|
2008
|
|
|
Aditz sintagmaren ardatz elementua aditza da eta honek hartzen ditu bere inguruan hain
|
bat
osagarri, osagarri hauek aditzarekin batera osatzen duten egituraren konplexutasuna behar bezala aztertzeke dagoela oraindik
|
|
|
Batzuetan osagairik gabe: Korrenea> (Leitza, Lekunberri), Sorrarena> (Irurita), > eta bertze batzuetan pertsona izen
|
baten
osagarri: Juangorrena> (Anotz, Gartzaron), Martigorrena> (Doneztebe), Martingorrena> (Oiz).
|
|
|
Eixker> (Alli). Ez dugu bi aldiz bertzerik aurkitu pertsona izen
|
baten
osagarri gisa: Mariaezkerrena> (Ituren), Migelezkerrena> (Bera).
|
|
2021
|
|
|
39.2.2a Kontzesio perpausa ez da berez aditz nagusi baten edo predikatu
|
baten
osagarri; adjuntua da. Perpausaren mintzagai egiturari dagokionez, berriz, mintzagai izan ohi da, ezin da perpauseko galdegai izan.
|
|
|
Honek esan nahi du PS instrumental honek gogoeta horren arrimuan bakarrik lan egin dezakeela, edo gogoeta egin predikatu osoarekin. Bere kabuz, PS instrumental hori ezin da izan egin moduko predikatu
|
baten
osagarri. Bigarren mailako predikatua dela esan genezake (§ 24.4).
|
|
|
Beste begiradatxo bat eman behar diegu oraindik kodun sintagmei. Adlatiboak aditz
|
baten
osagarri edo adjuntu gisa aurkeztu ditugu. Alde horretatik, ra, raino, rantz eta (ra) ko pareko postposizioak dira.
|
|
|
[... LAKO] perpausa izen
|
baten
osagarria edo da, kontua, mezua edo beldur pixka bat sintagmena, hain zuzen,[... LA] perpausa (ez dela agertuko edo eskuinak hauteskundeak irabaziko dituela), predikatu baten (esan, zabaldu, mezua izan...) osagarria den bezala.
|
|
|
20.1.3a PS inesiboa adjuntua (mendian ikusi dugu) nahiz osagarria (mahaian utzi dugu) izan daiteke. Sintagma
|
bat
osagarria dela esaten dugu, dagokion predikatuak hautatua bada. Beraz, osagarri hautatua izango da.
|
|
|
Lehenbizikoa ez da, beharbada, aditz nagusiak hautatua, ekintza eta gertakizun guztiak denborazko koordenatu batzuetan kokatzen diren arren. Agian, beste maila
|
bateko
osagarria litzateke.
|
|
|
Geroz (tik) gertatuak esango ditut. Geroko
|
batean
osagarriak zehaztugabeko ondokotasuna adierazten du.
|
|
|
Gorago aipatu den moduan (§ 35.2.3b), bestalde, aurki, laster, sarri (Ipar.), segituan, berehala eta behingo
|
batean
osagarriek berehalakotasun estua ematen dute aditzera: Laster etorriko da, ez da asko luzatuko; Egon pixka batean, berehala naiz hor zuekin; Hatzemazu xarbo hori; sarri nik erreko dut (Hiriart Urruti); Aurki azaldu ziren etxe ateetan beste ikuszale gehiago ere (Barrensoro); Behingo batean atera zen aize mot izugarri bat (Apaolaza).
|
|
|
Azken batean, predikatu jakin batek ez bakarrik goberna ditzake menderagailu mota bat edo bestea hartzen duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak. Baita, hemendik aurrera ikusiko dugun bezala, adierazpen perpaus osagarri jokatugabeak ere, edo beste mota
|
bateko
osagarriak (horiek ere jokatuak zein jokatugabeak): (e) la/ tzea+ erabaki (trenez joango dela/ trenez joatea erabaki du); (e) la/ subjuntiboa/ tzeko+ esan (postrea nik eramango dudala/ postrea eraman dezala/ eramateko esan diot); (e) la/ tzen/ partizipio burutua+ jakin (badaki ez dela garaiz iritsiko/ garaiz iristen/ nola iritsi).
|
|
|
Hauen parekoa izan daiteke berehala adberbioa, hizketa unea duenean erreferentzia (Berehala{ dator ∼ etorriko da}), baina bestelako erreferentzia ere izan dezake honek (Berehala{ joan zen ∼ joango da}). Jokabide bertsua dute aurki, laster, sarri (Ipar.), segituan eta behingo
|
batean
osagarriek ere (ikus § 35.2.5d).
|
|
|
Aposizio esaten zaie mota honetako egiturei, zeinetan izen batek edo izen sintagma batek beste izen bat modifikatzen duen. Garrantzitsua da azpimarratzea" osagarri ez diren modifikatzaileak" direla aposizioetan ageri direnak; ezin dira izan argumentu egituradun izen
|
baten
osagarriak (ikus § 12.3.5, § 23.3.2). Berehala aztertuko dugu zer motatako modifikatzaileak diren aposizio egiturak eratzen dituztenak, izenaren (edo izen sintagmaren) osagarri ez diren modifikatzaile asko eta asko izenlagunen bidez ematen baititugu.
|
|
|
Beste zenbaitetan zein erlatiboa bera da konplexua; hots, perpaus erlatiboaren barneko beste mendeko perpaus
|
baten
osagarria da izenordaina daraman perpausa. Halakoetan, menderagailua (bait, edo (e) n), goragoko perpauseko adizkiari lotzen zaio, eta izenordain erlatiboa agertzen den mendeko perpauseko adizkiak berezko ezaugarriak atxikitzen ditu:
|
|
|
30.8.4a Baieztapena baino areago, galdera edo zalantza sortzen da auzi honetan: izan al daitezke zehar galderak —aukera galderak zein zatizkoak— izen
|
baten
osagarri. Euskaldun askok nekez onartzen dituzte honako adibide honen parekoak:
|
|
|
Gainera, testuetan aurki daitezkeenak oso esamolde jakinetan ageri dira: ez zuzenean izen
|
baten
osagarri gisa, baizik izen horrek aditz batekin osatzen duen predikatu baten osagarri gisa: zalantzan jarri, kezkaz bete, susmoa izan/ sortu, zalantzan ibili, zalantzaz egon eta horrelako predikatu egituren osagarri.
|
|
|
Gainera, testuetan aurki daitezkeenak oso esamolde jakinetan ageri dira: ez zuzenean izen baten osagarri gisa, baizik izen horrek aditz batekin osatzen duen predikatu
|
baten
osagarri gisa: zalantzan jarri, kezkaz bete, susmoa izan/ sortu, zalantzan ibili, zalantzaz egon eta horrelako predikatu egituren osagarri.
|
|
|
31.4.3.10a Perpaus erlatiboak adierazpenekoak dira beti, baiezkoak edo ezezkoak; ezin izan daitezke galde perpausak, ez eta harridura edo aginte perpausak ere. Halere, zati galderak eraiki daitezke perpaus erlatibo
|
baten
osagarri batean oinarriturik: Nor bizi den etxean sartu da polizia?
|
|
|
Kontuan izan, hala ere, rako, bere horretan, erabateko postposiziotzat hartu dugula eta, postposizio honen gainean eratutako PSa, aditz
|
baten
osagarri edo adjuntu dela, adizlagun alegia: plazarako ekarri; herri honetarako egoki izan; Azkoitirako erosi; teilatu gainerako diseinatu eta abar.
|
|
|
Baina adlatibo destinatiboko postposizioa ezin erants dakioke sintagma animatuari: zureganako/ edozeinenganako moduko formak ezin dira jarri aditz
|
baten
osagarri lanetan; alegia, destinatibo balioan. Horretarako dugu entzat postposizioa (§ 21.4):
|
|
|
Orainaldiko subjuntiboak aldi oraineko laguntzailea du (etor dadin, egin dezan); iraganaldikoak, berriz, aldi iraganekoa (etor zedin, egin zezan). Alegiazko subjuntiboak alegiazko morfologia duen laguntzailea du (etor ledin, egin lezan); euskalki gehienetan alegiazko perpaus
|
baten
osagarri gisa erabiltzen bada ere (nahi nuke etor ledin), zubererak, antzina orokorragoa zen usadio bati eutsiz, iraganaldiko perpausen osagarri gisa ere erabiltzen du (üdan [ütürria] ttipitzen beitzen, hua behar zian haidürü egon behar zegoa betha ledin, EHHA Montori). Mendeko perpausetan erabiltzen diren ber, subjuntibozko adizkiek menderagailua daramate; beherago erakutsiko dugu (§ 26.6.2.1) perpausen arabera, delako morfema n edo la izan litekeela (etor dadin/ etor dadila; egin zezan/ egin zezala).
|