|
2015
|
|
|
...gaztetxeengatik plazengatik baino), harria arrakalatu ez ezik nagusiarenak ez bezalako tresnak baliatu nahi zituztenen saioetara, tresnok gutxienez auzitan jarri nahi zituztenenetara, non oro ziren emakumeak eta ez zen kasualitatea; ikasturtea itzultzaileen hitzaldiekin beharrean arrakalagilearen bi eskolarekin amaitu nuenekoa, Maialen ikusi bainuen diferituan udako ikastaroen irekiera ekitaldian,
|
bataren
eta bestearen arteko konnotazioetan galdu gabe, eta zuzenean Eako poesia egunetan, esaten bertsolariek eraiki dutela eurei zegokien zubiaren puska bat, esan nahi baita, hizkuntz errekaren bertso aldetik hasita literatura bestalderaino, eta nire zalantza bazen ea literaturlari naizen aldetik, eta hizkuntza erreminta duten adierazpideen zale, hortaz, gehienetan, ez ote ditudan, zubi horretan, orain...
|
|
|
Jaialdian sekula izan ez direnentzat, Interneten irudiren bat edo beste aurkituko duten arren, komeni da erreferentziak ematea. Gertuko bati entzun nion bezala, Kirol gaua izan liteke auzoren bateko igande goiz bateko herri kirol saio
|
baten
eta gure umetako larunbat goizetako Pressing Catch ikuskizunaren arteko nahastea. Emaitza:
|
|
|
Hasieran kartaz eskatzen zituen kanta paper eta bertsoak. “Nik iritsi ahala makinaz kopiatzen nituen, fotokopiadorarik ez baitzen eta udan hemendik Loiolara joan eta han pasatzen nuen uda eta handik hasi nintzen
|
batera
eta bestera bertsopaperak biltzen, Azpeitia eta Azkoitia buelta horretan”. Askotan kosta egiten zitzaien jabeei etxean gordeta zuten altxor txikia askatzea, eta Zavalak truke sistema bat pentsatu behar izan zuen.
|
|
|
Zergatik ez naiz irtengo eta kantatuko: ‘Hemen zaudeten %70ek ikusten duzue neska lodi bat, %20k neska
|
bat
eta %10ek neska erakargarri bat? ’ Zuk hori benetan pentsatzen duzu, baina pentsamendu horiek ekidin egiten dituzu”.
|
|
2016
|
|
|
“Bertsozale bati suposatzen zaio euskara maila altu bat menderatzen duela, eta hizkuntzarekin jolastean edo jolasten ikustean gozatzen duela. Garai
|
bateko
eta egungo gizarteen arteko talkarekin sortzen diren egoerez gozatu nahi izanez gero, bertan erabiltzen den hizkuntza eta esamoldeez gozatu nahi badu, etor dadila bertsozalea, zalantzarik gabe”.
|
|
|
Palmerak daude
|
bateko
eta
|
|
|
Gainera, ziur norbaitek zerbait prestatu eta landu duela gaien inguruan, baina justu gurekin hitz egin duenak ez zekien. Ziur baietz, bertsozale elkartean denerako dago lantalderen
|
bat
eta gure gaiak lantzen laguntzeko ere egongo da, bai horixe. Erraza izango da, eta gidoia eginda emango digute, beharbada.
|
|
|
Orain dena ‘erabili eta bota’ da. Gaur egun bertsoak ez du betetzen ziklo osoa, ez bat
|
batekoak
eta ez bertso jarriak.
|
|
|
Orain dena ‘erabili eta bota’ da. Gaur egun bertsoak ez du betetzen ziklo osoa, ez bat
|
batekoak
eta ez bertso jarriak. Jende gehienak pentsa lezake ez dela beharrezkoa ziklo osoa betetzea, eta normala ‘erabili eta bota’ izatea.
|
|
|
Ez dut esango, Patziku Perurenak bezala, ‘bertsolaritza Txirritarekin amaitu zela’; bai, ordea, lasai asko, bertsolaritzaren aro
|
bat
eta bertsolaritza molde bat (bertsolaritza ez orientatua) harekin amaitu zela. Horren harira, amaitzeko, Bernardo Atxagaren hitz batzuk gogoratuko ditugu:
|
|
|
Andoaingo Martin Ugalde Kultur Parkeko bulego txikiena da, seguru, gurea. Ez dauka leihorik, ez dauzka 10 metro karratu baino gehiago, ez dauzka mahai
|
bat
eta bi aulki baino gehiago, eta urte hauetan guztietan ateratako aldizkari, liburu, egutegi, kamiseta eta abarrez beteta dago leporaino, alderik alde… Egia aitortu dugu, azkenean: Martin Ugaldekoa ez da bulego bat, postontzia daukan biltegi txiki bat baizik.
|
|
2017
|
|
|
Bertsolaritzaren historia osatzen duten testuetan arakatuta ez da azalpen askorik ematen.
|
Batean
eta bestean jasotako oharrekin osatu daiteke nolabaiteko azalpen bat, ordea.
|
|
|
Bai
|
batak
eta bai besteak 1968ko otsailaren 4an eta 11n Piensos Onenaren babesletzarekin egin zen Onena Sariketa seinalatzen dute. Gero, horren antolakuntzan ibili zirenak, Oñatibiatarrak aipatzen ditu Etxezarretak, izan omen ziren 67koari kritika gehien egin ziotenak:
|
|
|
Iturriagak urtebetetzetan inork deitzen ez zuelako lehenik gizajo eta ondoren miserable agertutako pertsonaiak hesteak barrez lehertzea ekarri zigun. Buruz buru Arzallus eta Lujanbio aritu ziren, eta sua hitzari botatako bertsoak, bai
|
batak
eta bai besteak, koadroan sutondoaren gainean jartzekoak dira. Beste behin sentitu genuen bi txapeldunen unea, batak zein besteak jantzi, amaiera ona zela, eta beraz, puntu batean, injustua.
|
|
|
Esan bezala, dantzan ere egiten du txapelketetan Maider lehengusuarekin bikotea osatuz. Senarrak, Pako Iriondok, Aizarnazabalen du enpresa
|
bat
eta haren bulegoan hasi da lanean alaba, Ane. Azpeitian bizi dira.
|
|
|
Dokumentala inprobisatzaile bakoitzaren kontaketa pertsonaletik abiatzen da: nola murgildu ziren kantu inprobisatuaren munduan, zer ematen dien bat
|
batean
eta ahoz aritzeak… Eta kontaketa pertsonal horietatik abiatuta poliki poliki ikuspegia zabaldu eta kultura bakoitzean kantu inprobisatuak dauzkan funtzio, balio eta moduez azalpenak ematen dituzte. Eta ederra da ikustea nola gehienak jolas egin nahi hutsagatik murgildu ziren mundu honetan, eta hain oinarri antzekoa duten jardunek nola funtzio eta gorputz desberdinak hartzen dituzten kultura bakoitzaren egoeraren arabera.
|
|
|
Eta ederra da ikustea nola gehienak jolas egin nahi hutsagatik murgildu ziren mundu honetan, eta hain oinarri antzekoa duten jardunek nola funtzio eta gorputz desberdinak hartzen dituzten kultura bakoitzaren egoeraren arabera. Bat
|
batean
eta ahoz ari dena plazan ari baita. Eta plazak ederki islatzen du herri bakoitza nolakoa den.
|
|
|
Eta sariketa dibertigarria baldin bada, argi dago ezin dela zortziko handiko agur gatzgabe
|
batekin
eta eskuak poltsikoetan sartuta hasi. Bertsokatuko agurrek kantuetan oinarrituak izan behar dute —berdin du zein kantu eta zenbat—, hori baita bereizgarrietako bat, saioko zatirik garrantzitsuena bilakatu dena dagoeneko.
|
|
|
“Bertsodeskalifikatu” izeneko final alternatiboa egin zuten Errekaleor auzoan, eta epailea oilo bat izan zen. Bertsolari gutxi gogoratzen dira amaieraz, saio erdian txinatar bati whisky botila
|
bat
eta tabako pakete bat enkargatu zizkiotelako.
|
|
|
Esan bezala, Hernaniko Epele auzoko Epele Borda baserrian jaio nintzen, 1950ean. Fagollagako eskola publikoan ibili nintzen 11 urte arte, 60 bat umeko gela bakar
|
batean
eta maistra bakarrekin. 1961 aldera zaletu nintzen bertsoarekin, Ereñotzuko festetan Basarri eta Uztapide kantuan ikusita.
|
|
|
Handik hilabetera hasi zen Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa. Amasan, zegoeneko banuen informazio pixka
|
bat
eta galderak egiten hasi nintzen. Hantxe erabaki nuen bertsolariei buruzko erreportaje bat egin behar nuela.
|
|
|
Baionako bere etxean atzeman genuen indarberritzen. “Ekainean izan nintzen azken aldiz Euskaltzaindiko biltzar
|
batean
eta ea aurki berriro lanean hasteko moduan naizen”, esan zigun.
|
|
|
“Santa Agedaren irudiak hogeitaka bildu ditut, baina askoz ere gehiago dira Euskal Herrian. Bizkaian barrena ibili nintzen lehengo
|
batean
eta berriro noa datorren astean. Kastrexana, Zeberio eta beste zenbait herri bisitatu behar ditut ermitei buruzko irudi eta xehetasunak biltzeko”, dio.
|
|
2018
|
|
|
Eta gai sozialak zer dira? Egunero pertsona batzuek, tipologia
|
batekoek
eta seguruenik elite batekoek bizi duten egunerokotasuna. Eta, orduan, jende horri oso erraza zaio engantxatzea, horretaz hitz egiten baitzaio.
|
|
|
Ze, iraupen bat ez badute ez dago astirik gogoetarako, prozesuak amaitzeko. Gertatzen dena da honetan guztian gaudela gauza
|
batekin
eta bestearekin. Gaur ez daukagu “hau ala bestea”, gaur daukagu “hau eta bestea eta bestea”.
|
|
|
Lehen esan dudan bezala, egon daiteke leiho orokor
|
bat
eta, gero, azpileihoak. Nik uste dut seguruenik kanon ugaritara joango garela.
|
|
|
Lotura honen bueltan taldeak sortu eta bidea egin duten arren, ekitaldi zehatzetarako egin izan diren kantetan bertsolarien esku hartzea nabarmena izan da historia laburrean. Korrika, Nafarroa Oinez, Ibilaldia, Araba Euskaraz, Kilometroak edo Herri Urratsen behin eta berriro aritu izan dira bertsolariak letrak jartzen, 1999an Joxe Ripiauk musikatu eta Maialen Lujanbiok Korrikarako idatzitako
|
Bat
eta Bat abestia edo 2ZIOk 2018ko Herri Urratserako konposatu zuen Prefosta! abestia kasu.
|
|
|
XVIII. mendean Louis Sébastien Mercier-ek, Pariseko kronista ospetsu batek, kale kantariei buruzko honako irudia utziko digu: Un parricide, un empoisonneur, un assasin, le lendemain, que dis je, dès le jour même de leur supplice, enfantent des complaintes qui ont chantées dans tous les carrefours et composées par les chanteurs du Pont Neuf. [6] Alegia, gurasoen hiltzaile baten, pozoitzale
|
baten
eta asesino baten hilketaren biharamunean edo egun berean hasiak zirela plaza eta izkina orotan Pont Neuf eko kantariek moldaturiko konplaintak saltzen eta kantatzen. Euskal Herrian ere ez ziren ezezagunak horrelako kantak, horixe baitio Francisque Michelek bederen, comme ailleurs, les complaintes composées dans le Pays Basque à l´occasion de crimes célèbres et du supplice de leurs auteurs sont en grand nombre [7], hots, ugariak zirela gurean ere hilketen ondoren urkamendiko edo gillotinako zigorraren okasiorako moldatzen ohi ziren bertsoak eta kantak.
|
|
|
Handik honat ibili gara bilaka
|
batean
eta bertzean. Orain dela ehun urte Doneztebeko bestetan saldu, eta halako zalaparta sorrarazi bazuten, nahitaez pasatuko ziren ahotik ahora eta gordeko ziren jendearen memorian.
|
|
|
Euskarazko lana udako ikastaroetan aurkeztu nuen, gero Mintzolan egin zen aurkezpen
|
batean
eta EHUko mintegi itxi batean ere bai.
|
|
|
Edonork egin dezake ariketa: irudikatu zure burua oholtza
|
batean
eta 14.000 pertsona parean, mutu. 14.000 aho eta 28.000 belarriko gorputz bat zure aurrean arnasa gordetzen, zure aurrean hunkitzen, zure aurrean barrez, zure aurrean huts egindako hitz bakoitzagatik ileak lazten.
|
|
|
Nerea. Txapelketak ez du diskurtso
|
bat
eta bakarra eman. Nik uste bakoitzak berea daukala.
|
|
|
Bizkaiko Txapelketan emakumeen presentzia falta; eskolartekoan ez zegoena, baina hurrengo saltoa ematerakoan bai. Adin tartea DBHtik gurera artekoa da, bi hilean behin elkartzen gara, beti dago hizlari
|
bat
eta helburua saretzea da, piña egitea. Badirudi emaitzak eman dituela, aurtengo txapelketan emakume pila bat izango garelako:
|
|
2019
|
|
|
Izan ere, aitaren alderdi
|
bat
eta bakarra nabarmentzekotan, horixe izango litzateke: galderak sortzen zitzaizkion une oro, eta galdera horiei erantzuna bilatu nahirik bizi izan da beti.
|
|
|
Elosun eman genuen urte batzuetan gazteen Legutioko bertso eskola eta gogoan dut zenbat zaindu izan gaituen beti. Bertso eskolara etorri zitzaigun behin laguntza eske, bilobaren ikastolan aitona amonek zerbait egin behar zutela haurrekin jaialdi
|
batean
eta berak bertsoa bota nahi zuela… Konplexuekin baina erraztasun handiz osatu zuen eta gugana etorri zen egindako testutxoa zuzendu nahirik. Bertso eskolan amama arabar euskaldun bat egun bakarrez bada ere ikasle izateak eta bertso kantari entzuteak sortu zidan zirrara ezin dut hitzez deskribatu.
|
|
|
Gai horiek hor egotearekin batera gizonezkoak interpelatzen hasiak dira, eta denok astindu behar ditugu zimenduak, aurrera egiteko gogoz bagara behintzat. Zailtasunekin eta erresistentziekin bada ere, estrategia kolektibo indartsu
|
bat
eta genero gatazkari heldu dioten bertsolari feministen bidez eman ditzakegu aurrerapausoak.
|
|
|
Bertsolaritza praktika sozial moduan hartzen badugu, errazago ulertuko dugu bertan ere gizarte zabalagoan ematen diren botere harreman eta mekanismoak egon badaudela. Bertsolaritza eta gizartearen artean bada zubi moduko
|
bat
eta gizartean dagoen eztabaida bera topa dezakegu oholtzan.
|
|
|
Bada, elkarrekiko mesfidantza utzi eta konfiantza ehuntzeko sasoia da, esan eta entzutekoa (ahal dela, anatomiak proposatutako proportzioan: aho
|
bat
eta bi belarri), nork bere zilbor, zigor eta zidorretatik harago ekitekoa, autodeterminatzekoa, inbutuari buelta ematekoa… Bi eztarri omen dauzkagulako: kontrakoa eta bestea.
|
|
|
Eredu gehiago badaude, eta beste umore bat egiten duten emakumeen erreferentziak ere ari gara garatzen. Saio hegemonikoenetan oraindik hori zaila bada ere, Ahalduntze bertso eskolan edo Ez da kasualitatea bezalako saioetan (oro har, eremu feministagoetan antolatutako saioetan) beste gaitegi
|
bat
eta jarduteko beste modu bat ari da nagusitzen. Oraindik publikoan ere aldaketak eman dira, publikoa ere umorearen parte baita; baina esango nuke, pixkanaka, bagoazela aurrerantza.
|
|
|
Handik aurrerakoa berez berez etorri zen: Balendin Enbeita, Mugartegi, Azpillaga, Lopategi… bertso saioak
|
batean
eta bestean… Baina horretara heldu aurretik, bertsoari atxikitzen lagundu zidan benetako altxorra etxean bertan aurkitu nuen. Gure aita zenak garai hartan Antonio Zabalaren Auspoa bildumako liburukiak hartzen zituen eta haiexek izan ziren irakurri nituen lehen bertsoak, bertsolaritzaz benetan gozatzen irakatsi zidatenak, bertsomina sortzeraino esango nuke.
|
|
|
Horiei guztiei zor gatzaizkie eta horientzat guztientzat lan egiten dugu.
|
Bateko
eta besteko, denak asebetetzen saiatzen gara, bertsozale izaten jarrai dezaten, Txapelketari eusten dion euskarri sendoenetakoa ez ezik, bestelako bertso plazetan ere ahozkotasunaren tradizioaren zutaberik garrantzitsuena direlako. Zenbat aldiz entzun ote dugu Txapelketako saioetan:
|
|
|
Noka gero eta gutxiago egiten dela-eta, Aitor Sarriegiren oharra, zeinak bereziki hikazaletzat baitu bere burua, autokritika puntu
|
bat
eta guzti: “Nik uste dut, zoritxarrez, emakume gehienek, egunerokotasunean ez dutela hikarik erabiltzen.
|
|
2020
|
|
|
–galdetzen nion neure buruari eta deitzea erabaki nuen. Deitu nuen udaletxera, galdetu nuen Andonigatik, pasatu zuten denbora pixka
|
bat
eta bere lankideren bati pasatu zioten telefonoa, eta ez zela etorri esan zidan.
|
|
|
—Berak bidali natxik. Ni ezetzean nengoan, baina badiagu hemen lagun
|
bat
eta zerbait aurreratzen bada, lagun horri abisua pasatzekotan geratu duk andrea, eta lagun horrek niri abisua pasatzekotan. Eta saio erdian banaiz ere, jendeari esan zer pasatu zaidan eta joan egingo nauk.
|
|
|
Telleriaren etxean bagenuen behin bazkari
|
bat
eta han ginen Lazkano, Sebastian, Egaña, Mendizabal eta ni, bakoitza bere familiarekin. Albizturrera bidean, aldapa hasieran, putetxea zegoen eta egongo da orain ere, eta pasadizoan esan nion Blancari:
|
|
|
Larrañagarekin eta Telleriarekin egiten ditu saio gehienak. “Ez
|
baterako
eta ez besterako gelditu gara, eta entrenatu ere ez dut egiten; neure gisara egiten dudana bakarrik. Gure taldeko batzuek Ordiziara joanez jarraitzen dute, baina urruti samar gelditzen zait niri.
|
|
|
noski. Beste kontu bat da nolako euskara erabili izan duen
|
batek
eta besteak, baina kantitatez gehien argitaratu duena Basarri bera izan da. 1930eko hamarkadaren hasieran hasi zen prentsan kolaboratzen eta 1990eko hamarkadaraino jarraitu zuen.
|
|
|
Gaur egungo baretasuna, neurri batean, konstatazio horrek ematen duela iruditzen zait. Beste alde batetik barealdia izan daiteke nolabaiteko konformismo
|
baten
eta sakontzeko nagi puntu baten ondorioa ere. Alegia, ez dugu asmatzen, beraz, bego.
|
|
|
Hor bai, egin zen. Kronograma
|
batekin
eta lan handiarekin.
|
|
|
Hedabideratzearen apustuarekin bertsolaritzak zentraltasun bat lortu du, eta, aldi berean, betiko bertsolaritzaren esparru batzuk gordetzen asmatu da. Irabazitakoa jarri balantzaren alde
|
batean
eta galdu omen dena bestean, eta nik zalantzarik ez daukat apustua ongi atera dela.
|
|
|
Malen Amenabar Larrañagak Perura egindako bidaia bateko maletan ekarri zuen yogarekiko jakin minaren harra. Azpeitiar bat ezagutu zuten mendi ibilaldi
|
batean
eta hark izugarri ongi hitz egin zion yogaz, kristorena zela eta probatu egin behar lukeela esan zion. Amenabarrek ere ez zuen munduko ziurtasunik handienarekin egin lehen urratsa:
|
|
|
“2007an Indiara bizitzera joan nintzen garaian izan nintzen konstanteena yogan. Nire lankide
|
batek
eta biok astean bi hiru egunetan yoga klaseak jasotzen genituen. 2008an ere Indiara itzuli nintzen, Ganges itsasoratzen den lekutik sortzen den lekura arteko bidaia egitera, eta bidaia hartan ahalik eta maizen egin nuen yoga.
|
|
|
Egun horietan ez nuen ia ezer egin, argiari begira egon nintzen argitzeko… Izugarri lagundu zidan. Etxeko leihoan ere egin liteke, argiari begira jarri, begiak itxita, baina mendian oraindik indargarriagoa da, mendiaren energiak kargatu egiten zaitu… Ezinbestean, bertsotarako behar duzu maila
|
bat
eta beste kontu batzuk… Baina lagun lezake. Zentzumenetatik jasotzen dugun informazio horri jaramon gehiago egin behar genioke, ez bakarrik adimenetik jasotzen eta ulertzen dugunari; zentzumenetatik sormenerako material bikaina pila liteke”.
|
|
|
Umetan ere halaxe egoten nintzen, sofan buruz behera askotan. Gerora jakin dut horren atzean teknika
|
bat
eta esanahi bat badagoela. Lepoko pisua arintzeko ariketa ederrak dira”.
|
|
|
Begirada garbitzea almazena betetzeko era bat dela uste du: “Epaitu gabe begiratzen baduzu, argi bazaude, bat batean, saio batean etortzen zaizu batek daki nongo ideia bat, irudi
|
bat
eta handik ari zara sortzen… Pentsamendurik gabeko begirada lantzea da kontua. Sua ekintza da, inertziak xehatzeko bultzada.
|
|
|
Lehenengoa harizko eta haizezko rondalla baten laguntzaz abesten da, eta orokorki “valentziarrak” deritzen hainbat musika mota biltzen ditu, nahiz eta beren banakako izenek patroi numeriko enigmatiko bat jarraitzen duten: bat,
|
bat
eta bi, bat eta hamabi. Zaletu onek antuvi zaharretik bereiz ditzakete duten sarreragatik.
|
|
|
Lehenengoa harizko eta haizezko rondalla baten laguntzaz abesten da, eta orokorki “valentziarrak” deritzen hainbat musika mota biltzen ditu, nahiz eta beren banakako izenek patroi numeriko enigmatiko bat jarraitzen duten: bat, bat eta bi,
|
bat
eta hamabi. Zaletu onek antuvi zaharretik bereiz ditzakete duten sarreragatik.
|
|
|
Egia da euskararen komunitateak ahalduntze prozesu garrantzitsu bat bizi izan duela azken hamarkadetan, eta bertsolaritzaren prestigioak ere nabarmen egin duela gora, baina agerikoa da bai
|
bata
eta bai bestea subalternoak direla.
|
|
|
1823an Parisko Journal des Voyages aldizkarian, Crévecoeurrek sinaturiko Souvenirsartikuluan. Antzinako National Geographic moduko
|
batean
eta bitxikeria exotiko gisa estreinatu zen, bada, bertsolaritza hedabideetan.
|
|
|
Karlisten gerrate horren denboran, artean hemengo jendeak erdara gutxi zekien eta egunkaririk eta holakorik nekez sartuko zen euskal sukaldeetan. Horregatik, bertsopaperak argitaratzeari ekin zioten bai alde
|
batekoek
eta bai bestekoek. Jendearen gogoa irabazteko biderik egokiena zela igarri baitzioten.
|
|
|
Igaro berri den 2019 urteak lau urteko ziklo baten amaiera ekarri du Gipuzkoako bertsozale familiarentzat. Izan ere, gustatu edo ez, nahiko nabarmena baita bertsoak txapelketek markatutako zikloen arrastoari jarraika egiten duela aurrera azken hamarkadetan; tartean hamaika egitasmo eta proiektu askotariko landu eta garatzen diren arren, neguaren atariko final jendetsu horietan amaitzen baita ziklo
|
bat
eta hasten hurrengoa. Bai, bederen, Gipuzkoaren kasuan.
|
|
|
Louis Ligetx() gazteegia zen hamalauko sarraskian sakrifikatua izateko, baina, garai hartako guziek bezala, hark ere pairatu zuen gerraren eragina: aurride bat galdu, funtsean orok izandako ordain minimoa, Larrainen berean 47 mutiko gazte hil baitziren, hau odolustea… Louisttori gaztetatik ernatu zitzaion koblakako ganoa, bai familiatik bai eta Larrainen zebiltzan langile nafar batzuei esker ere; haietan Oxobi izeneko inkatxero bertsolari bati omen… Nolanahi ere, bera bat
|
batean
eta idatziz garaiko hoberenetan agertu zen, bai eta hasi plazetan ibiltzen. Diote Etxahun Iruriri ere koblakako pindarra piztu zitzaiola Zalgizeko besta gau batez, Ligetxi beha… Zorigaitzez, gazterik zendu zen, zenbat bertso egiteke utziz, eta Etxahun ihardeslerik gabe abandonatuz!
|
|
|
Zelai haietako gurutze beltzak utziak, beude han goian, edo Frantzian behean hobeki erran, goazen Larrainetik behera Maulera buruz, gure hiriburu nagusira; erran nahi baita, herrixka ttipitxo hartara. Bide bazterrean, Iruriko plazan, gure harrizko Etxahuni keinu
|
bat
eta Mauleko plazan gurutze bat dago, zuria aldi honetan. Leku hartan intxaurrondo bat zegoen eta haren azpian justizia zen egiten hainbat gizalditan; behin zuhaintze hura eihartu omen zen eta gurutze zuria ezarri zuten.
|
|
2021
|
|
|
Nik momentu oso grafikoa izan nuen, klak egin zidana. Bertso afari batera joan ginen antzeko mailan genbiltzan bertsokide
|
bat
eta biok. Antolatzaileekin hitz egiten ari ginenean, konturatu ginen niri bakarrik hitz egiten zidala, eta berari begiratu ere ez.
|
|
|
Nik autonomoetan alta eman nuenean, bertso munduko kideek laguntza eman zidaten. Kultura den basamortu horren barruan bertsolaritzak badauka talde
|
bat
eta egitura bat babes minimo bat ematen dizuna. Oso babes txikia eta puntuala da, baina batzuetan babesa sentitzea bera bada nahikoa.
|
|
|
“ (…) gizon hori errealki gizon bada, sustout balin badu karakter borthitz
|
bat
eta pasaionatu bat, juntatzen dizu kolera heraki bat, gizon hori ezta (…) sozietate batetako legeti kanpo baizik ezarriko ahal”.
|
|
|
352) arabera Gernikaren bonbardaketaren inguruan frankistek zabaldu nahi izan zuten gezurraren eraikuntzan funtsezkoa izan zen Rodríguez Ramosen erreportajea. Bando frankistak argitaraturiko lehenengotako testua izan zelako
|
batetik
eta bestetik argazkiak zekartzalako. Ik. FONTES, I. (2014):
|
|
|
Tartean ibiltzen zen Hernandorena ere, eta 1958ko ekitaldirako bertsolari txapelketa bat antolatzea erabaki zuen. Urruñan egin zuten lehenengo kanporaketa saio
|
bat
eta Basarrik, Uztapidek, Mattinek eta Xalbadorrek lortu zuten maiatzaren erdialdean Parisera joateko txartela.
|
|
|
Cuando llegamos al centro mismo de Munguía contemplamos una fuente, la cual lleva una inscripción, que dice: Biak
|
bat
eta biena (Las dos somos una, y yo soy de las dos). Nos enteran que la fuente está enclavada en el lugar exacto que dividía las dos Munguías del pasado, la villa y la anteiglesia.
|
|
|
Honela, Jose Manuel Imaz bertsolariari buruz, adibidez, egun, Bertsozale Elkartearen Bertsolaritzaren datu basean topa daitezkeen izen abizen soilak, estropadei buruzko bertso sorta
|
bat
eta berak plazaratua behar duen bertso doinu bat baino ez da ezagutzen. El Nervión egunkariak, ordea, bere heriotzaren berri ematen digu, 1909ko maiatzaren 27ko zenbakian, lehen orrialdean, galerna batek eragindako hildakoen kontakizunean:
|
|
|
Ontan ikusten du Pello, eta bere aldamenian nola baldar samar iruditu zitzayon; zezen iltzaliak zezenen aurrian jartzen diran bezela, zuzen eta arro jarririk, ara zer esan ziyon ez
|
bat
eta ez bi: Gauza onik ez dago/ beñere zurekin/ Pello ikusten zaitut/ orain astuakin./ Adieraziko dizut/ orrenbezterekin/ baldar baldarra zaude/ alkandora orrekin.
|
|
|
Berez, bertsolariei gertueneko egoitzetan kantatzea eskatzen zaienez, Iguaranek beti Tolosa aldean kantatu izan du, gehienetan Egaña edo Lizasorekin batera, esplikatzen duen bezala: “Genero ikuspegitik,
|
bat
eta bat izatea komeni delako, gizonezko bat eta emakumezko bat”. Horrek dakar, maiz, bi belaunalditako bertsolariak aritzea kantuan, emakumeak gazteagoak izanik, “50 urtetik gorako emakumerik ez dagoelako oholtza gainetan”, Iguaranek esplikatzen duenez.
|
|
|
Berez, bertsolariei gertueneko egoitzetan kantatzea eskatzen zaienez, Iguaranek beti Tolosa aldean kantatu izan du, gehienetan Egaña edo Lizasorekin batera, esplikatzen duen bezala: “Genero ikuspegitik, bat eta bat izatea komeni delako, gizonezko
|
bat
eta emakumezko bat”. Horrek dakar, maiz, bi belaunalditako bertsolariak aritzea kantuan, emakumeak gazteagoak izanik, “50 urtetik gorako emakumerik ez dagoelako oholtza gainetan”, Iguaranek esplikatzen duenez.
|
|
|
P.E.– Horren harira komeni da gogoratzea nola lan egiten zuen. Hasten zen liburu
|
batekin
eta nekatzen zenean utzi. Berriro aurreko bati heldu, eta nekatutakoan utzi hura ere.
|
|
|
Aurretik eta ondoren, jendearekin harreman bat dago, batzuetan luzea. Bazoaz herri
|
batera
eta han daude zure zain, gutxienez antolatzaileak. Edo ez dago inor!
|
|
|
Kirolaz gain soziedade honetan egitasmo anitz egin izan dira betidanik, bertsoa horien artean. Bertso bazkari eta afariak edo Bardoak taldekako txapelketako saioak esaterako; garai
|
batean
eta urte luzez bertso eskola ere bertan egin izan da.
|
|
|
Giro goxo eta atsegina sortzen da, bazkalosterako plan ezin hobea: etxean ederki bazkaldu ondoren kafea izotzarekin, gin tonic
|
bat
eta herriko bertsolariak kantuan entzuteko parada.
|
|
|
2020ko apirilean, birusaz babesteko etxean ixoaldian geundela, lanera joatera derrigortu zuten jende asko. Distantzia soziala ez da
|
bat
eta bera Asian eta Europan, eta Myanmarreko harri sakratuetako bat ikusteko erabili genuen garraiobideaz gogoratu nintzen. Neurria tema izan badut, errima are temago.
|
|
2022
|
|
|
“Ba asteburu honetan ez bada, neguan beharko”, esan zuen Gorkak, “buru belarri arituko nauk txapelketa prestatzen”. Halaxe jarri genuen hitzordua, ez
|
bat
eta ez bi. Ongi etorriko zitzaion, zioenez, final erdiak prestatzen hasi aurreko parentesi moduko bat egitea, parranda formatuan.
|
|
|
Istorioaren ildo printzipala, adar ugari dituen arren, eleberria hasi eta egun batzuetara jokatuko den Bertsolari Txapelketa Nagusiaren inguruan korapilatzen da, gure Munduko Bertsolari Lehiaketa Unibertsalaren parekoa litzatekeena baina, jakina, askoz ere irismen murritzagoa duena eleberrian: pentsa, telebista kate autonomiko txiki
|
batetik
eta irratitik baino ez dute ematen, ez dauka eleberrian mundu mailako zabalpenik, ezta komunikabide kate globalen bitartezko berehalako konexiorik, ezta bat bateko itzulpenik ere munduko gainontzeko hizkuntza nagusietara, gizateriaren literatur gertakari inportanteenari dagokion bezala alegia. Konspirazio bat dago aurreko txapelketako irabazlea –eta jokatu beharrekoaren denekoaren hautagai nagusia– paretik kentzeko, eta, bistan denez, eleberriaren korapiloa hiltzaileari mozorroa kentzean datza, hala nobelaren protagonistarentzat –Gentzane, bertsozale porrokatu eta idealista bat, mundu horretan topatzen duen azpikeria deskubritu ahala gero eta etsipen handiagoa sentitzen hasten dena, baina, ustekabean, maitasuna aurkituko duena bere ibilaldietan zehar–, nola irakurlearentzat.
|
|
|
“Xahdat al wujud” delakoaren teoria du hor: jainkozko izaera zinez
|
bat
eta bakarra dela, bereziki emirrak bere obra nagusian garatzen duen bezala, hots “Kitâb al mawaqif” delakoan (Geldialdi/ geldoaldi/ egoeren/ etapen Liburuan), Jainkorik adoratzen duen orok funtsean Jainko bakarra du adoratzen.
|
|
|
arauak, kalkulua, probabilitateak eta abar. Bertsolaritzak ere bai, silaba kopuru jakin
|
bat
eta errima izan behar ditu bertsoak. Hori guztia kalkulatu egin behar du bertsolariak, xake jokalariak xake mugimendu bakoitzak dakartzan ondorioak edota xake matea emateko biderik dagoen kalkulatzen duen bezala.
|
|
|
Astean bitan joaten nintzen bertso eskolara, gero etxean saiatzen zerbait egiten, gero saturatu eta bi astean ez nintzen joaten… Astean bitan saiatzen nintzen joaten. Egia da orduan apenas nuela saiorik oraingoarekin alderatuta, eta orain gertatzen zaidala saio
|
bat
eta bertso eskolak izan eta itotzea, baina aldi berean nahi izatea bertso eskolara joatea. Bertso eskola bada niretzat asteko agendan gustura hartzen dudan zerbait.
|
|
|
Azkueren laguntzaile, apika? Iduri luke,
|
batera
eta bestera zerabilen artzaintzan, Iruñean apezpiku eman zituen lau urteetan ardurago batuko zela Balentin Larrearekin Euskal Jaietan, hirian bertan baino.
|
|
|
Taberna handi baten antza izango zuen Villabonako plazak, festa eta jolas giroa gainezka. Azkenean, bertsolariek bi orduz jardunda gero, halakoa izan zen epaimahairen erabakia ere, aurretik jendetzak bere gisa, aho
|
batez
eta aho betean emandakoa berretsiz: zoragarri aritu zirela bi bertsolariak eta biek merezi zutela desafioa irabaztea.
|
|
|
Basarrik landua zuen bertso jarduera hori –poesia kutsukoa, hizkera jasokoa–, eta ezaguna zuen Euskal Pizkundea mugimendua. Ezin hobeto islatzen ditu
|
bata
eta bestea bere bertso batek: 1935eko Txapelketan, agurrean, kantatu zuen bigarrenak:
|
|
|
Eta nola hortzik ez zeukan eta tripakiak ere zail samarrak zeuden, ahoan ibili eta mahaipera botatzen zituen. Han bazebilen txakur txuri txiki
|
bat
eta harentzat ez zetozen gaizki.
|
|
|
ez
|
bat
eta ez bi or sartu diyo
|
|
|
Haiek biak eta beste bi, Baltzola anaixak. Askotan talde bi ibiltzen gara, batzuk alde
|
batera
eta besteak bestera. Horrek bertako gazte biak, ni hara joaten hasi nintzenean nobixa nobixo zebiltzan (neska panderojolea Arantza).
|
|
|
Markinako taldeak eta Lekeitiokoak kantatu zuten, eta saioa ongi joan omen zen: Sei bertsolari kantuan, hiru gai jartzaile, aurkezle
|
bat
eta lau epaile, denak gizonak. Sari banaketa iritsi zenean, aipatutakoak eta oroigarriak ematen igo ziren beste zenbait gelditu ziren oholtzan, eta bat batean… danba!
|
|
|
ustez behintzat antzeztu gabeko tentsioren baten lekukotza izan daitezela –gisa berean, aldebakarreko zenbait bertso ere ontzat jo dira, istorioak merezi bazuen– Orobat hautsi dugu bertso ikerkuntzaren urrezko legea: bat
|
batekoa
eta idatzia, biak nahasi ditugu. Baina beste hark esango zukeen bezala:
|
|
|
Eta une horretatik aurrera kontrola erabat galdu zen: Udarregiren alde idatzi zuten Errikotxiak, Arzakek, antiguotar
|
batek
eta beste ezezagun batek –Gazteluk, ziur asko– Bertsozaleak bataren edo bestearen alde posizionatu ziren, ezinbestean. Aferarekin lotutako 180 bertsotik gora idatzi ziren, ia denak bederatzi puntukoak, Udarregiren heriotza arte iraun zuen liskarrean.
|
|
|
Gaztaroan, astean zehar Beasainen bizi ginen eta bertako La Salle ikastetxean ibili nintzen ni umetan; irakasle bat izan genuen, Juan Mendizabal, azkoitiarra, Xabier Euzkitzeren osaba zela gogoratzen dut. Euskal hizkuntzako testu liburuetan bertsoak zeuden idatzita han hemenka, eta Ander Murgiondo nire klasekide
|
bati
eta bioi bertso haientzako doinuak aurkitzen saiatzeko esaten zigun Juan Mendizabal irakasleak. Geronek buruan geneuzkan doinuekin zein Hitzetik Hortzera saioan entzundakoekin probaketak egiten aritzen ginen, Orioko balearena eta halakoekin, eta behin doinu egokia aurkituta, klase guztiak kantatzen genituen bertsoak.
|
|
|
Dena den, bertsolaritzak baditu erresistentziarako tresna bihurtzen duten elementuak: euskaraz egina izatea, hizkuntza komunitate minorizatua den heinean horren biziraupena bermatu eta horren erabileraren aldarria delako; bat
|
batekoa
eta ahozkotasunean oinarritua izatea, eta baita herri baten historiaren transmisioa bermatzea ere.
|
|
|
Parte hartzaileek adierazi duten bezala, bertsozaleen eta bertsolarien arteko elkarreraginari esker momentuko magia gertatzen da. Askotan, publikoa eta bertsotan ari den pertsona gauza bera sentitzen ari direla nabaritzen da, eta horrek konexio emozional
|
bat
eta komunitate sentimendua sortzen duela uste dute.
|
|
|
Eta lasai eskatu hari mesedea. Heriok eraman zuen egunean bertan ere bertsoak bidaltzen aritu zen,
|
bati
eta besteari.
|
|
|
Oholtzaren aurrean, entzuleek euren poeta kuttunak babesten dituzte. Irabazleek garaikurrak eskuratzen dituzte, cache on
|
bat
eta fama handia repentearen munduan. Lehiaketek arrakasta handia daukate, astero bat ospatzen da gutxienez Brasilgo hiriren batean.
|
|
2023
|
|
|
Familian eta ez nian bertsotan aritzen zenik, baina bazuan etxean Auspoa saileko liburu
|
bat
eta handik ikasten nitian bertsoak, eta bakarrik nengoenean kantatu. Anaiak eman zidaan lehen plaza egiteko aukera.
|
|
|
Horrela, eskola eta ikastolek jakiten zitean izan ginela
|
batean
eta bestean, ondo pasa zutela eta ea beren eskolara ere joango al ginen. Orduan ez zuan oraingo lehiarik ikastetxeen artean, eta guk ere hezkuntzan bertsoa lantzeko materiala egin genian.
|
|
|
Aldudeko bost merkatariri lapurreta egin zieten Zubiriko portuan. Diru apur
|
bat
eta material ugari kendu zizkieten. Lapurreta honengatik salaketa helarazi zion Aldudeko alkateak Lantzekoari, jakinaren gainean baitzen mendialdean halako ekintzak egiten zebiltzanak bertakoak zirela.
|