|
2008
|
|
|
hots, euskara Euskal Herriko jendarte osoaren ondasuna den neurrian, euskal jendarte osora ere hedatu beharra. Hots,
|
pertsona
elebidunek osatutako Euskal Herri bat helburutzat
|
|
2009
|
|
|
Beraz, ezinbestekoa da eta Administrazioaren eginbeharra, euskaldundu den pertsona orori, ikasi duten euskara hori erabiltzeko aukerak eskaintzea; alegia, erabilera esparruak sortzea gizartearen alor desberdinetan. Hala ere, gai honetan lehentasunak finkatzerakoan, argi eduki behar dugu, egun, eta etorkizun hurbilean are gehiago,
|
pertsona
elebidunak nagusiki gazteak direla. Eskolan euskaldundu direnak.
|
|
2010
|
|
|
Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) n euskara eta gaztelania hizkuntza ofizialak dira eta
|
pertsona
elebidunen kopurua gora doa. Eusko Jaurlaritzak 2009ko apirilean argitaratu duen IV. Mapa Soziolinguistikoaren arabera, 2006an EAEko populazioaren %37, 5a elebiduna da.
|
|
|
Hitzaldiak bazterrak harrotu zituen, jakina, baina Unamunok egiten zuen azterketa aski zuzena zen"...
|
pertsona
elebidunak badira ere, ez dira herri elebidunak posible. Elebitasunaren egoera hau behin behinekoa da".
|
|
|
" Euskara eta gaztelera bateraezinak dira, esanak esan, zeren
|
pertsona
elebidunak badaude ere herri elebidunik ez dago; elebitasunarena aldaketa egoera baizik ez da. Bidezkoa da euskaraz otoitz egiten edo ogia eskatzen ikasi zutenen protesta; baina, kasu honetan, gehien protestatzen dutenek ez dute euskaraz egiten eta ez dute sekula egin, eta Bilbon ez da euskaraz egiten, eta ezin izango da euskaraz berriro hitz egin.
|
|
2011
|
|
|
Iciar Lamarainek, aldiz, euskararen eta euskal hiztunen onerako, erakunde guztien arteko elkarlana beharrezkoa dela esan du,?
|
pertsona
elebidunez osatutako gizartea izan dezagun?. Arabako Aldundiaren izenean, euskararen normalizazioaren alde mintzatu da:
|
|
|
Zenbait talde elebidunek (16 eta 24 pertsona bitartekoak) zenbait proba egin zituzten erantzun denbora eta garuneko jarduera elektrikoa neurtzeko. Emaitzen arabera,
|
pertsona
elebidun batek bi hizkuntzak batera aktibatzen ditu, baita bakar bat behar duen egoeretan ere. Aktibazio hori, batzuetan, abantaila da, eta beste batzuetan, zailtasuna.
|
|
|
Granadako Unibertsitateko (UGR) ikerketa batek frogatu duenez, elebitasuna onuragarria da “adimenhobetu eta oroimena entrenatzen duelako”, lana koordinatu duen irakasleetako batek, Teresa Bajo Molinak, esan zuenez. “Ele bietako eta itzultzaileetako hizkuntzak aukeratzeko arreta eta memoria prozesuak” proiektua ondorio horretara iritsi zen
|
pertsona
elebidunekin gaztelaniaz eta ingelesez egindako esperimentuen bidez. Bajo Molinak zehaztu zuen ezen, azterketa egiteko, elebitasuna bi hizkuntzen ezagutza altu gisa hartu zutela eta maiz erabiltzen zutela, “bi hizkuntzekin batera hazi behar izan gabe”. Zenbait talde elebidunek (16 eta 24 pertsona bitartekoak) zenbait proba egin zituzten erantzun denbora eta garuneko jarduera elektrikoa neurtzeko.
|
|
2012
|
|
|
Hau da, eremu" modernoetan" (justizia administrazioan, hedabideetan, teknologia modernoen munduan, goi mailako hezkuntzan eta ikerketaren eta garapenaren munduan) sor daitezkeen interakzioak jorratuko ditugu. Izan ere, B hizkuntzaren gotorleku izan diren komunitateetan, kideek badakite aurrez aurre duten
|
pertsona
elebiduna ala elebakarra den, baina, eremu" modernoetan", berriz, A hizkuntzarekiko lehia gogorragoa da, eta, askotan, komunitateetako kideek ez dakite aurrez aurre duten pertsona elebiduna ala elebakarra den (exante). Gure ustez, egoera sinesgarri eta interesgarriagoa da hori.
|
|
|
Hau da, eremu" modernoetan" (justizia administrazioan, hedabideetan, teknologia modernoen munduan, goi mailako hezkuntzan eta ikerketaren eta garapenaren munduan) sor daitezkeen interakzioak jorratuko ditugu. Izan ere, B hizkuntzaren gotorleku izan diren komunitateetan, kideek badakite aurrez aurre duten pertsona elebiduna ala elebakarra den, baina, eremu" modernoetan", berriz, A hizkuntzarekiko lehia gogorragoa da, eta, askotan, komunitateetako kideek ez dakite aurrez aurre duten
|
pertsona
elebiduna ala elebakarra den (exante). Gure ustez, egoera sinesgarri eta interesgarriagoa da hori.
|
|
|
Mezu bera hizkuntza batean edo bestean prozesatzeak eragina du
|
pertsona
elebidunengan. Izan ere, gizaki elebidun batek mezu bera modu ezberdinetan prozesatu dezake, hizkuntza batean eta bestean, eta hasieran behintzat zer hizkuntzatan prozesatu behar duen ikusi behar du.
|
|
|
Ikerketa horiek eta eremu bereko beste batzuk erakutsi dutenez, mezu bera hizkuntza batean edo bestean prozesatzeak eragina du
|
pertsona
elebidunengan. Izan ere, gizaki elebidun batek mezu bera modu ezberdinetan prozesatu dezake, hizkuntza batean eta bestean, eta hasieran behintzat zer hizkuntzatan prozesatu behar duen ikusi behar du, eta gero, gainera, interpretazio ezberdinak egin ditzake (Carroll eta beste, 2007).
|
|
|
Hizkuntzaren bultzada integrazionista irizpide utilitaristek zehazten dute,. ereduaren arrakasta
|
pertsona
elebidunak prestatzeko erabilgarritasuneandatza; aldiz, ereduaren hein bateko porrota, eta A ereduaren erabateko porrotapertsona elebidunak prestatzeko ezinean dautza. Errealitate horrek, euskaran oinarritzen diren hizkuntza eredu integrazionistak proposatzera bultzatzen ditu euskalnazionalistak.
|
|
2013
|
|
|
" Nahi dena esango da, baina euskara eta gaztelania bateraezinak dira: egon litezke
|
pertsona
elebidunak, baina ez herri elebidunak; elebitasuna egoera iragankorra baita" (Unamuno, 1901). Hitz horien antzekoen ale bat aldatuko dugu hona:
|
|
|
elebidun orekatua lortzeko. Horretarako,
|
pertsona
elebidunak behar
|
|
2016
|
|
|
norbanakoaren ezaugarriak, harreman sareak eta gizarte egitura. Haren iritziz, gaitasunaren kasuan, gaitasun erlatiboa da garrantzitsuena, alegia,
|
pertsona
elebidunak beste hizkuntzetan bezain ondo edo hobeto egiten ote duen euskaraz (2004: 2).
|
|
2019
|
|
|
Ez baita gauza bera, hizkuntza desberdinak dakizkiten
|
pertsona
elebidun edo eleaniztunez osaturiko gizarte bat, edo estatu baten indar guztiarekin ezarritako nahi eta nahi ezko elebiduntzea hizkuntza hegemonikoan. Pertsona batek hainbat hizkuntza ikastea oso positiboa den bezala, gizarte baten derrigorrezko elebiduntzea, orain arte ezagutu dugun parametroetan, hizkuntza gutxituen heriotzaren ataria izan da.
|
|
|
Ikerketa hori, LURO fundazioan egina izan da (Izpuran kokatua). Euskal Herrian eta zehazkiagoNafarroa Beherean kokatua den zahar etxe hori bereziki hautatua izan da,
|
pertsona
elebidun kopuruhandi bat biltzen duelako, bai artatzaileetan, bai pazienteetan ere; eta gehiengo batek ama hizkuntzaeuskara duelako. Ondorioz, ingurumen multikultural hori oso egokia da elebidunak (euskara/ frantsesa) eta ADaz hunkitua den pertsonaren akonpainamendua ikertzeko.
|
|
2020
|
|
|
Ikusi da
|
pertsona
elebidunek garunaren zahartze prozesuan abantailak dituztela. Zertan datza horrek?
|
|
2021
|
|
|
Elebitasunaren abantailaren hipotesiaren arabera,
|
pertsona
elebidunak bi hizkuntzak" aktibo" ditu garunean beti. Beraz, testuinguruaren arabera hizkuntza batetik bestera aldaketak egitean, hizkuntzetako bat" inhibitu" behar horrek hobekuntza bat ekarriko dio pertsona elebidunari garunaren funtzio exekutiboen gaitasunean; elebakarrak, berriz, ez du egin behar halako ariketarik eta ez omen du ariketa horren onurarik.
|
|
|
Elebitasunaren abantailaren hipotesiaren arabera, pertsona elebidunak bi hizkuntzak" aktibo" ditu garunean beti. Beraz, testuinguruaren arabera hizkuntza batetik bestera aldaketak egitean, hizkuntzetako bat" inhibitu" behar horrek hobekuntza bat ekarriko dio
|
pertsona
elebidunari garunaren funtzio exekutiboen gaitasunean; elebakarrak, berriz, ez du egin behar halako ariketarik eta ez omen du ariketa horren onurarik. Hipotesi horren aldekoek, gainera, argudiatzen dute hizkuntzen erabilerarekin loturarik ez duten beste hainbat ariketatan ere ondorio positiboak izango dituztela hizkuntzen erabilerarekin lortutako gaitasun horren hobekuntzak.
|
|
|
Funtzio exekutiboetan
|
pertsona
elebidunek abantailak dituztela dioten ikerketen ildo beretik, hainbat ikerlarik argudiatu dute beste hainbat prozesutan ere —esate baterako, dementzia edo narriadura kognitibo arinean (Mild Cognitive Impairment (MCI) ingelesez) — abantailak ekar ditzakeela elebitasunak (Alladi et al. 2013; Bialystok et al. 2007; Woumans et al. 2015). Ikerlari horien arabera, elebitasunak erreserba kognitiboa elikatzen du, eta, modu horretan, alzheimerraren eta halako gaixotasunen garapenetik babesteko faktore gisan eragiten du (Bialystok 2021; Jafari et al. 2021; Kim et al. 2019; Liu & Wu 2021).
|
|
|
Elebitasunak garunaren funtzio exekutiboetan eragiten duen edo ez aztertzeko, hainbat gaitasunetan elebakar eta elebidunen arteko desberdintasunak neurtzen dira. Funtzio exekutiboak gauzatzeko gaitasuna neurtzeko, laborategiko proba mota ugari diseinatu izan da (Diamond 2013), eta hainbat autorek, proba horiek erabiliz
|
pertsona
elebidun eta elebakarren arteko aldea aztertu izan dutenean, elebitasunen abantailaren hipotesia babestu izan dute (Bialystok & Martin 2004; Bialystok et al. 2004; Costa et al. 2009).
|
|
|
Bestalde, Paap eta Greenbergek (2013), esate baterako, argudiatu dute ez dagoela ebidentziarik baieztatzeko elebitasunaren ondorioz abantailak lortzen direla garunaren funtzio exekutiboak gauzatzeko. Horretarako, funtzio exekutiboen" aktibatzea" beharrezko duten hainbat laborategiko ariketa eginarazi zizkieten beren ikerketan parte hartu zuten
|
pertsona
elebidun eta elebakarrei. Lortutako emaitzen inguruko hausnarketa egitean, haien ondorioa izan zen ebidentziarik ez dagoela elebidunen abantailaren hipotesia aldezteko.
|
|
|
Elebitasunaren abantaila kognitiboak aztertzeko parte hartzaileak sailkatzeko orduan erabili izan diren galdetegiak eta haiek hobetzeko sortzen diren galdetegi berriak elebidun kontzeptuaren konplexutasunaren erakusle dira (De Bruin 2019; De Bruin et al. 2017). Funtzio exekutiboen kontzeptuarekin gertatzen denaren antzera, elebitasun kontzeptuaren aterkipean esperientzia mota ugari sartzen direla esan izan da, eta, askotan elebakar eta elebidun kategoriak bi multzo definitutzat hartu izan badira ere,
|
pertsona
elebidun bakoitza (eta elebakar bakoitza) desberdina dela argudiatu izan da (De Bruin 2019; Luk & Bialystok 2013). Alde horretatik, pertsona bakoitzak hizkuntzekin duen esperientzia partikularra denez (zer adinetan hasi den hizkuntza horiek erabiltzen; zer momentutan eta zer maiztasunekin erabiltzen duen hizkuntza bakoitza...), pertsona bakoitzaren idiosinkrasia erlazionaturik egon daiteke kontrol exekutiboaren gaitasuna neurtzeko ariketak egiten dituztenean lortutako emaitzekin.
|
|
|
Alde horretatik, pertsona bakoitzak hizkuntzekin duen esperientzia partikularra denez (zer adinetan hasi den hizkuntza horiek erabiltzen; zer momentutan eta zer maiztasunekin erabiltzen duen hizkuntza bakoitza...), pertsona bakoitzaren idiosinkrasia erlazionaturik egon daiteke kontrol exekutiboaren gaitasuna neurtzeko ariketak egiten dituztenean lortutako emaitzekin. Horrela, hainbat ikerketaren arabera,
|
pertsona
elebidunek bi hizkuntzak maiz erabiltzen dituztenean bakarrik lortzen dute elebakarrek baino emaitza hobea kontrol exekutiboko ariketetan (Prior & Gollan 2011). Hori dela eta, zenbait ikertzailek garrantzia eman diote elebitasunaren abantailaren ikerketetan elebidunen ezaugarri partikularrei erreparatzeari (Kaushanskaya & Prior 2015; Tabori et al. 2018).
|
|
|
Funtzio exekutiboen kontzeptuaren esanahiaren zehaztugabetasunak eta elebidun kontzeptuaren harira argitaratu diren lan horiek guztiek zalantzan jartzen dute ea elebitasunaren abantailak ikertzeko orduan parte hartzen duten
|
pertsona
elebidunak kategoria berean sailkatu daitezkeen edo ez eta ea garuneko funtzio berak neurtzen ari garen edo ez. Alde horretatik, kritika hauek garrantzi handia hartzen duten kritikak dira, ikerketa horietan oinarrizkoak diren galderak egiten dituztelako.
|
|
|
Burura etortzen zaigun lehen galdera da modu horretan irudikatzen dugun
|
pertsona
elebiduna gure garai soziohistorikoaren produktu bat ez ote den. Pertsonok hizkuntzak" kode" gisan" gordeta" dauzkagu garunean edo ideia hori sozialki eraikitako eta onartutako ideia bat da?
|
|
|
Euskalkiak ezin badira" kodetzat" jo, zentzurik ote du zenbait hizkuntzaren arteko elebitasunak kontsideratzeak? Adibidez, elebitasunaren abantaila kognitiboak aztertzeko parte hartzaileen artean sartu ote daitezkeen norvegiera eta suediera hitz egiten dituzten
|
pertsona
elebidunak edota katalana eta espainiera hitz egiten dituztenak. Hizkuntzen sailkapena aurretik aipatu dugun moduan ez bada irizpide linguistiko soiletara mugatzen, zeren arabera jarri ote daiteke abantaila kognitiboak sortzen ote diren jakiteko muga hiztun elebidunak aukeratzean?
|
|
|
Askotan jakintzat ematen diren hainbat" egia" zalantzan jartzen baitira ikerketa horien ur sakonetan murgiltzen garenean. " Zertarako/ zergatik nahi ditugu haur/
|
pertsona
elebidunak (edo eleaniztunak)?": oinarrizko galdera honen modukoak azaleratzen dira berehala, eta, erantzunak errazak zirelakoan, galdera sorta batek jarraitzen dio lehen galdera horri.
|
|
2022
|
|
|
Kepa Erdozia, Mikel Santesteban eta Adam Zawiszweski Bigarren kapituluan, Joana Achak txikitatik bi hizkuntza dakizkiten Euskal Herriko eskoletako haurrek idazten eta irakurtzen nola ikasten duten azaltzen du. Hirugarren kapitulua Marie Pourquiek idatzi du. Bertan, hizkuntz arazoak dituzten Euskal Herriko haur nahiz heldu elebidunen ekoizpena eta ulermena nola gauzatzen diren azaltzen da. Laugarren kapituluan, Miren Arantzeta ikertzaileak
|
pertsona
elebidunei diagnosia eta terapia bi hizkuntzetan emateko beharraz ohartarazten gaitu. Bosgarren kapitulua, Mikel Santestebanek eta Miriam Ugartek idatzi dute. Elebidunok hizkuntza batetik bestera aldatzeko gaitasunaz eta aldaketa horiek egiteko arrazoiez hitz egiten digute ikertzaileok. Seigarren kapituluan, Gillen Martinez de la Hidalgak garuneko aktibitate elektrikoa neurtuz hizkuntzaren prozesamenduari buruz zer ikas dezakegun azaltzen du. Zazpigarren kapituluan, Adam Zawiszewskik bigarren hizkuntza haurtzaroan ala heldutan ikasteak, hizkuntza horretan lortutako mailak nahiz elebidunen bi hizkuntzen arteko ezaugarri bereizleek hizkuntza horren prozesamenduari nola eragiten dioten azaltzen du. Zortzigarren kapitulua Luis Pastorrek idatzi du.
|