|
2000
|
|
|
Eta tartean hainbat joan etorri Estatu Batuetara, Paris eta Londresera, Ozeaniako itsasoetan gerra eginez... soldadu yanki gisa! Hau amaitu
|
zenean
Mexikon eta Estatu Batuetan bizi izan zen baina beti ere Europara askotan etortzen zelarik eta Euskal Herriko egoerari buruz aski kezkatuta zegoela... Franco bizirik baitzegoen.
|
|
|
1976an eman zen jauzia, Antton Olariaga Zeruko ARGIAn hasi
|
zenean
, hain zuzen. Sexua, ekologia, politika... ekarri zituen komikietara:
|
|
|
Egun Ainhoak 31 urte ditu eta Araidak 29 Mirentxu emaztea ostera orain hiru urte zendu zen. Manu irten
|
zenean
kartzelan denbora gehien zeraman presoa zen.
|
|
|
Estatuak ordea, dibisen maileguetan milioi askotako galerak bereganatu ditu. 70eko eta 80ko hamarkadetan hartutako maileguak dira, Espainiako Estatuko maileguen interesa% 20tik gorakoa
|
zenean
. Baina Alemaniako markotan, Suitzako frankotan, yenetan eta dolarretan egindako zorra aurreikusitakoa baino heren bat gehiago kostatu zen, pezetak 1969az geroztik izandako balio galera guztien ondorioz.
|
|
|
Hizkuntza batua 70eko hamarkadatik dator. Consello da Fabla Aragonesa sortu
|
zenean
Huescan, fablen gainetik bizitza modernoari txertatu eta elkar ulermena ahalbidetuko zuen koinea egitea erabaki zuten. Gainera, hiztun berrien gakoa horrela konpondu zen.
|
|
|
Luis Bombinek idazten duenez, frontisa eta ezkerreko pareta lehengo pilotaleku zaharraren berberak ziren. Bertan artilleria koartela jarri
|
zenean
, pilotalekua desagertu egin zen. 1919ko udaletxearen ezohiko aurrekontuan 115.000 pezeta gorde ziren soldaduen egoitza eraikitzeko.
|
|
|
Daxera eta Bordelera iritsita oparotasuna nagusi zela ohartu zen, ardoa eta ogia nahikoa zegoen. Baina Euskal Herrian sartu
|
zenean
ikusi zuenaren arabera, biztanleen ohitura basatien artean, beraien hizkuntza ulertezina omen zen garrantzitsuena. Herrialdea baso itxiz eta mendi altuz josita zegoen eta ez omen ziren existitzen ez ogi, ez ardo, ezta bestelako elikagaiak ere.
|
|
|
Bai, baina «Egin»en izan nintzen guztiona
|
zenean
, gero guztiona ez, zenbaitzuena baizik bihurtu zen. Niretzat politikak garrantzia du eguneroko bizitzan.
|
|
|
Izendapen hori izan
|
zenean
Madrilgo diputatuek oso harreman txarra genuen Vaticanoko Tagliaferri nuntzioarekin; badaezpadako pertsonaia. Bilboko gotzaitegira etortzeko hautatua Uriarte zen, baina Ricardo Blazquez izendatu zuten.
|
|
|
PPk Austriako Haiderrekin konparatzea eta Kosovoko Europa euroaren Europa baino nahiago dugula esatea ez dugu legealdi berrian ahantziko. ETA PPko zinegotziak hiltzen hasi
|
zenean
hauxe esan genion PPri: «
|
|
|
Enpresak onak baldin badira ez da kaltegarria. Asegarce sortu
|
zenean
gauzak nabarmen aldatu ziren eta gero Aspe sortu zen. Gaur egun egoera orekatua dagoela uste dut.
|
|
|
Areago, kontuan hartuz EAEn duela hamar urte onartu zen Euskal Kultur Ondareari buruzko legean (7/ 1990) espreski sortu zirela Agirigordetegi, Liburutegi eta Erakustetxeetako Nazio Mailako Erapidetzak (hots, Sistemas Nacionales de Archivos, Bibliotecas y Museos). Lege hori onartu
|
zenean
PSE Eusko Jaurlaritzaren kide zen. Beste hitz batzuekin esanda, nazionala izenondoa dela eta eragozpenak jartzen dituenari, argi eta garbi hauxe gogoratu behar zaio:
|
|
|
Imanol Laspiur eibartarra" Eibarko euskeriaren deklinabidia eta entonaziñua" idazten ari zen, 1998ko Gabon egunez zendu
|
zenean
. Euskarari egingo zion ekarpen ugarietako bat gehiago.
|
|
|
Ama eskoriatzarra eta aita bergararra zituen mutikoa, ume umetan joan zen Eibarra eta hangotzat zuen bere burua. Gazte zelarik, Eibarko Klub Deportiboan esperantoa ikasten ari
|
zenean
ezagutu zuen gero bere emaztea izango zena, Arrate Ibargutxi. Ezkondu eta hiru seme alaba izan zituzten:
|
|
|
Horrela hasi zen eibartarraren ibilera politikoa. Azkenik, 1958 ETA erakundea sortu
|
zenean
, bertan geratu zen, nazio mailako ardurak hartuz. 1961ean kartzelaratu zuten, tortura ikaragarriak jasan eta hamabost urteko kartzela zigorra jaso zuen.
|
|
|
Belaunaldi berriei bidea zabaldu eta lana erraztu ostean, AEK ofizialdu
|
zenean
, euskara irakasteari utzi zion. Eskola ematen hogei urteko esperientzia hori bilduz, «Euskara Ikasbidea» izenburudun lana osatua zuen, argitaratu gabe dagoena, baina garai bateko irakasleek beraien kabuz egin beharreko lan izugarriaren erakusle garbi dena.
|
|
|
Gipuzkoako Ikastolen Federazioko talde bateragileko partaidea izan zen 1971 urtean. Honetan ari
|
zenean
hitzaldi ugari eman zituen, bereziki gurasoen kontzientzia esnatu nahian. Eibarko ikastolako lehendakaria ere izan zen garai batez.
|
|
|
Pasa den azaroan ikusi zuen argia Imanol Laspiurren azken liburuak «Eibarko euskeriaren deklinabidia eta entonaziñua» izenburupean. Liburu honetan ziharduen lanean gogotsu eibartarrak gaixotu
|
zenean
; hala ere, Serafin Basaurik, Imanolen lagun mina zenak, testuak egokitu eta azken ukituak eman ostean, Eibarko Udalaren Euskara Batzordearen eskutik kaleratu da. Liburu hau, Laspiurrek aurretik argitaratuak zituen zenbait lanen osagarri dela esan liteke, eta autore honek Eibarko euskararekiko zuen arduraren erakusgarri da.
|
|
|
Donostian eginiko omenaldietan jende gehien bildu zena izango zen, seguru asko. Ni gustora egon nintzen, oholtza gainean aulkian eserita, baina gero han zer edo zer kantatu beharra etorri
|
zenean
, gaizki pasa nuen, gero! Nik ordurarte pasa nuen une gogorrena izango zen hura.
|
|
|
Arantxa Mariskalek honako adierazpenak egin zituen Xenpelar Dokumentazio Zentroari buruz" Gara" n:" 1987an Bertsozale Elkartea (Bertsolari Elkartea) sortu
|
zenean
, asmoetako bat(...) Euskal Herri osoko bertsolaritzaren dokumentazio eta informazioaren bilketa zentro bakar batean egitea. Lehen pausoa proiektuaren diseinua izan zen, eta, Jaurlaritza eta Euskaltzaindiarekin batera, abian jartzeko deialdi publikoa egin zen.
|
|
|
Donostiako Hipodromoaren irekierarekin batera hasi zen zaldi lasterketen" Urrezko Garaia". Baina 1919an gerra amaitu
|
zenean
atzerritarrek alde egin zuten, Espainiako zaldi kopurua %50era murriztuz.
|
|
|
Fiskalaren asmoa, Guimmarraren hilketa Filipe Bidarteri leporatzea da. Dosierra osatu
|
zenean
, lekukoek ez zuten Bidart ezagutu, ezta gerenteak berak ere. Alta, bera zen militante bilatuena orduan, Frantziaren lehenengo etsaia.
|
|
|
Lehen gerla karlista bukatu
|
zenean
, Gasteiz oso herri txikia zen; goitik, Campillotik, Arabako lautada oso ongi ikusten zen, gaur ez bezala. Jende anitz zegoen ekialdera beha 1839ko azaroaren 30ean, arratsaldeko ordu bietan, Gebarako gaztelua suntsituko zuen eztandaren zai.
|
|
|
Lurralderen batean egon daiteke zerbait, baina ez ildo politikoa dela eta. Urtarrilaren 16an Izan erabakitzeko ponentzia politikoa Euskalduna Jauregian onartu
|
zenean
, aho batez lurralde guztien oniritziarekin izan zen.
|
|
|
Topatutako musika tresna egurrezkoa zen eta hiru zulo zituen, euskal txistuak bezalaxe. Txistua aurkitu
|
zenean
, honen ondoan Felipe IV.aren txanpon bat aurkitu zuten, 1664ko datarekin. Dirudienez, XVII. mendean Sorian eta baita Gaztelan ere ezkerreko eskuarekin jotzen zen musika tresna bat zegoen.
|
|
|
Proiektua gogoan nuen eta Elkarlanean argitaletxekoekin hitz egina nuen. Baina momentuan baztertuta geratu zen, Igartza sariarena sortu
|
zenean
|
|
|
" Oso iritzi ona dut bizkaitarrekiko. Hemen lanik ez
|
zenean
herritarrak Bilbo ingurura joan ziren lanera eta, gaur ere, Bilbo Handiak behera egin duen arren, castrotar asko dago oraindik enpresa bizkaitarretan. Ni neu ere Bilbon lanean aritua naiz.
|
|
|
Azken hamarkadan, aldiz, Bilbo Handikoak izan dira bertara hurbildu direnak, baina kasu honetan etxebizitza merke bila. Castroren bizkaitartasunaren inguruko azken tirabirak 1984an bizi izan ziren, AEKren koordinaziopean gau eskola zabaldu
|
zenean
|
|
|
Hiru enpresa sustatzaileek orain dela bi urte eta erdi izan zuten 20.000 metro koadroko orube hau erosteko aukera. " Euskaldunon Egunkaria" k Andoaingo egoitzara joan
|
zenean
errentan hartu zuen egun duen eraikina, baina beti ere erosteko aukerarekin. Urte batzuren ondoren, Labordeneko fabrikako langile kooperatiben artean gorabehera handiak izan ziren, zorrak areagotzen joan zitzaizkien eta horiek ordaindu ahal izateko orube osoa erosteko aukera luzatu zieten egungo sustatzaileei.
|
|
|
Tricicle ko taldekide Paco Mir da egilea. " Gaia Paul Simonen' Fifty Ways To Leave Your Lover' (Berrogeita hamar modu zure maitalea uzteko) kaleratu
|
zenean
bururatu zitzaidan. Beharbada, garai hartako moda arazoa zen, Luis Eduardo Auteren zenbait kantu gai berari buruz gogoratzen baitut, nahiz eta diskografiak, betidanik, beren insomnioarentzat erremedio bila dabiltzan kantari deskontsolatuez beterik dauden.
|
|
|
Lehenengo urtean 40 bertsolari inguruk hartu zuten parte idatzizko lanean. Urtez urte kopuruak gora egin zuen, eta 1989an, punturik gorenera iritsi
|
zenean
, 2.000 bertsopapera bildu ziren. Hainbesteko ume koadrila bideratu ezinda, geroztik ikastolei geletan bahea pasatzeko eskatzen zaie, eta egun 1.600 karpeta banatzen dira urtero, bertsoak izkiria ditzaten; eta bat batean 60 gaztek hartzen dute parte.
|
|
|
Aurretik, nire aitaren lana zela eta, 12 urterekin Angolara joan ginen bizitzera, baita han ia hiru urte pasa ere. Gerra zibila hasi baino lehen, jendea orain baino askoz hobe bizi
|
zenean
. Bertan ikasi nuen yankee inozo bat baizik ez nintzela, Afrikan mundu guztiak zenbait hizkuntza baitaki:
|
|
|
Bertan mexikar ligan parte hartu zuten eta baita 1938 irabazi ere (egileak lortutako azken informazioek datu hau ukatu egiten dute eta nahiz eta liburuan agertu, hurrengo ediziorako zuzendu nahi du). Azkenean, kanpoko zein barruko presioen eraginez, eta" Euzkadi" ren lehenbiziko misioa alde batera geratzen ari
|
zenean
, selekzioaren autodisoluzioa etorri zen, 1939ko abuztuan.
|
|
|
Hamabost bat ikaslez osatutako ikasgela bakarra zegoen, eta ez zegoen ordaindu beharrik han ikasteagatik. 1977an, Laudio Ikastola legeztatu
|
zenean
, Galmakakoa itxi egin zuen Errazti familiak
|
|
|
Ensidesan ere bai, nahiz eta Asturiaseko sozietate honek tratu bereziki hobea jaso zuen Gobernu sozialistaren eskutik. Aceralia, CSI publikoaren oinordekoa, sortu
|
zenean
, AHV Taldeko hainbat enpresa, esate baterako Etxebarriko Laminaciones de Bandas Bizkaian, Laminaciones de Lesaca eta Perfrisa Nafarroan, talde horretan sartu ziren. Talde honek, aldi berean, ACBko kapitalaren %65 kontrolatzen du.
|
|
|
Luis Morondok ospea eman zion abesbatzari, kalitatezko ahots taldea finkatuz. 1983an zendu
|
zenean
, Jose Luis Eslavak hartu zuen zuzendaritza artistikoa. Garai horretan, Finlandia, Israel, Cuba, Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna eta Estatu Batuetan barrena ibili zen Iruñeko Abesbatza Ganbara.
|
|
|
Aisialdiaren zibilizazioa hasi bezain pronto, mendizaleen eta ehiztarien dirua sartu zen dantzan. Beste komunikabideren faltaz Zeanuriko tranbia hartzen
|
zenean
, gaua Gorbeiako txaboletan ematen zen, biharamun goizean gailurrera joateko: txaboletako loaldiak eta afariak, noski, pagatzen ziren.
|
|
|
" Zure abizena euskalduna da, bazenekien? Bada, herri hartako inguruan euskara nagusi zen Nafarroa independentea
|
zenean
". Hortaz, Iruñeko historia herrikoiari eutsi diola gaineratzen badugu, a zer nolako interesa pizten zaigun!
|
|
|
Gobernua sortu
|
zenean
ilusio eta fede garaia zen, eta horrek ematen du edozer egiteko indarra. Gu zuzen zuzenean gerratik gentozen, eta gerran Eusko Jaurlaritza eta Eusko Gudarostea izan ziren.
|
|
|
Zutiken batzarra planteatu
|
zenean
, ETAren su etena indarrean zegoen eta Lizarra mar txan. Gure 3 Batzarra testuinguru hartan planteatu zen.
|
|
|
Berari buruzko lehenengo berriak XI. mende hasierakoak dira, Akitaniako Bizkonderriaren menpe bizi
|
zenean
, baina izena erromatarren garaitik datorrela diotenak ere badira. Gaurko izenarekin ofizialki XII. mendean fundatu ostean, Akitaniako Dukearen, ingelesen eta Gaston IV.aren menpe bizi izan zen, hiriak 1469an askatasuna lortu arte.
|
|
|
Saramagoren liburu bat itzuli duzu, oraindik Nobel saria jaso ez zuenean, hain ezaguna ez
|
zenean
gure artean. Zergatik hautatu zenuen liburu hura?
|
|
|
Euskararen Legea onartu
|
zenean
, erakundeek euren erantzuna ematen hasi behar izan zuten funtzionarioak euskaldunduz. Une horretan Zuzendaritza izango zenaren lehenengo zelula sortu zen Lehendakaritzaren barruan.
|
|
|
Bertsolaritza ETBn ematen hasi
|
zenean
, ahozkotasunak duen garrantziak seguru asko izan zuen zerikusirik programaren arrakastan. Bertsolaritzak telebistako produktu baten kontrako ezaugarri guztiak dauzka:
|
|
|
Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan
|
zenean
modu xelebrean eta baldintza parregarri xamarretan saio gehitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre eginzale.
|
|
|
Publikatu behar
|
zenean
azkeneko ahalegin handiena egin nuen ordenamendu moduko bat egiten. Gezien jokoarekin" Lau Hiru Bi Bat, zero" jarri nien orduan, kapritxoz.
|
|
|
Militante bizitza eta poeta bizitza banatzeko eginkizuna planteatzen zuen elkarrizketa hartan. Geroxeago askoz poesia politikoagoa egin badu ere, ez zen horrela gertatu idazten hasi
|
zenean
. Bada poema politikorik, noski, bere Izuen gordelekuetan barrena liburuan, baina ez zen hau bere ardatza.
|
|
|
Egineko gehigarria gerora Igandegin() deitu zen. Gara sortu
|
zenean
, 1999ko urtarrilaren 30ean, Mugalari gehigarrian argitaratzen hasi ziren literaturari buruzko iruzkinak. Deian, bestalde, 1994 urtean aurkitu ditugu lehen iruzkinak hasieran Igandeia() gehigarrian, gerora Ortzadar (1997) gehigarrian; eta El Correo Españolen 1996tik aurrera asteazkeneroko Territorios gehigarrian (III).
|
|
|
Bartolomegaixorik
|
zenean
, honenanaia Joseksinatzenditu, diruzain orde gisa, hark egindako botika gastuak. EtaBartolomehil ondoren, diruzain gisa,
|
|
|
Frantses estatuak deszentralizazio politikoaren prozesua martxan jarri zuenunean, tokian tokiko hedabide berrien eta apostu mediatikoen eremu bilakatu
|
zenean
, irratigintza publikoak inguru berri horretara egokitzen saiatzea besterik ez zuen, merkatuko parteak galtzeko arriskua izanik, programen gaiaren inguruan ekimenenjabetasuna galdu ondoren.
|
|
|
Kiroletan, berriro ere Nafarroari emandako arreta txikia dugu aipagai. Dena den, datu hau interpretatzeko, gogoratu beharra dago ezen datu bilketa burutu
|
zenean
(1999ko udaberrian) Osasuna taldea Espainiako Ligaren 2 mailan zegoela, horrek dakarren medioetako agerpen txikiarekin. Futbolari buruzko informazioak (talde handieningurukoak bereziki) kirol albisteetan duen presentzia kontuan hartuta, hortik uler dai
|
|
|
Alabaina, askoz egokituagoa da Estatuaren aniztasun politiko kultural territorialari dagokionean.Zentzu honetan, nahiz eta Autonomia Erkidegoen arloaren gaineko eskuduntzak mugatuak diren eta zenbait gaitan goitik behera Estatuaren araudi eta jarrerek baldintzatuta dauden, zentralista beti; oztopatzaile askotan komunikabide autonomikoekiko; zatikatzaile gehienetan?, aukera errealak dituzte hauek beren inguruetan egiturapropioak eta ezberdinak garatzeko. Hala erakusten du EITBren esperientziak berak, nahiz eta horretarako Estatuak ezarritako lege mugetatik harago joan behar izan duenzenbaitetan, edo horren zirrikituak baliatu, EITB bera sortu edo bigarren kanala zabaldu
|
zenean
bezala. Lurraldetasunaren arlotik ere ETB1en seinalea Iparraldera normaltasunez hedatzea lortu da; ordea, Nafarroako hedapena ez da osoa, ezta ofizialaere.73
|
|
|
Baina, eredu honek jatorrizko arazo bat zuen: naziotasun ideologia erasokor bihurtzen
|
zenean
, besteen (ahulen, eskuarki) naziotasuna errefusatu, baztertu eta diabolizatu egiten zen.
|
|
|
1991n, azkenik, Familia Terapiaren Elkarteen Federazio Espainiarraeratu zen, aipatu elkarteek eratua; handik laster Elkarte Andaluziarra, Galiziarra, Kanariarra, Gaztela Leondarra eta Kantabriarra erantsi zitzaizkion, eta gaur egun850 kide ditu. Familia Terapiaren aldizkako lehen argitalpena 1987ko urtarrileanhasi zen Espainian, J.A. Rios Cuadernos de Terapia Familiar (Familia TerapiarenKoadernoak) argitaratzen hasi
|
zenean
; hori da orain arte agertu den bakarra, etagaur egunera arte 20 zenbaki kaleratu ditu. Gainera, Psikiatriako eta PsikologiaOrokorreko aldizkarien zati handi batek, azken urteotan, Familia Terapiari buruzkoartikuluen kopuru ederra argitaratu du.
|
|
|
Nik, bestalde, berriz ere ikusi ahal izan nuen Txillar kritikoa eta zorrotza, Pinillosirakaslea honoris causa doktorea izendatu
|
zenean
. Ikasleekin batera, pankartarenatzean zegoen irakasle bakarra bera izanik, Pinillos en izate faxista eta arbuiagarriasalatu zuen, kontuan hartu gabe bere katedra, bere senadore titulua edo pankartakideguztien adina bikoiztu eta hirukoiztu egiten zuela.
|
|
|
Hots, hemengo eta oraingo berriemaileen hitzetan nabari da mito batzuetakogertakariak ez direla hain aspaldian jazo, eta ez dira, hargatik, antzina gertatuarenerrepikapen edo imitazioak; aitzitik, behin bakarrik gertatu direla uste dute kontatzaileaskok, haiek esandako aldian hain zuzen. Badira behin eta berriz, han eta hemen agitudirenak (adibidez, laminak ogi eske etortzen ziren labekada egiten
|
zenean
; maiz, beraz), baina gauza gogoangarri eta erreferentzial asko behingotzat eta ez oso aspaldikotzat hartuak dira; esan nahi baita, protagonistak ongi identifikatuak direla, berriemaileak berak zuzenki ezagutu ez baditu, haren gurasoek edo aitita amamek bai.
|
|
|
–bere amak kontetaneutsena? eta han ba, bajatuten zirean tximiniatik behera bera egoten
|
zenean
beti, baurdaia frijitan, ezta, zartanean.
|
|
|
Mitoak eskaintzen zuen bidea baliatu ahal izateko egin behar ziren aldaketekez diote irudiari eraginkortasuna galarazten, kasu hartan bederen. Gizonaren sorgintasuna fermuki sinetsia
|
zenean
, ezinbestekoa zen sorgin soinekoa hari janztea, arrasneurrikoa ez bazuen ere.
|
|
|
Kanpoko aurrerapenaren beldur handiz izan garela adierazteko, gure arbasonazionalisten adibide bat aipatu zen: Zinema tradiziozko bizimodurako kaltegarribezala hartu zutela, sortu
|
zenean
, eta erabaki zutela filmen kronikak ere ez zituztelaegin behar; bestela, morboa berpiztuz, jendea ikustera joango omen zen. Gaurko belaunaldietan, berriz, kontrako muturreraino joan gara, eta, gurea gutxietsiz, kanpokogauzen bila goaz.
|
|
|
Solaskide bakoitzari, izenak identifikatu ahal izateko, bere izen abizenak etaadina ahoz esateko eskatu genion. Eztabaidak irauten zuen bitartean gure lana, eztabaida agortzen
|
zenean
gai berriak edo galderak plazaratzera mugatu zen.
|
|
|
Amundarain-ek, euskalduna izan arren (eta euskaltzalea), honela ari
|
zenean
–ez zuen idazten arrazoi euskaltzaleengatik, euskaldunei egiten zitzaien kalte pastoralagatik baizik. Orendaindarra ezagutu zutenek eta Kronikaren irakurleak esplikabidelogikoena hauxe dute.
|
|
|
Franco-ren bigarren Gobernua antolatu
|
zenean
(1939ko abuztuan), Serrano kbere aurreko lekuan jarraitu zuen, Gobernazioan, harik eta hirugarren GobernuanAtzerri Arazoetara pasatu zen arte (1941eko maiatzean). Serrano izan zen (Ministroabera, alegia) 1939ko urrian Elizarekin hizkuntz arazoaz molde berri batez ostera mintzatzen hasi zena.
|
|
|
Bakea egin
|
zenean
(1875), tradioziozaleek berriz ere heldu izan zioten euskarasustatzeari, eta, jakina da, 1936ko Gerra Zibila baino lehen karlismoak bere euskaltzale eta idazleak izan zituela. Foruzalea ez zen beti urrun ibili euskaltzale ere izatetik.
|
|
|
Hemen ia ukituko ez ditugun arau batzuk ere badaude, aipatu behintzat eginbeharko direnak; hauek ere elizetarakoak. 1938ko martxotik aurrera Gobernuarenirizpideak eta Gotzainenak bat ez zetozela ikusi
|
zenean
, esku sartze mugatuago batzuk entseatu ziren, hamar minutuko euskarazko tarte bat onartuz (Torrealdai 1998: 128, 135). Hemen ez ditugu iruzkinduko arau xeheago hauek, baina beude aipatuta.
|
|
|
– Bai, hain zuzen ere estrukturalistek praktikan eta, zenbaitetan, teorian ereukatu zuten ikuspegi, psikologikoa?, hitza zentzu zabal samarrean hartuta: gogora Baudouin-ek, oraindik fonologia terminoa erabiltzen ez
|
zenean
, psikofonetikaz hitz egiten zuela, errealitate fisikoaz gainerako hori jasotzeko.Estrukturalistei ez zitzaien nahikoa zientifiko iruditu beren paradigmatik.Sapir, XX. mendeko zientzialari jakintsuenetakoa izanagatik ere, ez zenbeldurtu eta fonemaren izaera psikologikoari eutsi zion. Bera bezala fonologiaofizialaren historia zuzengabeak ahaztu dituen beste zenbait berreskuratubeharko genituzke (fonetika eta fonologiaren harremanez horrenbesteerakutsiko ligukeen Bazell bera, Donegan ek gure artikulu honetan aipatzenduena).
|
|
|
Beste hainbat eta hainbat arlotan bezalatsu, ezin konta ahala baitira Txillardegireneragina aldez edo moldez jaso duten euskal eremuak; hain zuzen, euskal soziolinguistikaren jardunbidean ere buru buruan ageri zaigu. Ezker abertzalearen pentsamendueta ekinbide politikoa abian jarri
|
zenean
, 1960 hamarkada hartan, inor gutxi arduratuzen hizkuntzaren eta abertzaletasunaren arteko loturak aztertzen. Eta inork gutxik eginzuen, dudarik gabe, Txillardegik jorratu zuen jakite mailan bederen, hizkuntza nazionalismoaren aldeko apustu garbia eta zehatza.
|
|
|
Ez da harritzekoa, hortaz, zeinen hunkiturik agurtu zuen Txillardegik Sartre, hauhil
|
zenean
: –totalitarismo mota guztien salatzaile, nazio zapaldu guztien defendatzailegartsu eta etengabea, zordun zaizkio Sartreri zapaldutako guztiak:
|
|
|
Afalostean, kopari uko egin eta bi kafe hartu ondoren, solasaldia beheraka zihoalaikusirik, erretorea erretiratu
|
zenean
hartu nuen nik ere kotxea, etxerako asmotan.Trafiko gutxi zebilen autobidean, baina langarrarekin bustita zegoen errepidea; abiadamantsotuta, trumilka hasi zitzaizkidan oroitzapenak: zenbat aldiz entzun ote nuen AitaMorlansen izena, etxeko sukaldean eta ia ia ahapean.
|
|
|
Halarik ere, laster konturatu ziren pertsona horiek ez zirela entzule indizeen elementu errepresentatiboa. Hedabide berriaren inpaktua desagertzen hasia
|
zenean
, irrati estazioak opariak eta sariak eskaintzen hasi ziren gogo pizgarri gisa entzuleek estazioetara gutunak bidal zitzaten. 1930 urtean, Crosley k. Cooperative Analysis of Broadcasting? (CAB) izeneko elkartea sortu zuen dei telefonikoak eginez entzule indizeei buruzko datuak lortzeko.
|
|
|
Entzuleek programak sintonizatzen zituzten eta ez zitzaien asko axola zer estaziok uhinetaratzen zituen. Baina, 50 hamarkadan, telebista agertu
|
zenean
, hedabide berriak hartu zuen ordurarte irratiak zeukan ezaugarri hori. Horren kariaz, irratia, irudirik gabeko hedabidea?, gainbeheraka joan zen azkar entzule kopuruari dagokionez eta bideoak ordezkatu zuen?
|
|
|
Karrantzako haraneko artadiak, Kantauri aldeko gainontzeko artadien modura, kutsu mediterranearra duten formazio erliktikoak ditugu. Azken glaziazioa amaitzean (duela 8.000 urte), klima epeldu eta lehortu
|
zenean
, Euskal Herriraino iritsi eta lurraldean erraz hedatu ziren artadiak. Beranduago, berriz, klima hotzagoa eta euritsuagoa bihurtzean (duela 4.000 bat urte), harizti eta pagadiak lehiakide gogor bihurtu ziren.
|
|
|
Era berean, eta kanpotik etorritako kulturei esker seguruenik, gizakiak hainbat landareren haziak kultibatzen ikasi zuen, fruitu eta hazi biltzaile izatetik nekazari izatera pasatuz. Lehen nekazari horiek itineranteak ziren, hau da, baso zati bat erre, bertan erein eta urte gutxi batzuetan uztak jaso eta gero, lurzorua txirotzen
|
zenean
, beste baso zati batera joaten ziren.
|
|
|
Burgos-ek markatu zituen administrazio antolakuntza formalaren lehenengo ardatzak; eta aipatu ditugun hauek, bera. Fomento? ministerioko buru
|
zenean
hartutako erabakiak dira.
|
|
|
Gauza jakina da gaua amaitzean, eta eguzkirik irteten ez bada, amildegi handi bat agertzen dela muinoen atzetik, mundu guztia irentsiko duena gupidarik gabe! Dena amaituko da kanturik egiten ez badut!", larritu zen gauaren amaierarako ordu laurden baino falta ez
|
zenean
.
|
|
|
Baina ez egun batzuetarako, ezpada betiko. Eta Connemarara eramango zuen taxian sartzen ari
|
zenean
ere" hobe hemen geratzea" pentsatzen zuen, baina" to the capital of Connemara, please" agindu zion taxi gidariari. Eta handik hamar segundora, autoaren motorra martxan entzun zuenean, guztiz ahaztua zuen Galway hiria.
|
|
|
Ordu eta erdi eman nuen bertan, geldi, zain, furgoneta urdin bat geratu zen arte, leiho ilunak zituena. Nire ondoan
|
zenean
, ateetako bat zabaldu eta ikusi nuen barrura sartzeko gonbidapena egin zidana Duncan zela. Ez nuen batere gogorik eurekin batera bidaiatzeko.
|
|
|
26 udaberri fresko. Bost urte egiteko zegoen zoritxarreko Bloody Sunday hura gertatu
|
zenean
, 1972an. Militarrek hamalau derrytar hil zituzten.
|
|
|
Esnatzean, berriz, erru sentsazio handi batek hartu zuen Txema. Izan ere, ametseko desilusio hura supituan desegin baitzitzaion, esnatu eta konturatu
|
zenean
Eider hilda zegoela, ez zuela zertan kezkatu. Ametsean ez bezala, bazuela pozteko motiborik.
|
|
|
Nahikoa zen horretarako Eiderrek aipatzen zuen gida hori bere gelako apalen batean aurkitzea, eta artxiboz artxibo, izandakoaren pausoak jarraituz, bigarren, hirugarren, laugarren... enegarren artxiboa zabaltzea. Zeren gida famatua Eiderren gelan egongo baitzen seguru asko, eta beharbada Txemaren eskuetan kulunkatu zen unetxo batez, Irlandako historia liburuei gaineko hauts apurra kentzen ibili
|
zenean
. Beharbada hantxe egon zen, norbaitek irekiko ote zuen esperantzaz kargatua, nork daki zein sekretu gordeaz bere orrien artean.
|
|
|
Hura ere arriskutsua zen, Eiderrek ezagututakoaren antzera. Hain arriskutsua, ezen euren arteko konfiantza punturik gorenera heldu
|
zenean
bere etxera joateko proposamena luzatu baitzion Rocíok Txemari. Eta Txemak egun bi eman zituen proposamen harekin bueltaka, baietzaren eta ezetzaren arteko ika mikan sartuta.
|
|
|
Eiderrek ezagututako Rocío harekin, momentuz, salbuespen bat egingo zuen, izen horrek Rocío García de Mainueta gogorarazten baitzion, eta hori ez zen txarra. Alderantziz, izen horretaz oroitzen
|
zenean
, Euskal Herrira bueltatu nahi izaten zuen, Rocío García de Mainuetaren larrua behin eta berriz jotzeko. Hankarteko makila ez ezik potroak ere barruraino sartzeko, mendekuz, gorrotoz, askatasunez.
|
|
|
Ez zuen leihora behin ere begiratu, beti aurrera. Eta kanposantuko hormaren ondotik pasatzen ari
|
zenean
, birikak ondo beteta, txistu hotsez estali zituen bere beldurrak.
|
|
|
Atea bere gibelean ixten ari zela ikusi zuen azkenengoz Maite, oraindik adi, gelara sartzean Txemaren lehen erreakzioa zein izango zen zain. Askotan egona zen Eiderren gelan, batez ere pisua erosi baino lehenagoko garaietan, eta denbora gutxi falta zen biak batera bizitzen hasteko, zoritxarreko istripua gertatu
|
zenean
. Eta aspaldiko garai haietatik hona gauzak gutxi aldatu ziren bertan:
|
|
|
zirraragarria iruditu zitzaion segundo txiki bateko tartean National Westminster Bank zaborraren parean nola utzi zuten ikustea, eta kapitalaren jabe ziren adreilu eta kristalezko kaiola handiak hondakinez nola bete ziren konturatzea. Baina zirrarak askoz bortitzagoak izan ziren telebistako irudi haietatik haratago joan eta lehergailuaren zergatia ulertzen saiatu
|
zenean
. Egun horretara arte Irlandako kasua egunkarietako hizki beltzetara mugatzen zuen Eiderrek, orriak pasatu eta ekonomia, kirolak eta abarrak ere hitzezko anabasa hartan galduko ziren modu berean.
|
|
|
Eta, hala, egun batean, aitak astebeterako kondenatu zuen ziega itsu hartarat morroi bat, Urbiaindik mozkorturik itzuli zelako eta biharamunean bere egitekoei buru egin ahal izan ez zielako. ...tzagoak—, infernuko garren artean kiskaltzen eta oihu desesperatuak egiten; eta, honelatan, mozkor hark amestu edo asmatu idurietarik hartu zuen ziega ilun hark fama are ilunago hura, jauregiko bertze morroien eta neskameen kontsentimenduarekin; eta ez hauek erran ziotelako sinesten ziotela, baina bai isilik geratu zirelako, irririk eta trufarik egin gabe morroi mozkorrari gai hartaz solasten
|
zenean
, erakusten zutelarik, gisa hartan, ezen sinestetik hurbilago zeudela ez sinestetik baino. Eta Mattin eta biok ere halatsu geunden, zeren eta artean umeak baikinen, imajinazinoaren edozein fantasia sinesteko prest.
|
|
|
Eta, hargatik, Pirinioetako Bakearen sasoinean aita ezin alegerago sartu
|
zenean
etxerat, erranez ezen Villagrandeko dukearekin konfiantza hartu zuela eta hura inportant izan zitekeela bere negozioentzat, dukea eragin handiko pertsona zenez gero, aitona Nikolasek erran zion, ezin seriosago:
|
|
|
Bederatzi hamar urte nituenean —edo hamar bete berriak nituenean izanen zen, ausaz, eta Mattinek hamahiru, zeren, oker ez banago, aita Frantzia eta Espainiako errege infanten arteko ezkontza sonatu hartarik itzuli
|
zenean
izan baitzen... bai, orduan izan zen, segur, zeren oroitzen baitut nola aitak, okasino hartan ere, bere ondoreak atera zituen gertaki hartarik, azpimarratzen zigularik ezen Eliza katolikoak bedeinkatu ezkontza hura ez zela soilik bi pertsonaren artekoa, Espainia eta Frantziaren artekoa ere bai, eta ezkontza hark bi estatuen eta bi erresumen arteko urte luzeetako gerlak eta guduak itzali, eta bake... Begi bistakoa zen ezen present haiek ez zirela, ohi bezala, berdinak, zeren fardeltxo bat luzea eta astuna zen, eta bertzea tipia eta arina.
|
|
|
Oroitzen dut ezen, eri sentitu ondoren bere Baionako etxerat itzultzekotan
|
zenean
, neuretzat utzi zituela jaun Marcelek dozena bat liburu, hark bere eskoletan erabiliak eta eskuztatuak. Tartean, Axularren Gero zegoen, zeina astean behin diktatzen baitzigun eta diktatua errezitarazten, euskaraz ongi mintzatzen eta ongi skribatzen ikas genezan.
|
|
|
Baina, geroko kontuak aitzinatzen ibili gabe, derradan ezen Mattin arras gogaitzen zela eskola haietan, batik bat bakarkako trabailuan jartzen gintuenean, halako tailuz, non zernahiren aitzakia egiten baitzuen haietarat ez azaltzeko, zer erranik ez aita etxeratzen
|
zenean
, zeren eta aitak, orduan, anitzetan eramaiten baitzuen goizean goiz ehizarat edo txakurren paseatzerat, jaun Marcelek eskola emaiten zigun orduetan, hain zuzen ere. Eta, ehiza zela eta ezpata zela, burua ere anitzetan joaiten zitzaion Mattini, eta orduan jaun Marcelek —zeina baitzen, bertzenaz, gizon pazientziatsua—, erraiten zion:
|
|
|
Erran dizut ezen osaba eta biok geure elkargo sekeretu hura fundatu eta handik sei zazpi hilabeterat heldu zela jaun Marcel: prezeptore berria heldu
|
zenean
, beraz, guztiz nengoen osabarekin liluraturik, baina jaun Marcelek ere berdin liluratuko ninduen handik aitzina.
|
|
|
Baina, alde batetik, nola borroka haiek ederretik bezainbat izaiten baitzuten izugarritik, eta nola izugarriak eta ikaragarriak gero eta gehiago gogaitzen nauen, unatzen eta eneatzen, eta, bertzetik, nola bizitzan anitzetan egokitu izan zaidan galtzea eta badakidan ezen garailearen bozkarioa dela galtzailearen pena eta nigarra, hala joan zitzaidan mirespen hura tipitzen eta bertze pentsamendu batzuen arragoan urtzen. ...u nuela, noiz eta neure Indietarako bidaian landare haragijale haiek ikusi bainituen, ibai Orinocoren ertzetako oihanetan, zeren landare haiek zurtoin bat baitzuten, eta zurtoinaren muturrean bi hosto, bi esku tipi bezalakoak, zabaldu eta hertsi egin zitezkeenak, eta beren zabaltze eta herste hartan intsekturen bat edo bertze harrapa zezaketenak, intsektua hosto tipi zabalduetarik batean pausatzen
|
zenean
. Baina, salbuespenak salbuespen, zalantzarik ez dago ezen landareen mundua guztiz bertzelakoa dela.
|
|
|
Guztia hasi zen jaun Marcel erraiten hasi
|
zenean
ezen ez zuela jateko gogorik eta oherat zihoala, eta, hartaraz gero, apetitua eskastu eta urritu, eta mehetzen eta mehetzen hasi zen.
|
|
|
Eta, urtean bizpahiru aldiz, aitak inguruko jauntxoak bildu eta guztien arteko solasetan berdin gertatzen zitzaidan, eztabaida filosofiko teologikoren bat sortzen
|
zenean
... nahiz eta hori bakanetan gertatzen zen, zeren eta aita baitzen buru haien artean buru, eztabaiden nondik norakoak fintkatzen eta bideratzen zituena, eta hark laketago izaiten zituen ehizarekin loturikako gaiak... eta bertze jaun gehienek ere bai, egia erran. Baina, nehoiz eztabaida filosofikoren bat sortzen bazen, ikusgarria zen nola ibili behar izaiten zuen osaba Joanikotek soka baten gainean bezala, zuhur eta ausart aldi berean, eta nola izaiten zuen aita jesuita zelatari, sokatik noiz eroriko...
|
|
|
Ordea, anaia Madrildik itzuli zen, eta, handik aitzina, Villagrandeko dukearen semearen gutunen aiduru egoiten zen hura, ezin urduriago. ...egin eta handik urte erdirat edo izan zen, hurrengo urteko martxoan— gutun bat jaso zuen, non Villagrandeko dukearen semeak Madrilgo kontuen berri emaiten baitzion, baita bere etxearen eta etxekoen berri ere; eta gutun hartan eta bere gutun guztietan beti izaiten zuen esker oneko hitzen bat azken aldera, batik bat gure amarentzat, zeinak ezin hobeki tratatu baitzuen, hura gure etxerat etorri
|
zenean
, aitaren berrogeita hamargarren urtemugan.
|
|
|
NORK erranen zuen ezen ondikoak ukaldiz ukaldi kolpatuko gintuela, hain denbora laburrean, denbora hura zorigaiztoaren arrodari lotua balego bezala, kalamitatez kalamitate...! Guztia anaiaren istripu harekin hasi zen, zalditik erori
|
zenean
. Edo, lehenago, beharbada, aitaren gutizia gutiziatsu harekin, noiz eta jauregirat tigrea ekarri baitzuen, tigre harekin gertatuak frogatuko digunez...
|
|
|
Baina, nola izotzak, urteen eta mendeen buruan, harkaitzak ere hausten dituen, hala, libertatearen alde egin dezakegun gutia ere ez duk alferrikakoa izanen. Eta, bide luze horretan, imajinazinoa eta pazientzia izanen dituk gure armak —eta, irri bihurri bat xuxentzen zigula, nola ohi baitzuen jostetan ibiltzen
|
zenean
, erantsi zuen—: Eta ehundabatgarrena.
|
|
|
Bada baldinba, paseoan gindoazen Pisako dorrerantz, batzuetan aitzina egiten genuela eta bertzeetan gelditzen, batik bat osaba bere esplikazione haietarik batean luzatzen
|
zenean
. Eta orduan ere, dorre okerraren parean geundela, geldialdi bat egin genuen, gorat igaiteko asmotan.
|
|
|
Aita Bartolome Ziaurrizkoa zeritzan misionest ezaguna —zeina izan baitzen don Frantziskoren eta jaun Marcelen ondotik izan nuen hurrengo prezeptorea, azkena, eta zeinaz aitzinago luze solastatzeko parada izanen baitugu— Urbiainerat etorri lehen aldian, hunkiturik utzi zituen eliztarrak bere sermoi distiratsu haiekin, halako tailuz, non, konfesioneen eguna iritsi
|
zenean
, harekin nahi izan baitzuten urbiaindar guztiek, don Frantzisko bazter uzten zutela; zeren bi errenkada zeuden han: bata, aita Bartolomerekin aitortu nahi zutenena, luzea, inurriena baino luzeagoa; bertzea, don Frantziskorena, laburra, jondone Pedro Ermitauak bere haitzuloan hartzen zituen bisitariena baino laburragoa; ordea, ikusirik zein betilun ateratzen ziren aita Bartolomerekin konfesatzen zirenak, berehala iragan ziren errenkada luzean zeudenak don Frantziskorenerat, luze zena labur egiten zelarik, eta labur zena luze, minutu guti batzuen buruan.
|
|
|
Baina ongi zenioen zuhaurk ere, noiz eta jakinarazi baitzenidan Paristik skribatu zenidàn zure lehen gutunetarik batean, nola errege Louis XIV.ak manatu zuen, larriki eri egon ondoren Pariserat itzuli
|
zenean
, ezen jar zitzatela ispiluak eta mirailak, errenkadaz errenkada, bere palaziorako zubian, zabal zedin bere iduria harat eta honat eta toki guztietarat... Eta erraiten zenidan:
|
|
|
Baina Pedrok bertze koadro bat zor zidak. Izan ere, ba al dakik zer erran zidan, Italiarat joan
|
zenean
–" Joanikot:
|