuen, harik eta, azkenik, oroitarririk gabeko 130 euskaldun hauteman zituen arte. Alabaina, narrazio honen xehetasunak askoz ere antzinagokoak dira, izan ere, duela ia ehun urte hasten dira.
|
|
|
Horren froga bizia: Times Squareko Virgin disko-denda erraldoian (disko-denda ohia esan
|
beharko
), garai batean musikaren tenplua zen horretan, deslekutua izan da musika, metro karratu gehien okupatzen dituena guitar hero simulazio jokoa da orain, non hamabost urteko raperoak eta malandro zapeladunak Angus Young sentitzen diren AC/ DC taldearen punteoak informatikoki birsortzen (kalkatzen) dituztelarik. Hautua eginda dago, zentroa gu gara, eta gu analfabetoak gara, ez digutelako erakutsi bereizten bekatu orijinalaren eta fotokopiaren artean, eta borroka hori galduta dagoelako, nahiz eta ni ez naizen apokaliptikoa.
|
|
|
ttipi-ttipia. Eta arrakasta apur bat lortu duen edozein idazlek daki, edo jakin
|
beharko
luke bederen, zein justu eta zein gutxigatik lortu zuen pauso hori ematea. Baina pauso hori eman ezin bada, ezin da eman eta kito.
|
|
|
Ez zirudien zuzena horrelako zerbaitengatik dirua kobratzeak. Bista eder batek doan izan
|
beharko
luke.
|
|
|
–Begira, Shorty eta bion izenak harri haien artean jarri nituen egunean norbaitek esan balit hori egiteagatik 36 urtez hemen geratu
|
beharko
nuela, nik uste korrika hasi, eta oraindik ere korrika ariko nintzatekeela. Gauza xelebreak egiten ditu bizitzak.
|
|
|
«? usainagatik, tankera hartu
|
beharko
zenioke ustekabean topatu duzun ardi-kanpoko gizonari. Dozena bat yardara gazta usaintzen duzunean egon ziur frantsesa dela, baina zahatoak euskalduna dela frogatzen du, baratxuriak eta tipulak gaztarik gabe, mexikarra, eta horien guztien ezak bere buruari, amerikar?
|
|
|
Oraindik ere Historiak gauza askotarako balio duela esplikatu digu eta horietatik bat, umiltasuna irakasten digula esan du. Historiak umilak izaten erakusten digu eta guk geuk horixe ikasi
|
beharko
genuke. Hara zer gertatu den hemen eta hemen, hara zergatik gertatu zen hau eta hau, hara zer ez den inoiz egin behar, bestela hori eta hura gertatuko zaizue, halako haiei garai hartan gertatu zitzaien moduan?
|
|
|
Belarririk gabeko gidoilariak garela ematen du? Dirulaguntzak eskatzeko egitasmo asko gaztelaniaz egin
|
behar izaten
ditugula ez aipatzeagatik, dirua eman edo ez eman deliberatu behar duten profesionalek askotan ez dakitelako euskaraz. Baina jakina, orain esan ohi den bezala:
|
|
|
Ederra txandrioa, baina txandrio hori soilik euskal zinemagintzan ote ala euskal arte guztietan orokorrean? Jarraitu
|
beharko
dugu begiratzen nola dagoen egun euskal kulturaren panorama.
|
|
|
Salvador Giner soziologo katalanak honakoa deitoratzen zuen oraindik orain: «Hizkuntza bakar bat galtzeak gizateria pobretzen du[?] hizkuntz aniztasun zabala pobretzen baitu, eta guk, bioaniztasuna bezala, horri ere kosta ahala kosta iraunarazten saiatu
|
beharko
genuke. Bertan baita, hain zuzen, gizakiok etorkizunean ere itxura guztietako hitz, ele eta berbekin gozatu eta liluratu ahal izateko oinarria».
|
|
|
nire bi alaba txikiak nik egiten ez dudan hizkuntzan aritzen dira. Ulertu, ederki ulertzen dut eta,
|
behar izanez gero
, haren pidgin bertsio bat ere erabil nezake. Gure etxean hiru hizkuntza bizi dira elkarrekin:
|
|
|
Hirurok erroak egin dituzte eta haziz doaz gure baratzeko bugainbileak bezala, han-hemenka nahasiz, baina bakoitzak bere eremua atxikiz eta garatuz nekez aurreikusitako osasun eta kemenarekin. Hizkuntz hostaila honetan nolabaiteko ordena atxikitze aldera, kontuz landatu
|
behar izan
genuen geuk ere. Inoiz inausi edo moztu ere bai.
|
|
|
Ni ez naiz inoiz atzerriratuen komunitate baten kidea izan eta, lan egingo banuen, azkar ikasi beharra neukan hizkuntza. Hizkuntza berri bat hitz egiteak ematen duen askatasuna gogoko nuen, eta hain bihurtu nintzen hiztun «jatorra» non lagun minek erne ibiltzeko adierazi
|
behar izan
zidaten. Izan ere, bolada batez «Me cago en la leche» eta horrelako esamolde koloretsuak barra-barra erabiltzen nituen.
|
|
|
Bagenekien kontu bat da, begien aurrean baikeneukan gero mimetismo izugarriz kopiatu dugun eredu espainiarra. Gauzak horrela, gure administrazioak eta hizkera estandarrak uztarpe berean ibili
|
behar izan
dute eta garatu. Hala egin beharko dute gero ere.
|
|
|
Gauzak horrela, gure administrazioak eta hizkera estandarrak uztarpe berean ibili behar izan dute eta garatu. Hala egin
|
beharko
dute gero ere. Baina bidaia ez da bidesaririk gabea:
|
|
|
Idazle naizen aldetik, zer egin dezaket? Hitza lanbide dudanez, hizkera horren naturaltasun falta salatu
|
beharko
nuke, baina, aldi berean, kontraesana dirudien egoera bat bizi dugu euskal idazleok: konpromiso sozial handi bati erantzuten aritu gara euskara batuaren sorrera suspertu genuenetik, konpromiso sozial berarekin jardun dugu euskara batuaren garapena bultzatu dugunean ere.
|
|
|
Euskal idazle batek sena prest eta jakituria prestu behar ditu egundo esan ez diren forma, espresio eta hitz batzuk kapelutik ateratzeko; eta, ulahop!, betidanik existitu balira bezala eskaini
|
beharko
dizkio irakurleari. Ezinbestekoa da.
|
|
|
Grinaz eta pasioz betea. Pausoz pauso, estrategia batzuk eraiki
|
behar izan
nituen beste testuinguruetatik hartutako hainbat hitz, esamolde, formula eta konparazio erdi galdu neurera ekartzeko. Baita tartean-tartean hitz berriak sortzeko ere.
|
|
|
Baina gero, euskaraz ari naizelarik, neurera ekarri behar ditut haiek guztiak, moldatu, egokitu, itxuraldatu egin behar ditut (eta, askotan, sortu). Nire idazle-bizitza guztian egin
|
behar izan
dut hori: beste hizkuntzetan jaso dut nire formazio literarioaren guztiz gehiena, eta horrek etengabeko joan-etorriak egitera behartu nau:
|
|
|
Ez zuen gehiagorik esan
|
behar izan
, bihotz txikia lehertu egin zitzaion eta negar zotinka hasi zen.
|
|
|
Azkenean, Antoniok atera egin
|
behar izan
zuen partidutik bukaera ikusi gabe, eta pegamentua erostera joan zen Mikelek bere etxea buka zezan. Horregatik anaiak pegamin deitzen zion, goitizen horrekin deitzen zion.
|
|
|
Batzuetan pentsatzen jartzen naiz zer-nolako aldea aurkituko zuen neska bat zeneko bere lurralde berdetik gure artemisia gozakaitzeko basamortura, hain desberdina Euskal Herriko bere jaioterriko mendi berde dirdiratsuetatik. Negar egin ote zuen, artzain euskaldun askok bezala, basamortu goietako bakardadeari aurre egin
|
behar izan
zionean, bere jaioterriko soro berdeez oroitzean. Edo lanpetuegia ote zegoen, umeak hazten eta lanean?
|
|
|
Pentsatzeko ohitura txar eta zorigaiztokoak erasoturik, nire jatorrizko egoera basatia da. Hezi eta otzandu nahi izan naute, zuetako edonor bezala, baina nire hezle eta bezatzaileek zintzoki egia esan nahi badute, ez dutela erdietsi onartu
|
beharko
. Apuntatu, idatz ezazue datua nire fitxaren paper zurrunean.
|
|
|
Hasiera batean, idazleari zaila egiten zaio aitaren bidaiarekiko erresistentzia ulertzea. Izan ere, poza eman
|
beharko
lioke familia berriro ikusteko aukera izateak. Baina Dominiquek ez omen dirudi erabat kontentu.
|
|
|
Zuetako batzuek agian horrelako gauza asko gaur egun dauden tresnek egiten dituztela esan diezadakezue, baina kontuan izan: nola moldatuko zinatekete egunero arazo berri askoren kontra borrokatu
|
beharko
bazenute, eta egunero eta egunero hamaika arazo berri.
|
|
|
–Bigarren portaera, batzuetan tristeki jasan
|
behar izan
dudana, gaizki tratatzea litzateke, iseka egitea eta batez ere gutxiestea, bere geroaldiko izaera sustraietaraino minduz.
|
|
|
Zertara datorren? Noizbait utzi
|
beharko
didazu halakoak esaten! Gainera, Laia yonki hutsa zen!
|
|
2010
|
|
|
Bestalde, erabili dituen hizketa erregistroak, barne bakarrizketena eta elkarrizketena, aski sinesgarri gertatzen dira... Nolanahi ere, hortxe, pertsonaien mintza-jardunean aipatu
|
beharko
litzateke egileak hautatu duen asmoaren eta errealizazioen arteko aldea: iruditzen zait pertsonaia batzuengan lortu duen sakontasun psikologikoa eta kontakizunak eskatzen zuena ez direla erabat ongi ezkontzen.
|
|
|
Dekoratuan erakargarri agian, baina atze-oihala duela ments iruditu zait, efektu hutsean geratu zaizkit liburuko istorio, irudi eta kolpe ugari (nahiz eta badituen sakonera handiagoko uneak, etorkinak aipatzen dira, mugako bizimodua, Lourdesek aipatu duen irabazle eta derrotatuei buruzko irakurketa). Baina kontua da zein dagoen zeinen menera eta, nire iritzirako, asmo handiago baten mesedetan daude idatzita narraziook; behetik eraikiak
|
beharko
lukete izan, lurrari lotuagoak (nahiz eta fantastikoa izan landu nahi den generoa).
|
|
|
«zigarroaren kea bezala urruntzen dela atzamarren artetik»; «bizitza gurpil bat da, eta gauzak beti errepikatuz doaz»; «konturatzen gara nobela mardul eta luze baten kapitulu bateko pertsonaia baino ez garela». Eta iruditzen zait literaturak izan
|
beharko
lukeela horren aurkako antidoto, hots, topikoaren, klixearen aurkako; eskaini beharko lukeela zerbait berria, berezia, besterik ez bada desberdina, egunerokoan akitzeraino errepikatzen diren horietatik urrun. Liburuak bide interesgarri bat hartzen du emakumeez hitz egiten hasten denean, gaur edadeko diren emakumeez, horien larrutik:
|
|
|
«zigarroaren kea bezala urruntzen dela atzamarren artetik»; «bizitza gurpil bat da, eta gauzak beti errepikatuz doaz»; «konturatzen gara nobela mardul eta luze baten kapitulu bateko pertsonaia baino ez garela». Eta iruditzen zait literaturak izan beharko lukeela horren aurkako antidoto, hots, topikoaren, klixearen aurkako; eskaini
|
beharko
lukeela zerbait berria, berezia, besterik ez bada desberdina, egunerokoan akitzeraino errepikatzen diren horietatik urrun. Liburuak bide interesgarri bat hartzen du emakumeez hitz egiten hasten denean, gaur edadeko diren emakumeez, horien larrutik:
|
|
|
Beste kontu bat ere aipatuko nuke, zelan azalduko dudan argi ez badaukat ere. Momentu batean, Aritz, aipatu duzu literaturak gainditu eta irauli
|
beharko
lituzkeela topikoak eta klixeak. Eta ildo horretatik, poztu egin zaitu ikusteak liburuak emakumeen problematikaz ere badiharduela, nahiz eta ehun orrialde itxaron behar izan horretarako, eta geroxeago zapuztu egin zara keinu ñimiño bat besterik izan ez delako.
|
|
|
Momentu batean, Aritz, aipatu duzu literaturak gainditu eta irauli beharko lituzkeela topikoak eta klixeak. Eta ildo horretatik, poztu egin zaitu ikusteak liburuak emakumeen problematikaz ere badiharduela, nahiz eta ehun orrialde itxaron
|
behar izan
horretarako, eta geroxeago zapuztu egin zara keinu ñimiño bat besterik izan ez delako. Nire ustez, horrelako aldarri ideologiko bat, beharbada, pertinentea da gure ikuspegi progresista-gura horretatik, baina erabat lekuz kanpokoa litzateke, extemporaneoa oso, Elena atso erretxindu horren kolkoan.
|
|
|
Eta ipuinak egiteko molde pertsonal hori ondo lortuta dago. Narrazioak maila desberdinekoak dira, eta baten bat nabarmendu
|
beharko
banu, Estibalitzek bezala, «Katu jendea», «Hagina» eta «Omarren uda» nabarmenduko nituzke.
|
|
|
Bai, Jean Etxeparek 1910ean plazaratu zuen Buruxkak liburu malerusa, baina harrezkero lehenago bahituta eta geroago zentsuratuta egon da 70 urtez: Buruxkak franko ausarta suertatu zen XX. mendearen hasierako Euskal Herri santujalean, eta Etxeparek etxeko selauruan atxiki
|
behar izan
zuen, hautsa biltzen, bakardadean. Areago, andregaiak berarekin hautsi omen zuen zorioneko liburua zela-eta.
|
|
|
Kontua da Buruxkak modernoegia suertatu zela Euskal Herri esklerotizatu hartan, eta nekez aurkituko zuen irakurle konplizerik. Areago, Buruxkak bildumako saio bi «frango ausartak» zirela begitandu zitzaion orduko elizjendeari, halatan non Etxeparek berberak liburua bahitu egin
|
behar izan
baitzuen ingurukoen presioz. Hortik aurrera Etxeparek lagun batzuen artean baino ez zuen zabaldu liburu ozarra.
|
|
|
Oinarrizko baldintza bi horien ostetik, Jon Casenavek asumitzen du bestelako gaitasunak ere behar zituela irakurle ideal horrek. Lehenengo eta behin
|
beharko
zukeen literaturarenganako zaletasuna, eta alde horretatik, irakurleak jarraitu eta lagundu beharko ziokeen idazleari literatur hizkeraren bilaketan eta lanketan, egileak proposaturiko hizkuntza-kodearen zailtasunak gorabehera. Bestalde, Jean Etxeparek abian jarri zuen indibidualizazio-prozesu bat ordura arteko euskalduntasun kolektiboaren nozioaren baitan, eta horrenbestez ikuspegi subjektibo, pertsonal eta are eta autobiografikoa ere ekarri zuen euskal letretara.
|
|
|
Oinarrizko baldintza bi horien ostetik, Jon Casenavek asumitzen du bestelako gaitasunak ere behar zituela irakurle ideal horrek. Lehenengo eta behin beharko zukeen literaturarenganako zaletasuna, eta alde horretatik, irakurleak jarraitu eta lagundu
|
beharko
ziokeen idazleari literatur hizkeraren bilaketan eta lanketan, egileak proposaturiko hizkuntza-kodearen zailtasunak gorabehera. Bestalde, Jean Etxeparek abian jarri zuen indibidualizazio-prozesu bat ordura arteko euskalduntasun kolektiboaren nozioaren baitan, eta horrenbestez ikuspegi subjektibo, pertsonal eta are eta autobiografikoa ere ekarri zuen euskal letretara.
|
|
|
Bestalde, Jean Etxeparek abian jarri zuen indibidualizazio-prozesu bat ordura arteko euskalduntasun kolektiboaren nozioaren baitan, eta horrenbestez ikuspegi subjektibo, pertsonal eta are eta autobiografikoa ere ekarri zuen euskal letretara. Irakurle parte-hartzaileak joera nartzisista hori onetsi
|
beharko
zukeen. Era berean, irakurle ideal horrek urrunketa kritikoa behar zuen, eta, hortaz, gainditu, XIX. mendearen amaierako diskurtso identitarioa blaitu zuen «norbereganatzea», hots, gainditu norberaren baitara biltzeko aktitudea.
|
|
|
Era berean, irakurle ideal horrek urrunketa kritikoa behar zuen, eta, hortaz, gainditu, XIX. mendearen amaierako diskurtso identitarioa blaitu zuen «norbereganatzea», hots, gainditu norberaren baitara biltzeko aktitudea. Laburbilduz, jarrera defentsibo orokorra baztertuz, Etxepareren irakurleak irekitasuna praktikatu
|
beharko
zuen edozein gairen aurrean, hala nola, hiria, industrializazioa, irakaskuntza, amodioa, eta abar. Etxeparek, azken batean, konplizeak behar zituen.
|
|
|
Zer irakats» eta «Amodioa» izan zirela «arintzea» merezi zuten atalak. Baina, zein da «hitz dorpexko bakar» hori, Lafitteren garbikuzia
|
behar izan
zuena?
|
|
|
Halandaze, 1980 urtera arte itxaron
|
behar izan
da zentsurarik gabeko Buruxkak berriro argitaratzeko, hau da, lehen porrotetik hirurogeita hamar urte geroago. Baina, 1910ean goizegi ibili bazen, 1980an beranduegi izan zen Etxeparerentzat, izan ere, ordurako zimelduta zegoen Buruxkak liburuak idatzi zenean zekarren berritasuna.
|
|
|
Niri neuri ere berdintsu gertatzen zait. Ustekabean tabernako ispiluak norbaiten aurpegi hori erakusten didalarik segundo batzuk
|
behar izaten
ditut horko hori nire isla dela ohartzeko. Ez dut argazkirik nahi.
|
|
|
Itxoin egin
|
beharko
duzu, ordu erdi baterako dauka, gutxienez. Hartu nahi zerbait, bitartean?
|
|
|
Horietako bat nagusitzen zen nigan, hargatik. Handitzerakoan anaiarekin ezkondu
|
beharko
nuelakoan, taigabe galdetzen nion neure buruari nola jokatu. Nahasirik, zuri galde egin behar izan nizun:
|
|
|
Handitzerakoan anaiarekin ezkondu beharko nuelakoan, taigabe galdetzen nion neure buruari nola jokatu. Nahasirik, zuri galde egin
|
behar izan
nizun:
|
|
|
Amaz oroitu eta orduko mina berritzen zait. Neure buruari oroitarazi
|
behar izaten
diot zeinen latza izanen zen harentzat zu eta bion arteko sekretutxoa; areago, zeinen zaila, zeinen ezinezkoa izan behar zitzaion bere Iñakik egin izugarrikeriaren irudikatze hutsa ere. Bere bihotzeko semeak egin izugarrikeria, eta hura hainbat urtez luzatzea, batik bat.
|
|
|
Olatu bat koartelen gainetik, eta oraindik 60ko hamarkadan atzera eta aurrera dabil. Bere kalkuluen arabera, zortzi bat liburuki
|
beharko
ditu, fikziozko gertakari batzuen gainean egituratuta, bere bizialdia kontatzeko. Lehen liburukietan haurtzaroa eta seminarioko gorabeherak kontatu zituen.
|
|
|
Berez, joko handia ematen duen gaia da, baina ez da agertzen. Bertsolariaren barne-bizitza ondo kontrolatzen duen batek idatzi
|
beharko
luke. Dena den, ni neu oraindik Ternuako esperientziak markatuta jarraitzen dut eta, nobela bat idaztekotan, gai horri helduko nioke.
|
|
|
«Zer
|
beharko
nukeen beste nobela bat idazteko. Txapela galtzea zen lehen baldintza eta hori lortu dut, eta saio kopurua urritu beharko nuke orain eta, batez ere, bizimoduz aldatu.
|
|
|
«Zer beharko nukeen beste nobela bat idazteko? Txapela galtzea zen lehen baldintza eta hori lortu dut, eta saio kopurua urritu
|
beharko
nuke orain eta, batez ere, bizimoduz aldatu. Baina arazo larriak daude bertsolaritzatik bakarrik bizi ahal izateko.
|
|
|
Nahi zuten programa berri bat egin, hamar atalekoa. Atal bakoitzean famatu bat-edo azalduko zen, bere paisaiarik kutunenaz egindako erretratua osatu
|
beharko
zuena. Bakoitzak bere paisaia aukeratu behar zuen, beraz, eta hantxe, paisaia horretan, kamara aurrean azaldu, nolabait present egin, paseoan ibiliz, bertako garai bateko lagunak aurkeztuz, etab?
|
|
|
lehiaketa bat izango zen. Lehiaketa bat non, jendea erakartzeko, parte-hartzaile bakoitzak bere paisaia defendatu
|
beharko
zuen ikusleen aurrean. Telebistako publikoa konbentzitzea izango zen, beraz, bakoitzaren xedea, eta publikoaren botoen bidez, ahalik eta puntu gehien ateratzea, lehiaketa irabazi ahal izateko.
|
|
|
Noizbait ere galdetu
|
beharko
genioke geure buruari nolako emaitzak dituzten populazio orokorraren eta, zehatzago, eskolako umeen irakurrizaletasunaren osasunari buruz behin eta berriz egiten diren estatistikek eta azterketek. Honakoa galdetu beharko genuke, konparaziora:
|
|
|
Noizbait ere galdetu beharko genioke geure buruari nolako emaitzak dituzten populazio orokorraren eta, zehatzago, eskolako umeen irakurrizaletasunaren osasunari buruz behin eta berriz egiten diren estatistikek eta azterketek. Honakoa galdetu
|
beharko
genuke, konparaziora: nork erabakitzen du dioten bezalaxe gertatzen ari dela gertatzen ari dena?
|
|
|
nork erabakitzen du dioten bezalaxe gertatzen ari dela gertatzen ari dena? Eta ohiko cui prodest-az ere galdetu
|
beharko
genuke, hau da: nor ateratzen da irabazian gertatzen dena horrela gertatuta?
|
|
|
Badaude, bai, ugari, porrot horren gaineko ikerlan eta hitz-aspertuak, baina, nonbait, ez dira azterketa fidagarriak, behin eta berriz gauza bera esaten dutelako, eta errua beti alde berera botatzen dutelako. Noizbait ere galdetu
|
beharko
liokete beren buruari nor diren irakurtzen ez duten horiek, eta zergatik ez duten irakurtzen. Zeren, jakin, badakite, ezta?
|
|
|
Eta beste kontu bat, oraingoa albokoa. Dimisioa eman
|
beharko
luke Hezkuntzako ministroak herritar irakurleen kopuruak gora egitea lortzeko gauza ez bada?
|
|
|
«zorrotz exijitzen du bete daitezela liburu bakoitzak bere dituen lege eta arauak». Jakin
|
beharko
litzateke, ordea, kritikari gehienek ba ote dakiten zein diren testu bat antolatzeko oinarrizko printzipioak ere, hots: hautapen printzipioa, hurrenkerarena, ikuspuntuarena eta hierarkiarena.
|
|
|
Inondik inora ez dakite zer esan nahi duen ongi idazteak. Jakin
|
beharko
lukete. Segur aski, ez.
|
|
|
Ez badago prestakuntza literariorik irakurritako obraren balioa azpimarratzeko, hau da, haren balio kognitiboa, haren balio linguistiko-metaforikoa, tradizioarekiko orijinaltasuna... orduan, kexuan jarraitu
|
beharko
dugu badagoelako irakurle mota bat formaz gozatzeari uko egiten diona, forma obraren eduki zehatz eta baliotsua ez balitz bezala.
|
|
|
Sistema sozial eta kulturalak, hedabideetan literatura eta literariotasuna zer den legitimatzen duten zenbait kritikarik ordezkatua? ausartagoa izan
|
beharko
luke, edo zintzoagoa, eta literaturaren merkantilizazioa salatu, horrek irakurtzeko modu bat baitakar berekin, Merkatuak gogorki inposatua, eta, ez dezagun ahaztu horretan elkar hartuta daudela argitaletxe eta idazle batzuk ere, haietako bakarren bat garrantzi handikoa, Cervantesen leinuaren pareko aurkezten duena bere burua.
|
|
|
Kritikak inolako beldurrik gabe zedarritu
|
beharko
luke zer den literarioa, zer eleberrik iristen duten literariotasun hori, eta zer liburu diren, besterik gabe, kontakizun mekanismo atsegin huts, nahiz eta, jakina, zilegi diren bai batzuk bai besteak. Irakurle guztiak ez baikaude deituak Roland Barthesen modukoak izatera.
|
|
|
Ordea, literatura lan kanonikoak ez bezala, itzulpen literarioak iragankorrak dira, «modaz pasatzen dira», hain zuzen ere erabiltzen dituzten hizkuntza ereduak (eta itzultzeko estiloa bera ere) zaharkitu egiten direlako; hori, bistan denez, areago gertatu da euskararen arauen dantzarekin. Kontua da, literatura unibertsaleko obra jakin batzuk itzulita egonda ere, berriro euskaratu
|
beharko
liratekeela. Oso lan nekeza da, batez ere kontuan hartuta itzulpenek oro har oso irakurle gutxi izaten dutela.
|
|
|
Eta nahiz eta zenbaki horiek eskandalagarri samarrak izan, egingo nuke apustu nik itzulitako Deabruaren hiztegia (Literatura Unibertsalaren bildumarako egin dudan itzulpen bakarra) ez dela askoz hobeto saldu. Kexatu egin
|
beharko
al nuke horretaz. Kontua da daturik ez dudala, eta seguru aski inork ez duela (hori kezkagarriagoa da, gure lotsariak ezkutatzen baitira horrela).
|
|
|
c) Horrekin batera, nahi izanez gero, jarri inprimagailu digital bat herritarren zerbitzuan (edo halakoa daukan inprimategi bati egin esleipena) eta bidali dohainik (edo bidalketa gastuen truke) bilduma horretako obraren bat eskatzen duenari: hamar bat urtean egingo diren eskaera guztiak asetzeko ez da gastatu
|
beharko
gaur egun egiten diren tiradetan gastatzen denaren erdia ere. Zoritxarrez hala da.
|
|
|
badakigu pedalei eragiteari utziz gero muturrekoa segurua dela (edo hala iruditzen zaigu); beraz, eragiten segitzen dugu, Eman! Eutsi!, baina badakigu inolako gailurretara iritsi gabe jaitsi
|
beharko
dugula bizikletatik, eta ez garela iritsiko zorioneko bortura (edo mendatera, nahi izanez gero).
|
|
|
Bestela esanda, 2.000 ale inguru. Nik neuk Internetetik mezu bat bidali
|
behar izan
nuen, ale bat bidali nahi ote zidan norbaitek, Lampedusaren semeari emateko, duela urte pare bat, Palermon idazlearen omenezko ekitaldi batera gonbidatu nindutenean. Bitxitasun gisa, esan dezadan Italiako L. Unità egunkariak egun horietan artikulu bat atera zuela: «Ma come si dice Gattopardo in lingua basca?». 1
|
|
|
Aljeriako opor aspergarri haiek ez dizkizuet xeheki kontatuko, nahiko hutsak eta lauak izan baitziren gainera; haatik hemen aipaturiko sonetoak argibideak hartze ditu, eta lehenik bere garaian eta tokian kokatu behar dizuet. Aljeriako gerla betean zen, lau urte hartan hasia, eta ez genekien beste lauez iraunen zuela, ez eta zenbat denboraz han soldadu egon
|
beharko
genuen. Gudua bihurgune handi batean sartua zen:
|
|
|
Janpierra Hoquigaray (Hokigarai), Oihergi Pedronea etxaldeko semea eta jabegaia. Soldadu «klaseak» elkarrekin eginen genituen, eta lau hilabeteko epe horren buruan, norabide ezberdinak hartu
|
beharko
. Gero kasik beste bi urte beterik, berriz elkarrekin topo eginen genuen etxerako bidean, Marseillako portuan.
|
|
|
Hastean Aljeria autonomo bat ikusten nuen frantziar federazio batean, baina laster ohartu nintzen Frantziak ezin zuela holako aterabide bat bilatu, erraietaraino jakobinoa delako, eta bere propagandan inoiz holako zerbait aipatu zuelarik, inolako sinesgarritasunik ez zuen erdietsi aljeriarren begietan, metropolian izigarriko zentralismoa ikusten zutelako. Gainera berantegi zen, horretarako bidea 1945ean hasi
|
beharko
zen. Horren ordez frantziarrek berek liskarra eragin zuten 1945eko maiatzaren zortzian Setifen, Aliatuen garaipena ospatzen zuen manifestaldi abertzalean aljeriar ikurriña zekarren mutikoa tirokatuz.
|
|
|
Nire gaztaroko hogeita zazpi hilabete onenak, fiançailles denborakoak, zilo gris batean hondatuak ziren, eta urteak
|
beharko
nituen hortik ateratzeko. Baina lagun anitzek han gehiago galdu zuten, batzuek bizitza, beste batzuek osasuna, askok iraunkorki bakea.
|
|
|
Ederregi zaitekeen? Mapak aztertuz, onartu
|
behar izan
nuen Touggourtetik Auresik ezin zela normalean ikusi, lurraren kurbak izkutuan gordetzen duelako: konparaziotako, Pirinioak Bordeletik ez dira ikusten, Okzitaniako Tolosatik ordea bai, askoz ere hurbilago baitaude.
|
|
|
Ximun Haranek aparatua Alemanian erosi zuen, baina Frantziara sartzea debekatua zuen. Baimen berezi bat
|
behar izan
zuen aduanan horretarako. Barkoxen, Larrañen, Santa Grazin makina lanean jarri eta sor eta lor kantari eta entzuleak.
|
|
|
|
Behar izan
düt nik laster egin sor lekhütik
|
|
|
Nire egunerokoaren atal bat baino ez da. Lanok, gainera, arabieratik zuzenean itzuli
|
beharko
lirateke, eta ez frantsesetik gaztelaniara.
|
|
|
Denera 9 urtez jardun nuen irakasle eta beste lauzpabost egin nituen eskolan, bestelako lanetan. Gogoan dut Tangerretik hiru kilometrora zegoela eskola, eta oinez joan
|
behar izaten
nuen. Batzuetan, autobusa hartzeko dirurik ere ez nuen:
|
|
|
Argitaratzaile hura ez zen nire irakasle izan, ez zidan lanik zuzentzen. Ariadnaren haria eman zidan eta nik neure bidea bilatu
|
behar izan
nuen. Sei urte eman nuen irakurri eta irakurri.
|
|
|
Txoke handia dut Tangerretik hegoalderantz joatea. Egokitu egin
|
behar izaten
dut. Maitasunean bezala da:
|
|
|
–Urtebete itxaron
|
beharko
duzu berriz haurdun gelditzeko.
|
|
|
Pankreak, bihotzak edo tiroideak bezala, oroimenaren organoak norberaren biziraupenaren alde egin
|
beharko
luke lan, sinfonia bakarraren menpe, interesdunari kalte egin diezaioketen gertaerak eta ñabardurak ahaztuz eta aurrera egiteko balio izango zaizkionak gogora ekarriz.
|
|
|
–Maiteko zaituen norbait bilatzeko. Baina, ondo pentsatuta, nire titiak baino zerbait gehiago
|
beharko
zenuke horretarako. Berriro jaiotzea gutxienez.
|
|
|
Ez omen zen izorrai bezalakoa. Azken hitz hau aldameneko familiaren iloba baserritar batengandik ikasi genuen eta errepikatu genuenean izebak esan zigun lehen jauna hartu baino lehen aitortu egin
|
beharko
geniola hori apaizari, baldin eta arima garbi eduki nahi bagenuen.
|
|
|
Teorikoki hezia izateko premiarik gabe, kontzientzia segituan konturatzen da elkarren lehian dauden zenbait diskurtsoren egonlekua dela. ...esatariaren esapide ofizialak, eta bataren eta bestearen atzean beste sufrimenduren baten aztarrenei igartzen dielarik, haur hori eskolatzen hasia da bere helduaroko estutasunetarako, hots, kontzientzia-agindu diferenteki etiko, estetiko, moral, politiko, metriko, eszeptiko, kultural, topiko, tipiko, post-kolonial, eta, denak batera hartuta, besterik gabe, ezinezko direnen artean erabakiak hartu
|
beharko
dituen etorkizun baterako.
|
|
|
Lurrera apaldu
|
behar izan
nituen begiak, ez nuen balio.
|
|
|
ile-motzaileak askoz min handiagoa egiten zuen makinilla kamuts harekin, mozteko zirenak erauzi egiten baitzizkion sama atzean. Hortzalariak, gainera, ez zuen galderarik egiteko astirik, aski lan zeukan ahoaren leizean, izerdi tantak ageri zituen kopetan, eta mutikoak ez zuen ahaleginik egin
|
behar izan
konprenitzeko, egia esan aspaldi samarrean erabakia zuen arren txandaka erantzutea bai eta txandaka ez, bai bai bai, ez ez, eta gero beste hiru baiezko jarraian eta gero beste bi ezezko, Morse baten antzera, gero baiezkoak bi eta ezezkoak hiru, bazen aspertzen ez zen jendea. Halakoa zen karrika, jendea presaka eta katu pila bat zapaltzen zuten autoak.
|
|
|
Berandu ordea, «E, choupín!» egin zuen ahots zakar batek, eta zalantzarik baldin baneukan, «E, melandro!» eta «E, patorriño!» oihukatu zuen ondotik, betiko esanak bestelako ahotsean, urratuan, itoan, behaztopa eragiten zidaten hitz ozen haiek, irain ilunak. Harengana egin
|
behar izan
nuen, barre egin nion, xalo, mutu, eskua jasoz zer habil hemen itxuratzeko, «Benito?!», eta ez zidan belarrondokorik eman, bostekoa estutu zidan Eskola Nautikorako malda hasten den horretan, zauriz eta gogorduraz beteriko ahurrean. Handik hilabete gutxira prentsan hogeita hiru zituela azaldu zen, baina hamasei urteko ginen biok.
|
|
|
Apprivoisement hitza erabiltzen zuen bidaiaren xedea azaltzeko, edo approvisionnement, eufemismoaren eta anbiguitatearen artean: «menderatu» edo «hezi» egin behar zen gizajende jazarlea, animalia basatia bezala; «ekipatu» eta «hornitu»
|
beharko
ziren posizioak. Komandantea apur bat zehatzagoa izango zen informe batzuetan:
|
|
|
Tuaregen ezetza, Charles de Foucauldek ikusi nahi ez bazuen ere, fermua zen. Behin eta berriz ikusi eta entzun
|
behar izan
zuen, Tamanrasseteko etxe-ermita-gotorlekutik irteten zen bakoitzean. Atera gabe ere, froga erabakigarriak irakur zitzakeen bildurik zituen poemetan, tamahakeraz, itzulpen literal frantsesean nahiz bertsio literarioan.
|
|
|
Arduraz bildu dituzte erlijio gauzak eta eskuizkribu pertsonalak, tesoroa balitz bezala. Eskuizkribuak orriz orri osatu
|
behar izan
dituzte, hiztegiaren lau tomoak, eta poesia bildumaren bi tomoak, eguneroko eta gutun orri zenbatezinak.
|
|
|
Proiektua automobil industriarekin eta inperio frantsesaren botere egiturekin loturik zihoan.11 Dinaux koronelak informe bat idatzi zuen, 1921ean, L, automobilisme au Sahara. Gameluek atoian atera
|
behar izaten
zituzten, batzuetan, autoak hareatzetatik.
|
|
|
«Ezin izango da Tuaregen lurraldea sekula zeharkatu gutxieneko segurtasunez, ez bada bidea bortxaz babesten. Gotorleku trinkoak eraiki
|
beharko
dira aukeratzen den arruta lerroan, soldadu talde ondo armatuek zain dezaten bide guztia».
|
|
|
Obra ezin ederragoa da Les oiseaux de la Chine, eta 5.500 eurotan eros daiteke antikuarioetan, amaraunean ikusi dudanez. Jakina, merezimendu handiko lana da alde askotatik, baina Armand Davidek ez zuen inolako oztopo estilistikorik gainditu
|
behar izan
, frantsesaren tradizio gotorrean idatzi baitzuen.
|
|
|
Arimaz ez zuten ezer aipatu. Herioak, lanak deituta, jauzi txiki bat egin
|
behar izan
zuen, eta Europatik Afrikara pasatu zen arin.
|