|
2003
|
|
|
Kontuada, Etxeparerenalokuziokohildakoaldudarrenzerrendanbilatu nuenean, eznuelaMixelEtxartikaurkituhamaikaizenenartean.Izen falta horrek, ezdagoesanbeharrik, kapituluhonentzakoamaieraprebisiblebarik utzininduen, zereneta, misionistarengaztainekinhasibai, bainagerokontakizunabiribiltzeko, gaztainarik? gabegeratubainintzen.Kontura
|
zaitez
, ezingogoratuzkoiturrirenbatenarabera, GerlaHandianhil omenzen, JoanesXabañomisionistakJaponiatikbidalitakogaztainekintxirpiahazizuen MixelEtxarthura, baina, lekuko zuzenadudanJeanEtxepare medikuak ez zuenjaso GerlaHandikoaldudarhildakoenartean.Baldintzahorietanez neukankapituluagaztaineninguruanbiribiltzerik, etaizatez, aurrekoepigrafearekinemannionamaiera.
|
|
2008
|
|
|
Adineko guztiek erabiltzen dituzten deana>, dudana?, tzioen>, zioten?, tziuen, ziguten?, zaittea>?
|
zaitez
–, zoatza>, zoaz, adizkiak ez dituzte gazteek erabiltzen eta ezta 50 urte inguruko hiztunek ere.
|
|
|
Etxepare elizgizonak munduan bizi den gizakiari aholku bat eman nahi dio: utzi ezazu maitasun mundutarra eta bizi
|
zaitez
Andre Mariaren maitasunean. Horretarako, sermoiaren egitura zuen lekzioa mamitu eta, sermoietan bezala, doktrina ongarri arinagoekin uztartu zuen.
|
|
2009
|
|
|
Seigarrenzirkulu berean badago bestepoema bat, justu hurrengoa, alegia,. Ez
|
zaitez
farregarria izan, bertsoarekinhasten dena, Kavafis en. Jainkoak Antonioabandonatzen dupoemare, n egoeranimikao beretik sortua dirudiena.
|
|
2010
|
|
|
Cer ezpada David Santuaquin Jaunagana biotz osoarequin biurtzea eta damuz otsegitea: > Nere Jaungoikoa! Andia da, eta andia neurri, ta mugaric bague zure Urriquimendua; urricaldu
|
zaitez
nizaz, zure urriquimentuaren anditasunari dagocan eran: Secundum> magnam> Misercordiam> tuam.
|
|
2012
|
|
|
Ez
|
zaitez
saia, Leuconoe, Jainkoek ezarri diguten etorkizunaAsmatzen, debekaturik dago, ez itzazuBabiloniar numeroak kontsulta.Hobe da datorrena onartzea! Nahiz eta Jupiterrek negu asko eman, Nahiz eta hauxe izan azkena, Tirreno itsasoa oraintxe arroketanHaustera darabilena. Ez zaitezEroa izan.
|
|
|
Edan ezazu zeure ardauaEta egoki ezazu esperantza luzeaZure bizitzaren espazio laburrera.Mintzo garen artean, ihes doa denbora.Bizi ezazu gaurko eguna. Harrapa ezazu, Eta ez
|
zaitez
balizko biharraz fida.Sarrionandia 1995a: 56)
|
|
|
Ez galdetu, Leukonoe, jakitea ez da zilegi, zuri edo niri zein epe ezarri diguten jainkoek, ez ikertu hartxintxar babiloniarrak.Zenbat hobe datorrena datorrela onartzea! Nahiz Jupiterrek negu ugari gorde, nahiz azkenekoa izanorain, haitz zulotsuak astinduz, Tirreno itsasoa akitzen duen hau, izan
|
zaitez
argia, iragazi zure ardoak, eta aldia laburra denezbilatu bide motzena itxaropen luzean.Hizketan ari garen bitartean ihes egingo du, bekaizti, denborak. Harrapatu gaurkoa, etorkizunean ahal den gutxien fidatuta. (Bilbao 2002:
|
|
|
Aldeak nabarmenak dira bi bertsioen artean; honako hauek aipatuko genituzke deigarrienen artean: Sarrionandiak. Ez
|
zaitez
eroa izan, idatzi du berez, izan zaitez argia?
|
|
|
Sarrionandiak. Ez zaitez eroa izan? idatzi du berez, izan
|
zaitez
argia, zioen lekuan(, sapias?, jatorrizkoan); gomendio horren atzetik datorrena ere nahiko desberdina da bi bertsioetan,. Eta egoki ezazu esperantza luzea/ Zure bizitzaren espazio laburrera?
|
|
|
jarri baitu Sarrionandiak Bilbaok, eta aldia laburra denez/ bilatu bide motzena itxaropen luzean? itzuli duen lekuan(, et spatio brevi spem longam reseces?); azkenik, Sarrionandiarenean ematen den azken gomendioa ezezko batekin ageri da,. Eta ez
|
zaitez
balizko biharraz fida?, nahiz eta Bilbaorenean, etorkizunean ahal den gutxien fida [tzeko], esaten den(, quam minimum credula postero?).
|
|
|
Ez
|
zaitez
saia, Leuconoe, Jainkoek ezarri diguten etorkizunaAsmatzen, debekaturik dago, ez itzazuBabiloniar numeroak kontsulta.Hobe da datorrena onartzea! Nahiz eta Jupiterrek negu asko eman, Nahiz eta hauxe izan azkena, Tirreno itsasoa oraintxe arroketanHaustera darabilena. Ez zaitezEroa izan.
|
|
|
Edan ezazu zeure ardauaEta egoki ezazu esperantza luzeaZure bizitzaren espazio laburrera.Mintzo garen artean, ihes doa denbora.Bizi ezazu gaurko eguna. Harrapa ezazu, Eta ez
|
zaitez
balizko biharraz fida. (Sarrionandia 1995a: 56) No pretendas saber, pues no está permitido, el fin que a mí y a ti, Leucónoe, nos tienen asignados los dioses, ni consultes los números BabilónicosMejor será aceptar lo que venga, ya sean muchos los inviernos que Júpiterte conceda, o sea éste el último, el que ahora hace que el mar Tirrenorompa contra los opuestos cantiles.No seas loca, filtra tus vinosadapta al breve espacio de tu vidauna esperanza larga.Mientras hablamos, huye el tiempo envidioso.Vive el día de hoy.
|
|
|
Bi bertsio hauek alderatuta, Sarrionandiaren itzulpenak de Cuenca y Prado eta Alvar Ezquerrarenari nahiko hurbiletik jarraitzen diola ohartuko gara: . Ez
|
zaitez
eroa izan, esamoldeak, ziurrenik,. No seas loca?
|
|
|
–Hegalda
|
zaitez
eltxoa? (Sarrionandia 1995a:
|
|
|
2) Kalitatearen araua (the maxim of quality). Saia
|
zaitez
egiazko ekarpena egiten
|
|
|
4) Nolakotasunaren araua (the maxim of manner). Mintza
|
zaitez
argi eta garbi, eta honako osagarriak ditu:
|
|
|
1.1 Izan
|
zaitez
egiazalea (edo behintzat, hala bazina bezala ager zatzaizkio norentzakoari)
|
|
|
1.2 Babes
|
zaitez
(ziur ez bazaude, adieraz ezazu diskurtsoan bertan)
|
|
|
2 Kortesia positiboa: izan
|
zaitez
norentzakoaren hurbileko, taldekide bazina bezala funtzionatu
|
|
2014
|
|
|
6 Adibidez, euskarazko hori> ez> da> azaren> azpiko> orria>, garrantzi handiko zerbait da?, Donostian> Donosti, > gorostian> gorosti>, ibil
|
zaitez
toki bakoitzean bertako ohituren arabera?, edo Bai> zera! >, ez dut sinesten?; gaztelaniazko eso> es> papel> mojado, > ir> a> protestar> donde> el> maestro> armero, > me> importa> un> rábano, > cortarsele> a> uno> el> aliento, > edo frantsesezk...
|
|
2016
|
|
|
KOSE: Ez
|
zaitez
kexa, Filipek ere badu irratia eta gu bezain laster denak ikasi bide ditu.
|
|
2021
|
|
|
Honelako adibideak nahi adina aurki daitezke: Hirugarren ondorena izan ohi da heriotza gaiztoa; zeren, edo batetan hilko da honela bizi dena, edo prestaera txarrarekin (Agirre Asteasukoa); Dohatsu dira pertsona emeak eta mantsoak, zeren halakoek lurra gozatuko dute (Materre); Mintza
|
zaitez
, Jauna, zeren zure zerbitzaria dago entzun nahiz (Pouvreau).
|
|
|
Bigarren perpausaren azken muturrean kokatzen da beti, ez perpaus horretako ezein osagairen ondoan: Isil
|
zaitez
, mesedez! Esan dizut barren!
|
|
|
Perpausaren azken muturrean joan ohi den baina juntagailuaren ordezkoa dela dirudi: Isil
|
zaitez
, mesedez! Isilik nago, baina!
|
|
|
Egia da, hala ere, Iparraldeko euskalkietan ez bezalako hedadura eta bizitasuna ageri duela bada k Hegoaldekoetan, eguneroko hizketan, elkarrizketan, batez ere. Noiznahi esaten da eta entzuten Etorri ba, Noiz ba?, Ez dakit ba, Joan
|
zaitez
ba eta abar. Areago, hiztun askorentzat isilgabeko errepika bihurtu da, bi hitz segidan ezin esateraino ba aldi oro eta une oro tartekatu gabe:
|
|
|
—Esango diot bada; —Ez ezazu anaia jo. —Joko dut bada; —Joan
|
zaitez
ohera. —Ez naiz bada joango.
|
|
|
Euskal literaturan oso arrunta da erabilera hau eta idazleen artean behin eta berriz aurkitzen da: Irten
|
zaitez
bada errota horretatik. Bestela, zagi, eta irin usuraz kargaturik hondatuko zara su eta garren leize izugarrian (Agirre Asteasukoa); Zorionez, ez nauk jaiotzez gorra, bestela mutua izango nindukek gainera!
|
|
|
(Jon Muñoz); Eskerrak ez naizen horren marmartia, bestela garraztu egingo bainintzateke erabat, sarri sarri joango nintzaioke bisita egin eta burua lasaitzera (J. Zabaleta); Bazter
|
zaitez
, ihes egizu, ilki bekatutik, bertzenaz, Jainko haserreak harrapaturen zaitu (Duvoisin); Euskaldun etxeko jaunak, euskaldun lur gizenaren jabeak, ohart zaizkiote sator lan izugarriari! Edo, bertzenaz, betitik euskaldunik baizen ikusi ez den tokietan (Barbier); Hik ba, hik eginen duk bide, osagarriak laguntzen bahu segurik...
|
|
|
10.3.2.3a Aditzaren formak berak seinalatzen du (adizkiaren modu gramatikalak) aginte perpausa3: Joan
|
zaitez
hemendik.
|
|
|
Halakoetan ere, bestelakoetan bezala, ez dugu berdina erabilera Iparraldean eta Hegoaldean: Sar(
|
zaitez
) zu orain (Ipar.: aditz erroa); Sartu (zaitez) zu orain (Hego.:
|
|
|
Sar (zaitez) zu orain (Ipar.: aditz erroa); Sartu(
|
zaitez
) zu orain (Hego.: partizipioa).
|
|
|
Adibide hauetan ikus daiteke: Eser (i)(
|
zaitez
) hemen, mesedez (eskaera); Alde (egizu) hemendik; bestela... (mehatxua); Ez (ezazue) ahantz (i), gero!
|
|
|
Alderantziz ere berdin, agindu esanahiz: Geldi (tu)(
|
zaitez
) hemen, beraz, nik esan arte (tipoz agintezkoa); Ea isiltzen zaren! (tipoz harridurazkoa).
|
|
|
ezer egiterakoan, esan e [g] ikezu zeure artean (vs esan e [g] izu orain); negar egikezu egunen batean. Ez dago garbi ahalerarekiko lotura(
|
zaitez
ke), baina bada halako zantzurik adizki sintetikoetan; adibidez, (ba) zoazke hor dabil esanahiz ustearen (zoaz nonbait), geroaldiaren (joango zara) eta ahaleratik gertuko zerbaiten artean (joan zaitezke).
|
|
|
Analitikoetara jo behar: ez
|
zaitez
joan; ez bitez etor; ez bezate ekar; ez gaitezen egon; ez dezatela eraman.
|
|
|
Agerikoa da hori aginduetan: Mintza
|
zaitez
, zeren zure Seme maiteak entzuten baitzaitu, eta zeren segurki ardietsiko baituzu guretzat galdeginen duzun guztia (Andre dena); Hauta ezazu hautsarekilako [eltze] a, zeren urrea hark bakarrik izanen baitu barnean (Barbier). Eta dedukziozko perpausetan:
|
|
|
Julian Abando (Kirikiño); Min hartu arren, eutsi dio sendo eta han gelditu da (Barriola); Ahoa nekatzen bada ere, bihotza ez da nekatuko (Duvoisin); Eginahalak eginda ere, ezin astoa mugitu (G. ...ldurrik hartzen ez diok (Lardizabal); Diyotalarik ere nahitasun bikaina, nere amoriyuak falta du ordaina (Bilintx); Ez egizu hori esan, jauna, edozein euskaldunen aurrean, danak dakie baina (Agirre); Bolara baten emanagatik bertako uraren famak, ardo pixka bat beharrezko du osasun ona daukanak (Uztapide); Zernahi ere den, egiazko misterioa euskararen iraupena da, ez jatorria (Mitxelena); Urrikaldu
|
zaitez
nitaz, nornahi zarela ere (Atxaga); Baina zein ere handiak lirakeen irabazle horiek, ez lukee pits bat balioko (Mendiburu); Txahala esaten iako edozein behikumeri, dala arra, dala emea (Mogel); Datorrena datorrela, baietza emon bihotz eske etorrenari (Erkiaga).
|
|
|
Merezimendua ez datza zeruko bisioneen eta kontsolazioneen izatean; ez datza halaber eskritura sainduaren ongi aditzean (Xurio); Ikusten duzunean norbait, zuhurtziaz, zuzentasunez[...] berregindua, separa ezazu halaber, bere baitarik duena, Zerutik errezibitu duenaganik (Haraneder); Errebizi ezazu, eta bete gaitzazu zure graziez. [...] Oroit
|
zaitez
halaber, Jauna, Purgatorioan diren arima gaixoez (Andre dena).
|
|
|
Gezurra, zer diot, badakit zergatik kontatu nizkizun inoiz inori esan ez dizkiodanak. Erraza ikusi nuen, agidanean; gustuko duzu, zuk ere, gizona ume ikustea, kiribildua zure magalean, eta zu nire gainean etzanda, besarkadan osoro babesten, lasai
|
zaitez
, nirekin zaude orain Oscar, hona mundua eta aterpea, xukatu malkoak, amaitu da amesgaiztoa (EPD, Aranbarri).
|
|
|
Adibidez, Oskorriren kanta ederrean lehenbiziko bertsoa manipulatuz eta ondorioz, poto eginez bigarrenean: Ez
|
zaitez
, ez zaitez urrun nigandik; Ez zaitez, ez zaitez joan nigandik7.
|
|
|
Adibidez, Oskorriren kanta ederrean lehenbiziko bertsoa manipulatuz eta ondorioz, poto eginez bigarrenean: Ez zaitez, ez
|
zaitez
urrun nigandik; Ez zaitez, ez zaitez joan nigandik7.
|
|
|
Adibidez, Oskorriren kanta ederrean lehenbiziko bertsoa manipulatuz eta ondorioz, poto eginez bigarrenean: Ez zaitez, ez zaitez urrun nigandik; Ez
|
zaitez
, ez zaitez joan nigandik7.
|
|
|
Adibidez, Oskorriren kanta ederrean lehenbiziko bertsoa manipulatuz eta ondorioz, poto eginez bigarrenean: Ez zaitez, ez zaitez urrun nigandik; Ez zaitez, ez
|
zaitez
joan nigandik7.
|
|
|
7 Jatorrizko bertsoak halaxe dio: Ez
|
zaitez
, ez zaitez/ ez zaitez joan oraindik/. Ez zaitez, ez zaitez/ urrun nigandik.
|
|
|
7 Jatorrizko bertsoak halaxe dio: Ez zaitez, ez
|
zaitez
/ ez zaitez joan oraindik/. Ez zaitez, ez zaitez/ urrun nigandik.
|
|
|
7 Jatorrizko bertsoak halaxe dio: Ez zaitez, ez zaitez/ ez
|
zaitez
joan oraindik/. Ez zaitez, ez zaitez/ urrun nigandik.
|
|
|
Ez zaitez, ez zaitez/ ez zaitez joan oraindik/. Ez
|
zaitez
, ez zaitez/ urrun nigandik.
|
|
|
Ez zaitez, ez zaitez/ ez zaitez joan oraindik/. Ez zaitez, ez
|
zaitez
/ urrun nigandik.
|
|
|
Bakearren, isil
|
zaitez
apur batean.
|
|
|
Joan
|
zaitez
nire partez.
|
|
|
Aditzekin ez ezik beste zenbait postposizio edo adberbiorekin (aurrera, aitzina, behera, gora...) batera ere agertzen ahal zaigu ablatiboa osagarri gisa: Eskaileretatik behera erori nintzen; Estratatik gora joango gara; Marra horretatik aurrera ez
|
zaitez
pasa; Bihartik aitzina isilik egongo naiz.
|
|
|
Egiozu otoitz Profetari (Zubizarreta); Ez dizut nik dei egin. Itzul
|
zaitez
eta egizu lo (Elizen arteko Biblia). Bi aditz lokuzio ditugu adibide horretan:
|
|
|
Bestelako aldaera batzuk ere onartzen ditu, postposizioak harturik, esanahia (‘denbora laburrean’) aldatu gabe: Haatik, kasu eman behar diok, pixka bat (Larzabal); Geldi
|
zaitez
pixka batean, mesedez,[...] (Labaien); Orduan, pixka batera gerra badugu (Labaien).
|
|
|
" Zerbaitez"," zerbaitekin" oroitzen gara, edo" zerbait" oroitzen dugu: Zuzendariordeaz oroitu nintzen (Epaltza); Guk ere hala behar dugu hartaz ontsa oroitu (Etxepare); Jauna, zure erreinuratzen zarenean, nitaz oroitu
|
zaitez
(Lardizabal); Oroitu nituen une magiko haiek (Irigoien); Heriotza aipatu duzunean lagun batekin oroitu naiz (Perurena).
|
|
|
Eta horrek ez du esan nahi egon Iparraldean erabiltzen ez denik, egon erabilera orokorrekoa baita beste zenbait baliotan: ...atean gertatu tarte batean’ (aste guztian egon da han); ‘egoera batean gertatu’, adjektiboari (r) ik eransten zaionean (tristerik nago; bakarrik zeuden) eta negarrez, minez, lotan, zalantzan, gogoetan... bezalakoekin (negarrez dago oraindik ere; lotan dago haurra); partizipioekin, adiera erresultatiboan (okerturik dago; okertuta dago; okertua da (go)); aginteran (zaude hortxe!; egon
|
zaitez
geldi pixka batean). Baina hizkeren arteko desberdintasun horren ondorioz, balio kopulatiboari dagokionez, testuinguru sintaktiko berean batzuetan izan aditza aurkituko dugu Iparraldean eta Hegoaldean egon aditza.
|
|
|
Besteak batez ere Iparraldekoak dira: Nehork ez zezan ezagut, eskale erromesenaren itxura hartu zuen, halako gisan non guztiek trufan baitzerabilten (Laphitz); Haren edermenek halako gisaz haren bihotza xarmatu zuten, non[...] amorioak itsutu baitzuen (Tartas); Bizi
|
zaitez
halako maneraz non herioak ez baitzaitu sekulan ustegaberik atzemanen (Xurio); Halako moldez, tailuz eta suertez aitzinerat gobernatu non azken finean[...] erdiets dezagun[...] zeruko loria (Axular).
|
|
|
Bizkorregi gidatu, eta laster izango duzu istripuren bat; Lasaitasuna behar duzu? Etor
|
zaitez
Karrantzako aterpetxera. Pareko esanahia lortuko genuke baldintzadun perpausen bidez ere:
|
|
|
[Ahal+ erlatiboa] forma ena atzizkia daraman superlatiboarekin erabiltzen da eskuarki: Ahal den kutsurik gutxiena (Ugalde); Ahal den maizena etorri
|
zaitez
(Txirrita); Mendeen erreskadan ahal daitekeen urrutiena eta gorena igotzen garelarik (Villasante); Ahal den ongiena apaindu behar da (Agirre Asteasukoa); baina Berbaz ahal den ondoen eginaz berari (Arrese Beitia); Ahal zenik azkarren ibilita (S. Salaberria).
|
|
|
Aditz nagusia geroari dagokionean, mendeko jokatua adizki burutugabean eman daiteke: Jaikitzen zaren bezain laster joan
|
zaitez
lanera. Mendekoarena bezala, nagusiko gertakaria ere unekoa da, berehalakotasunak hala eskatzen baitu:
|
|
|
Hemen egongo naiz, lan hori egiten duzun artean, hau da, ‘egiten ari zaren bitartean’ edo ‘egina izan dezazun arte’ Eta, berdin, nahi izan eta behar izan modalekin eginiko perpausak ere: Gera
|
zaitez
etxean nahi duzun artean, hots, ‘nahi duzun denbora guztian’ edo ‘nahi dezazun unea arte’ Batera zein bestera, hala ere, epe bera adierazten da.
|
|
|
31.5.4c Mugatzaile singularrarekin eta zenbait zenbatzailerekin ere erabil daitezke holako erlatiboak: [Zer jana] eta [zer edana] eman ziguten ontzian, baño jateko gogorik ez (Anabitarte); Ez
|
zaitez
urreratu nigana/ badezu lasaitzeko or [nora joana] (Etxaniz); Baneukake [non enplegatua] bost milla duro banitu (Txirrita); Errian edozein obra bear dala ere, ez dago ezerren kezkarik iduki bearrik. Badago [zerekin ordaindua] (Uztapide); Euskal pentsalarien obretan, badago [non ikasi eta gozatu franko] (Zapiain); Alde horretarik ere, badugu [zer ikasi ugari] (Mitxelena).
|
|
|
32.4.3d Garai batean, berriz, kausa gisako azalpena adierazteko ere erabiltzen zen bezala perpausa; perpaus nagusiak aipatzen duen gertakariaren arrazoia emateko, alegia: Baina, nire jauna, nire aita gozoa, ona zaren bezala, urrikal
|
zaitez
(Duvoisin); Ingratu guztietarik handiena naizen bezala, zure miserikordia handienerat hel egiten dut (Mihura); Arina den bezala mutil Euskalduna, pilotak harentzat du gustu gehiena (Hiribarren).
|
|
|
Aurrekotasunaren neurria adierazten duten zenbatzaileak eta modifikatzaileak hartzen dituenean, lehenago aldaera hobesten da8: Eguberria baino hiru egun lehenago itzuli zen etxera; Zinera joateko asmoa baduzu, ager
|
zaitez
lehentxeago sarrerak hartzera. Bestetik, z atzizkia darama maiz zenbatzaile modifikatzaileak:
|
|
|
37.3.1c Subjuntiboa erabil daiteke, halaber, subjektuek erreferentzia bera izanik ere, perpaus nagusia aginterazkoa denean: Ibil
|
zaitez
poliki, eror ez zaitezen; Jan ezazu neurriz,[...], ase eginik oka ez dagizun (Axular). Eta berdin perpaus nagusiak nahi edo behar gisako modalitatea duenean ere:
|
|
|
38.3f Gogoan izan behar da, bestalde, azalpenezko perpaus guztiek ez dutela parean lako perpaus kausalik; hala, esate baterako, dedukziozkoek (etxean daude, leihoak irekiak baitaude —* etxean daude leihoak irekita daudelako). Aginte perpausek ere berezkoa dute azalpenezko perpausa hartzea, agindua ematearen justifikazioa eskaintzen baitu mendekoak (joan
|
zaitez
ohera,{ berandu baita ∼ berandu da eta}), eta, hortaz, ez dute erraz onartzen lako perpausa(, joan zaitez ohera berandu delako); onargarria dute, ordea, mendeko perpausa aginduaren esparruan sartzen bada (joan zaitez ohera berandu delako, ez nik esan dizudalako), agindua ez baita hor ‘ohera joatea’, ‘horregatik joatea’ baizik.
|
|
|
38.3f Gogoan izan behar da, bestalde, azalpenezko perpaus guztiek ez dutela parean lako perpaus kausalik; hala, esate baterako, dedukziozkoek (etxean daude, leihoak irekiak baitaude —* etxean daude leihoak irekita daudelako). Aginte perpausek ere berezkoa dute azalpenezko perpausa hartzea, agindua ematearen justifikazioa eskaintzen baitu mendekoak (joan zaitez ohera,{ berandu baita ∼ berandu da eta}), eta, hortaz, ez dute erraz onartzen lako perpausa(, joan
|
zaitez
ohera berandu delako); onargarria dute, ordea, mendeko perpausa aginduaren esparruan sartzen bada (joan zaitez ohera berandu delako, ez nik esan dizudalako), agindua ez baita hor ‘ohera joatea’, ‘horregatik joatea’ baizik.
|
|
|
38.3f Gogoan izan behar da, bestalde, azalpenezko perpaus guztiek ez dutela parean lako perpaus kausalik; hala, esate baterako, dedukziozkoek (etxean daude, leihoak irekiak baitaude —* etxean daude leihoak irekita daudelako). Aginte perpausek ere berezkoa dute azalpenezko perpausa hartzea, agindua ematearen justifikazioa eskaintzen baitu mendekoak (joan zaitez ohera,{ berandu baita ∼ berandu da eta}), eta, hortaz, ez dute erraz onartzen lako perpausa(, joan zaitez ohera berandu delako); onargarria dute, ordea, mendeko perpausa aginduaren esparruan sartzen bada (joan
|
zaitez
ohera berandu delako, ez nik esan dizudalako), agindua ez baita hor ‘ohera joatea’, ‘horregatik joatea’ baizik.
|
|
|
Eta, zer esanik ez, dedukziozkoetan eta agintezkoetan: * Galdu dute, burumakur datozelako;* Isil
|
zaitez
, ezer ez dakizulako.
|
|
|
Baina, Jon! Etorriko al zara!; Baina baina, nolatan jo duzu zure laguna?; Baina, zu ez al zinen bihar iristekoa?; Baina baina, isil
|
zaitez
behingoz!; Amak esandakoa egin besterik ez zuen, eta guztia ondo joango zen. Baina ez, aurka egin behar!
|
|
|
25.3.3e Zenbait aditzekin eta predikaturekin aditz izena adlatiboan dago (joan, etorri bezalako mugimendu aditzak, lagundu (ekialdean), utzi (ekialdean), prest izan, lehiatu, deliberatu...): Aitaren ikustera joan behar dut; Honelako bati lotzera prest naiz; Hobeki ikastera berma
|
zaitez
. Mendebaldean, mugimendu aditzekin inesiboa erabiltzen da adlatiboaren ordez (§ 25.3.3c):
|
|
|
hago isilik!; haika, mutil, jaiki hadi!; bil itzazue zuen puskak!; erran beza egia!; has dadila festa! Ez dira, hargatik, aginduen adieraztera mugatuak, besteak beste, aholkuak (ez ezazu jan hori, gero, gaixotu eginen zara eta!), erreguak (etor
|
zaitez
laguntzera, mesedez!), debekuak (ez bedi erre tabernaren barruan!) eta baimenak (sar zaitez!, joan bitez festara!) ere adieraz baititzakete.
|
|
|
hago isilik!; haika, mutil, jaiki hadi!; bil itzazue zuen puskak!; erran beza egia!; has dadila festa! Ez dira, hargatik, aginduen adieraztera mugatuak, besteak beste, aholkuak (ez ezazu jan hori, gero, gaixotu eginen zara eta!), erreguak (etor zaitez laguntzera, mesedez!), debekuak (ez bedi erre tabernaren barruan!) eta baimenak (sar
|
zaitez
!, joan bitez festara!) ere adieraz baititzakete.
|
|
|
Mendebaldean eta erdialdean, berriz, aginterazko formari eusten zaio testuinguru horretan ere: ez ezak egin; ez hadi etor; ez
|
zaitez
egon. Forma bata ala bestea erabil, euskalki moderno guztiek murriztapen bera dute:
|
|
|
Gisa berean,* edin en adizkietan z eta tebatera erabiltzen dira:
|
zaitez
, gaitezen, daitezen. Zalantzarik gabe, iteta tepluralgile zaharrak ihartu arau pluraltasuna berriz markatzeko beharra sentitu dukete hiztunek.
|
|
|
28.4.2a Eta ren bidez perpausak junta daitezke, eta oro har, ez dago eragozpenik mota bereko perpausak juntatzeko. Adibidez, adierazpen perpausak (goiz jaiki da eta lanean ari da; ez du ekarri eta isuna ordaindu du); galde perpausak (ikusi al duzu eta eman al diozu?); aginte perpausak (zoaz etxera eta sar
|
zaitez
etxean); harridurazko perpausak (ze jatorrak diren eta zenbat dakiten!).
|
|
|
Baina beste batzuetan mota desberdinekoak juntatzeko aukera bada. Adibidez, aginte perpausa eta adierazpen perpausa juntaturik ager daitezke (zaude hemen eta ekarriko dizut; ekarriko dizut eta egon
|
zaitez
lasai); horrelakoetan, zenbaitetan baldintzazko adiera eraikitzen da (egin hori, eta ikusiko duzu!), eta orduan, juntagaien ordena ezin da libreki aldatu(* ikusiko duzu eta egin hori!). Edo, adierazpen perpausa eta harridurazkoa ere elkar daitezke (loreak ekarri zituen, eta ze politak!); baina horrelakoetan eten nabarmenagoa egiten da, eta badirudi eta diskurtso markatzaile modura erabiltzen dela gehiago:
|
|
|
askotan denbora, kausa edo baldintza adierazten dute. Intonazioaren aldetik eten nabariagoa egiten da, eta batzuetan ondoren galde perpausa (halakoa utzi eta, non dukegu berzia?, Etxepare), harridura perpausa (horrelakoak ikusi eta, harritu!) edo aginte perpausa (lanak bukatu eta gogora
|
zaitez
irten aurretik argia itzaltzeaz) izaten dute. Horrelakoetan zailago gertatzen da isilean utzi den adizki laguntzailea zehazki zein den jakitea.
|
|
|
25.1.3a Aditzoinaren erabilera manatzen duten bi adizki analitiko koordinatzen direlarik, adizki laguntzaileetarik bat ezaba daiteke, aditzoina Ø bakarrik uzten dugula orduan: Ordu deno begiak idek ditzagun eta gisa hartarat berma (Hiriart Urruti gaztea); Hurbil
|
zaitez
eta sar atari hertsitik (Arkotxa). Gisa berean arazi oinarri duten bi egitura arazle juntatzen direlarik, lehen aditzak, arazi ezabaturik, aditzoinaren forma har dezake:
|
|
|
Horretarako, adizki analitikoa erabili behar da: ez
|
zaitez
etor hona; ez hadi jin etxera. Bestetik, objektua 1 pertsonakoa delarik, adizki analitikoa baizik ez daiteke erabil (ikus nazazu, entzun nazazu); testu zaharretan kontrakorik agertzen bada ere:
|
|
|
Esan dezagun, azkenik, zenbait esapidek en superlatiboa eskatzen duela: Ahalik eta sagar (ik) handiena har ezazu; Ahalik gehien ikas ezazu; Albait arinen etor
|
zaitez
; Ahal den oherik zabalena aukeratuko dugu...
|
|
|
Azalpenezko perpausak egiteko, ordea, ez du balio forma honek ere, dedukziozkoetan eta aginduetan ikusten den moduan: * Partida galdu dute, burumakur etortzeagatik, baina Partida galdu dute, burumakur baitatoz;* Isil
|
zaitez
, gauza gutxi jakiteagatik, baina Isil zaitez, gauza gutxi dakizu eta.
|
|
|
Azalpenezko perpausak egiteko, ordea, ez du balio forma honek ere, dedukziozkoetan eta aginduetan ikusten den moduan: * Partida galdu dute, burumakur etortzeagatik, baina Partida galdu dute, burumakur baitatoz;* Isil zaitez, gauza gutxi jakiteagatik, baina Isil
|
zaitez
, gauza gutxi dakizu eta.
|
|
|
a) ela menderagailua daramaten indikatibozko aditzak: Urrikaldu
|
zaitez
nitaz, nornahi zarela ere (Atxaga); Zelatariak, non nahi dela, ez baitira lo egoten sekula (Etxaide); Zer nahi zela, jakinen zuen nola erantzun hori gertatuko balitz! (Mirande); Sartuko dira torre, eta gazteluetan; igoko dira mendien gañera, ezkutatuko dira lize zuloetan, baña alferrik, zeren, noranahi dijoazela, eta non nahi ezkuta ditezela, atxituko dituan su erretzalle hark (Agirre Asteasukoa); Ezin badut, badakit behintzat nonahi dirala ere, len geroetan ez baiña berton dirala (Orixe). b) Batzuetan elarik menderagailua ere ager daiteke:
|
|
|
Saia
|
zaitez
Internet senide arteko aktibitate bihurtzen. Seme alabekin nabigatu sarean, eta ez ezazu ordenagailua beren logelan utzi.
|
|
|
[...]. Ikas ezazu teknologiari buruz, galdera asko egin eta ez
|
zaitez
lotsa seme alabek zuk baino gehiago badakite.
|
|
|
[...]. Informa
|
zaitez
seme alabak babesteko dauden kontrol mekanismoez[...].
|
|
|
Diskurtso markatzaileek nolabaiteko ñabardura ezartzen diote perpaus batek bestearekin duen erlazioari: Saia
|
zaitez
lanean, gizona, bestela, miseria gorrian biziko zara beti; Igandea zela bazekien. Lan egin behar, halere.
|
|
|
Kasu hauetan, perpaus lokabeak ditugu begien aurrean: Saia
|
zaitez
lanean, gizona. Bestela, miseria gorrian biziko zara beti; Igandea zela bazekien.
|
|
|
Eta ez zara damutuko; Egin ezazu esaten zaizuna, adiskide, eta ez zara damutuko; (ii) Zerbait behar duzunean beldurrik gabe kasu egiteko esan dizut beti. Baina ez dut inoiz zure berririk izan; Zerbait behar duzunean beldurrik gabe kasu egiteko esan dizut beti, baina ez dut inoiz zure berririk izan; (iii) Saia
|
zaitez
ahaleginean hartutako lanbidean, gizona. Edo ekin, bestela, beste lanbide berriren bati; Saia zaitez ahaleginean hartutako lanbidean, gizona, edo ekin, bestela, beste lanbide berriren bati.
|
|
|
Baina ez dut inoiz zure berririk izan; Zerbait behar duzunean beldurrik gabe kasu egiteko esan dizut beti, baina ez dut inoiz zure berririk izan; (iii) Saia zaitez ahaleginean hartutako lanbidean, gizona. Edo ekin, bestela, beste lanbide berriren bati; Saia
|
zaitez
ahaleginean hartutako lanbidean, gizona, edo ekin, bestela, beste lanbide berriren bati.
|
|
|
Perpausaren zati handiago baten ondoren ere ager daiteke aldiz eta are perpaus baten ondoren ere, aditzaren ondo ondoan maiz: Usatu zara anitz minzatzen, hitz guztiaz juramentu egiten, usat
|
zaitez
bada orain, aldiz, iuramentuen uzten (Axular); Mintzo zara, zu, zure pentsuen arabera; ni mintzo naiz, aldiz, dudan ezin emanezko lekukotasunez seguratuak diren gauzen gainean finkatzen naizelarik (Lapeire); Jainko Aitari ematen zaion adin handiak aldiz gogoratzen digu haren probidentzia eta larderia handia (Xarriton); Handik alde egin genuelarik, aldiz, uste nuen ezinen nuela sekula idatzi, luma...
|
|
|
Adibide honetan, esate baterako, bi baldintzazko perpausen artean gertatzen da kontrajartzea: Debozionerik ez baduzu, aitzitik sentitzen baduzu idorra zarela, jar
|
zaitez
otoitzetan (Pouvreau).
|
|
2023
|
|
|
Tamalez! Antzina
|
zaitez
, poztasuna, zein Niretzat hain atsegina izanen da eta horrela Une batean ahantziko nauen
|
|
|
Poztu
|
zaitez
zeruak euria eginez.
|
|
|
Kontsola
|
zaitez
, Amarissime maitea
|
|
|
Geldi
|
zaitez
, Securus, entzuten baitut
|
|
|
Ongi etorria izan
|
zaitez
ene etxean, Txikia eta pobrea sasoi hotzean: Alta alaiki errezibitzen zaitut
|
|
|
Zeren segur izan
|
zaitez
eremu ederrean
|