|
2000
|
|
|
Emakumezkoei zuzendutako hitanoa, noketa, askoz gutxiago erabiltzen da toketa (gizonezkoena) baino. Arrazoi zehatza ez dakit zein den,
|
baina
hitanoak zenbaitentzat beti izan du ospe txarra, errespetu falta dela edota goxotasun gutxikoa dela uste dutelako. Beti egon dira, gainera," debeku" egoera batzuk hitanoaren baitan:
|
|
2014
|
|
|
Berorikaren aldamenean jarriz zuka dugu lagunarteko komunikazio erregistro
|
baina
hitanoarekin alderatuta hitanoa izango genuke.
|
|
|
Hitanoa ez da modu orokortu batean erabiltzen eskualdean, asko erabiltzen da landa herrietan eta oso gutxi bertako hiriburua den Tolosan.
|
Baina
hitanoa erabiltzen ari diren bitartean, euskaraz ari dira. Hikatzaile diren gazteei hitanoa erregistro informalerako oso egokia zaie.
|
|
|
Sarritan agertzen dira euskararen erabilera datuak eta zonalde bakoitzeko euskalkiak neurtzea ere ez da malkarra...
|
baina
hitanoaren erabilpen eta zabalpenaz zenbat dakigu?
|
|
|
Estatistikoki ez dakigu non erabiltzen den, ez dakigu zenbatek erabiltzen duten, ez dakigu eskualde honetako gazteek erabiltzen ote duten; eta honek eragina du hika galbidean ikusteko. Sarritan agertzen dira euskararen erabilera datuak eta zonalde bakoitzeko euskalkiak neurtzea ere ez da malkarra...
|
baina
hitanoaren erabilpen eta zabalpenaz zenbat dakigu?
|
|
|
2 Herri hizkeren garrantzia azpimarratu dute eta herri txikiak euskararen helduleku nagusi direla adierazi dute. Azpeitian herriko hizkera bizi bizirik dago,
|
baina
hitanoa ahultzen ari dela esan du batek baino gehiagok; bereziki, nesken noka.
|
|
2017
|
|
|
4 esaterako, hitanoa erabiltzeko arauak ezagutza pragmatikotzat jo ditzakegu, hau da, ekintzan inplikaturik dagoen jakintza (emic);
|
baina
hitanoari buruzko lan etnolinguistikoek, edo filologikoek, edo soziolinguistikoek ere, eragin (ahal) diote erabilera horri. batez ere, ikerketei politika edo ekimen batek jarraitzen badie, eta ondoren esku hartzea ebaluatzeko ikerketaren bat egiten bada.
|
|
2018
|
|
|
|
Baina
hitanoa ez da sekula araua izan eskolan, hala ere, elkarrizketatutako gizon guztiek adierazi dute, eskolan hitanoa erabili izan dutela. Are gehiago, kasu batean eta aztertu dugun gisara," aurka" egiteko tresna gisa erabiliz.
|
|
2019
|
|
|
Zuka da erakundeetatik bultzatu den tratamendu hegemonikoa eta, ondorioz, prestigiotsua.
|
Baina
hitanoak ere badu prestigioa —prestigio ezkutua edo covert prestige— eta gazteek hobeto baloratzen dute lagunartean hika erabiltzea zuka erabiltzea baino. Batetik, hitanoa erabiltzen ez duten partaide guztiek esan dute nahiko luketela hika egitea, inbidia sentitzen dutela.
|
|
|
Gizarte arauek agintzen dute adinez zaharragoa denari zuka egin behar zaiola;
|
baina
hitanoaren arau sozialak kolokan daude orain. [...] Hala ere, aho batez baieztatu dute ez zaiela hitanoa errespetu falta iruditzen, garai bateko araua dela eta orain ez duela inongo zentzurik. dela eta, prestigioa eta autoritatea ez dira beti erakundeetatik goitik behera ezartzen, askotan aurrez aurreko harremanetan dago gakoa (woolard, 1989, 121 or.) eta hor hikaren prestigioa gailendu egiten zaio zukarenari. dena dela, prestigioaren kontua ez da beti horrela izan, oraintsu arte hitanoa erabiltzea ez baita batere ondo ikusia egon:
|
|
|
ijitoen edo buhameen mintzaira, basokoen edo baserritarren hizkera, hizkuntza zakar, gordin, gogorra eta abar luzea" (Alberdi, 1993, 433 or.). Bada, hitanoari urte luzez egotzi izan zaizkion ezaugarrien inguruan galdetu diegu parte hartzaileei. hasteko, errespetuari begira, adina aldagai erabakigarria da hitanoaren erabileran berdinen arteko eta goitik beherako tratamendua baita eta ez —gehienean behintzat— behetik gorakoa. Gizarte arauek agintzen dute adinez zaharragoa denari zuka egin behar zaiola;
|
baina
hitanoaren arau sozialak kolokan daude orain. Oraindik, partaide batzuek esan dute ez zaiela ateratzen zaharragoei hika zuzentzea, errespetu kontuagatik seguru asko. hala ere, aho batez baieztatu dute ez zaiela hitanoa errespetu falta iruditzen, garai bateko araua dela eta orain ez duela inongo zentzurik.
|
|
|
Gai gatazkatsua da batua eta euskalkiena,
|
baina
hitanoaren ardatza gehitzen badiogu, irtenbiderik gabeko labirinto bilaka daiteke. Esan dugu hika egitea euskalkiarekin lotzen dugula maiz, eta elkarrizketa askotan agerikoa izan da bien arteko lotura estua.
|
|
|
Asteazkeneko eskolan, bestalde, Manexek idazlan zuzenduak itzuli zizkigun eta, bere kaligrafia delikatuaren bitartez, oharrekin batera akaberan jakinarazi zidan bera gurasoei eta arrebari zuka zuzentzen zaiela,
|
baina
hitanoa darabilela arrebaren seme alabekin mintzatzeko. Edonola ere, berandu, beranduegi bera afaltzera gonbidatzeko, berarekin affaire bat izateko...
|
|
2020
|
|
|
Esan genezake XXI. mendean bi baino ez direla erabilera arruntekoak: zuka aritu ohi dira euskal hiztun gehienak,
|
baina
hitanoak bizirik segitzen du Euskal Herriko hamaika zonatan. Dena den, tratamendu informala delakoaren osasuna gorabeheratsua da hainbat faktore aintzat hartuta; dela geografia, dela adina, dela generoa.
|
|
2021
|
|
|
Hasteko, nire belarrien ohituragatik izango da,
|
baina
hitanoa kakofonikoa iruditzen zait. Nire munduan apenas inork erabiltzen duenez, pertsonaia batek modu horretan hitz egiten duenean zailagoa egiten zait gizon edo emakume hori buruan ikustea eta dioena entzutea.
|
|
|
Pertsonaiek hitanoa erabiltzea hautatzen duten idazleek aditz taulak erabiltzen dituztela pentsatzen dut. Kalean hika egiten badute, izan dezakete hitano literario naturalago bat,
|
baina
hitanoaren aditz forma osoak erabiltzen dituen euskaldunik badago, nik ez dut ezagutzen. Zer esan nahi dudan?
|
|
|
Nik esango nuke ezetz, baina interesez entzungo nuke hika/ zuka erregistroa erabiltzeko hautua egin duen itzultzaile baten justifikazioa, baldin eta erabakia justifikatuta badago eta erregistroaren beste modulazio batzuk adierazteko tresna bezala balio badu.
|
Baina
hitanoa by default erabiltzea, egileak egin ezin duen desberdintasun bat geuk egiteko, euskararen nolabaiteko nagusitasuna aldarrikatuko bagenu bezala, hori ez dut uste ondo dagoenik. Idazleak hika/ zuka aukeraren baliokiderik bere hizkuntzan izango balu zer egingo zukeen ez dakigu eta ezin dugu suposiziorik egin.
|
|
2022
|
|
|
Hika egiteko testuingururik edo jariorik eduki ez
|
baina
hitanoari begi onez begiratzen diotenen artean ohikotzat jo dezakegun fenomeno bat ere ezin aipatu gabe utzi. Alberdik (1996) erakutsi zuen zuka gertatu ohi diren harremanetan ere lagunarteko tratamendura jauzi egin ohi duela tarteka hiztunak, esan beharrekoari adierazkortasuna gehitzeko.
|
|
|
da aurrerantzean ere hamaika ekimen jarriko dituztela martxan, askotarikoak izango direnak, batzuk ofizialagoak eta besteak undergroundagoak, batzuk jendetsuagoak besteak intimoagoak,
|
baina
hitanoaren sua piztuta mantentzen lagunduko dutenak, neurri batean ala bestean. Azken ohar gisa honako hau:
|
|
|
30 urteotan hitanoaren erabilerak behera egin du, baina badirudi txapelketak bestela ere ez direla hitanoaren bultzatzaile bertsotan, zenbaitetan bai ordea oztopo, arrazoi ugari direla medio: publikora begira kantatu beharra bertsokideari begira beharrean, metrika eta errima zailtasunak, euskara batuan kantatu bai
|
baina
hitano batua ez menderatzea, edo publikoak hitanoaren erabilera ez interpretatzea bertsolariak nahi bezala, besteak beste. Azken txapelketa nagusian, 2017koan, gora egin zuen hitanoaren erabilerak, eta ikusi da joera horri jarraipena ematen dioten hurrengo edizioetan.
|