|
2004
|
|
|
Horregatik «Antzinako euskaldunen alabantzetan» euskara goraipatu egingo da. J.A. Mogelen paradigma ideologiko kontrairaultzailean bete betean, berezko balioa
|
izango
du eta tresna modukoa ere izango da. XIX.mendeko lehenengo 30 urteotan, euskararen geroa, ideología politikoen arabera begiratu zen:
|
|
|
Horregatik «Antzinako euskaldunen alabantzetan» euskara goraipatu egingo da. J.A. Mogelen paradigma ideologiko kontrairaultzailean bete betean, berezko balioa izango du eta tresna modukoa ere
|
izango
da. XIX.mendeko lehenengo 30 urteotan, euskararen geroa, ideología politikoen arabera begiratu zen:
|
|
|
Poeman agiri diren galderak eta erantzunak, 200 urte iraun dute. Euskaldunen aintzinatea
|
izango
da usterik zabalena eta aldaketen aurrean «menditarren» «goi herritarren» ohizko bizimodua bilakatzen da benetako jatortasunaren iturburu. Ikuspegi jatorraren moldea nagusitzen doa.
|
|
|
Tokian tokikoa, propiotzat eta bereizgarri definitzen dena, benetako jatortasunaren erakusle bihurtuko da. Beraz, ondoko edo bestaldekoena, erbestekoa, arrotza
|
izango
da. Pentsamolde honetan, fedea, geure legeak, euskara, dira euskal nortasun jatorraren abiapuntu eta eduki nagusiak.
|
|
|
Euskararen garrantzia goratzeko, Jaungoikoaren lege onaren zati bezala agiri da. Beraz, hizkuntza berezia eta sakratua
|
izango
da aurrerantzean, modu horretan bere nortasun bereziz babesteko. Bertsoetan, euskal erakundeetako legelariek aldarrikatzen zituzten ohizko mitologia politikoaren dogma nagusiak inon baino hobeto azalduta eta laburturik ditugu:
|
|
|
Helburuak jartzen ditu eta etsaiak nortzuk diren ere bai. Aurreratzean beraz, foru legeak eta euskara ikuspegi teokratikoaren baitako atalak baino ez dira
|
izango
. Etsaiak, arrotzak, erbestekoak izango dira baina herriaren barruan ere agiriko dira.
|
|
|
Aurreratzean beraz, foru legeak eta euskara ikuspegi teokratikoaren baitako atalak baino ez dira izango. Etsaiak, arrotzak, erbestekoak
|
izango
dira baina herriaren barruan ere agiriko dira. Bertso hauen bidez, seinalatzen da zertan zetzan jatortasuna eta gainerako guzti guztia erbestetar gaiztotzat hartu litza
|
|
|
Urduñan burgeseria mailako beste lagunekin ikaskide. Ondoren, Bartzelonan izan zen ikasle eta pentsa daiteke bertan katalan hizkuntzaren bizitasuna eta pizkundeak eraginik
|
izango
zukeela. Euskara ikasi egin zuen eta berehala arduratu zen bere jakinduria zabaltzen.
|
|
|
Aurrerantzean, euskara ez da bitarteko tresna edo sinbolo hutsa
|
izango
, helburu jeltzalea lortzeko edo justifikatzeko, bere baitako berezko balio duen zerbait baizik. Hizkuntza batek funtzionalitatea lortu ezean, alperrik du biziraupena, galdu egin da eta; baina bestalde, bigarren mailako hizkuntza baten indartzea lortzeko, beste izpiritu edo indarra beharrezkoa izango dela aldarrri
|
|
|
Aurrerantzean, euskara ez da bitarteko tresna edo sinbolo hutsa izango, helburu jeltzalea lortzeko edo justifikatzeko, bere baitako berezko balio duen zerbait baizik. Hizkuntza batek funtzionalitatea lortu ezean, alperrik du biziraupena, galdu egin da eta; baina bestalde, bigarren mailako hizkuntza baten indartzea lortzeko, beste izpiritu edo indarra beharrezkoa
|
izango
dela aldarrri
|
|
|
Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi zituen abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza berriak, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen zituena. Haren heriotzondoan ere, ekimen horretan jardungo dute biztaitar abade batzuek, euskalgintzari heltzeko puntuan eta katolikotasunaren mezua euskara garbian zabaltzekotan, gerora Jaungoiko zafe bazkuna
|
izango
dena sortuz, garbizaletasunaren errekatik.
|
|
|
Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak
|
izango
dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
Jarrera zientifikoa erakutsi dutenen artean gehienak hizkuntzalari atzerrita rrak ziren, hala nola Schuchardt, Uhlenbeck, Saroihandy, Gavel, etab.; eta ber takoen artean, Azkue heldua, Altube eta Urkijo bera. Hauen lanak Urkijok zu zendutako RIEV aldizkarian emango dira argitara eta, orobat, hauek
|
izango
dira euskalaritza berriaren zimentarriak botako dituztenak Eusko Ikaskuntzako l. eta III. Batzarretan, Oñatin (1981) eta Donostian (1923) egindakoetan, Menéndez Pelayo, Amado Alonso eta Navarro Tomás espainolekin batera (267). Lekuko euskalarien zerrenda honetan, berriro diogu, Sabino Arana ez da agertzen.
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik
|
izango
ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Eta hala dago, batik bat, beste testuinguru batean aurkitzen ba gara ere, oraindik ere berak harrotutako gaien inguruan gabiltzalako itzuli mi tzuli eta funtsezko arazo horien muina ulertu eta aterabidea bilatzeko krisei lua eskuetan utzita joan zelako. Egin diezaiokegun omenaldirik onena, haren espíritu berritzailea berreskuratzea
|
izango
da, hark idatziak eta eginak bere tes tuinguruan kokatzen ahaleginduz. Izan ere, hitzak, esaldiak, fosildu egiten di ra ez badira espirituz janzten, eta hala gertatu ohi da letrez harago ikusteko miopía interesatua tartekatzen denean.
|
|
|
Bereak ez dituen eritxiak ezarten ei jakoz askotan. Aranazale batzu en eritxiak alboratu eta bereak dituenak aztertzea lan onuragarria
|
izango
ei genduke» (5). Laburki esanda, batean Arana eta bestean aranazaleak kokatze ko garaia heldu da.
|
|
|
Geroago piztuko den eztabaidan agertuko den bezala, alderdi linguistiko zein historikotik begiratuta, berak adierazi nahi zuen herri errealitatea adieraz teko desegoki asmatutako hitza
|
izango
da Euzkadi-rena; baina arreta jarri, hitz horren bidez azaldu nahi zuen kontzeptuaren edukian ezarri behar da, hor ha tez ere, honek baitu garrantzirik gehien, eta ez hainbeste, agian, kategoria po litiko hura adierazteko berak erabilitako hitzaren desegokitasunean. Euzkadi hitzak, lehenik eta funtsean, bere lurralde historikoan zein diasporan bizi den euskal jatorriko guztien komunitate etnikoa esan nahi du.
|
|
|
Esandako arrazoi hauengatik guztiengatik, euskal gizarteak bizi duen ustel keriaren ondorioz, euskal arrazaren garbitasuna arriskuan dagoela iruditzen bai tzaio, haren defentsarako, neurri jakin batzuk hartzea proposatzen du, inmigratu entzat murriztaile
|
izango
direnak, horien artean bat, beti ere Euskadi independente hipotetiko batean, atzerritarrei sarrera debekatzea (27), eta bi, bertan kokatuak daudenak atzerritar gisa hartuak izatea, hots, gizarte bizitzan isolatuak edukitzea (28). Maketoen inbasioari gain hartzeko aterabide bakarra, erabateko isolamen duarena da (29).
|
|
|
«euskerología» hitzen ordaina
|
izango
litzateke (49). Elhuyar hiztegian, zeine tan «euskalaritza» ez baitator baina bai euskalari, hau baskologoren baliokide tzat hartzen da, euskaralogoarekin berdinduz.
|
|
|
Euzkel Bazkuna koek ere horixe berrargitaratuko dute zatika beren aldizkarian. Zerbaitegatik
|
izango
da. Urrezkoa iruditzen zaielako.
|
|
|
Sabino Aranaren asmoa egutegi horiek argitaratzean, erdal izenei euskal itxura ematea
|
izango
da, ez inola ere haiek euskaratzea, adibidez, gaztelaniaz ko Pedro-ri Atxa deituz, Pablo-ri Txiki, Justo ri Zuzen, edo Florencio ri Lora tsu. Ez zuen hala egin nahi izan bere alderdi jeltzaleari zerion katolikotasun izaeragatik.
|
|
|
geak aplikatzea, atzizki arrotzak kenduz, eta b) kontsonantez bukatzen diren gizonezkoen izenak a edo í rekin, Mirena, Gilerma, Andoni eta gisakoen ka suan bezala eta, emakumezkoenak e edo ne rekin (azken kasu honetan n en bukatzen diren Martín, Balendin bezalako gizonezkoen izenetatik bereizteko), Josune, Gilerme ren kasuan bezala (84), etab. Antza, arra eta emearen eredu ra asmatuak. Salbuespen bakarrak, Josu eta Miren
|
izango
lirateke, edota jato rrizko izenean kasuan, Keperin eta Karla, Zeperin (Zepherinus) eta Karol en (Carolus) ordez. Bestalde, atzerriko izenei euskal itxura emateko, izenen jato rrizko iturburura jotzen baitu, bide horretatik mota askotako izenak ateratzen zaizkio, batzuk, Koldobika bezala, aski bitxiak, eta beste batzuk, Kepa beza la, onartuagoak izan direnak.
|
|
|
Kanpionek ez dio erantzuten, baina ondo gogoan
|
izango
ditu Aranaren gandik jasoak, handik bi hilabetera, Hondarribiako Batzar Ortografikorako prestaketa lanak direla bide, Guilbeau jaunari 1902ko otsailaren 27an idazten dion gutunean garbi agertzen baita suminduraz zein errea daukan barrunbea:
|
|
|
1º A todos los vascos que estudien el euzkera, en él escriban o deseen su vida y perfeccionamiento y a todos los euzkerálogos ex traños, a adherirse en la forma y plazo fijados a los acuerdos del Congreso Ortográfico de diciembre de 1901; y 2º A todos los euzkerálogos vascos y ex traños, que tengan criterio propio y particular en materia ortográfica, a pre sentar sus proyectos en la forma y planos también expresados» (130). Beraz, bat, Batzarraren xede bakarra ortografiaren batasunarena
|
izango
zen, eta bi, bertara euskalariak bezala euskaltzaleak joan zitezkeen, bientzat egiten zen go mita.
|
|
|
Adema, lehendakari; Arana eta Kanpion lehendakari orde; Guilbeau, idazkari; Hiriart, diruzain; Daranatz, idazkari laguntzaile; Ar belbide, Azkue, Broussain, Gerra, Legaz eta Mujika, bokalak. Eta erakundeko kideak, berriz, 115
|
izango
dira (144).
|
|
|
izan zena
|
izango
da, hain zuzen, Euskaltzaindiak Oñatin 1918an onartuko duena, Azkue, Bonaparte, Oihenart, Darrigol eta Duvoisinen lanekin balera. Eleizaldek, Sabinoren jarraitzale hurbilekoenak, ho nela jasotzen du Euskaltzaindiaren egitekoa bere 6 artikuluan:
|
|
|
Mugimendua ibiliz frogatzen den bezala, euskarak edozein adierazpen motatarako baduela berezko gaitasuna frogatzeko, Sabino Aranarekin aupatzen den Euskal Pizkundean lortzen diren emaitzak aipatzen ditu, nola literaturan hala prosa zientifikoan, bereziki irakaskuntzarako egindako testuliburuetan. Desberdintasunak hizkuntzaren berrikuntzari dagokion puntuan sortuko dira, eta maila honetan, euskara garbiaren nolakoa
|
izango
da aranazale garbiak eta besteak bereiziko dituena.
|
|
|
Elkarte hau, beste leku batean aztertua dugunez (157), Abadiak Lapurdin 1853an abiatutako Lore Jokoen tradizioari segida ematera zetorren eta 1920ko hamarkadan indartsuen Gipuzkoan ageri zen. Bizkaian, EAJ Aberrikoen bidetik, beste elkarte bat sortuko da, Euzkeltzale Bazkuna dei tua, eta Aranaren jarratzaile hertsienak
|
izango
dira hor kokatuko direnak. Guk, batez ere, elkarte horrek argitaratzen duen Euzkerea aldizkariaren eta egiten dituen beste lanen berri ematera mugatuko gara eta, bide batez, RIEV ere ai patuko dugu, Aranak Kanpionekin hasitako eztabaida hor luzatzen baita, bai na oraingoan beren buruak Aranaren oinordekotzat dauzkatenekin.
|
|
|
«lengua del vasko», adieraziko luke, eta erdera hitza, berriz, «lengua extran jera»
|
izango
litzateke (163). Euzko erroan oinarrituta, dedukzioz ateratzen di tu besteok ere:
|
|
|
Kontu jakina da 1906an Gasteizko gotzain izendatua izan zen Cadena y Eleta-k, Pitillas-ko nafarrak, beren haurrentzat hala eskatzen zuten haurrei euskal izenak ipintea debekatu zuela eta jokabide honek euskal nazionalisten hasarrea piztu zuela. Luis Eleizalde
|
izango
da eliz hierarkiari aurpegi emango diona, gurasoek beren haurrei euskal izenak ipinteko eskubidea dutela errebin dikatuz. Azkue sartzen da eztabaidan, Aranaren izendegia erabat berritu behar zela esanez eta, ondorioz, sorreran arazo politikoa zena linguistiko bihurtuz, ze
|
|
|
batez ere, lehen garaikoaren herentzia abertzale eta euskaltzaleak eraginik sakon eta iraunkorrena gazte hauen gogo bihotzetan
|
izango
du. Horiek izan go ditu jarraitzalerik sutsuenak, eta zenbait puntutan baita itsuenak ere.
|
|
|
Familia nazionalistaren barruan jadanik desadostasunak agertzen hasiak baziren ere Gasteizen 1917ko abenduan egindako Batzarre an, erabateko etena 1921eti k aurrera gertatuko da, beste arrazoien artean, gazte hauek Comunión ekoak baino jarrera abertzaleagoak eta sozialistago ak sostengatzen dituztelako, garbiki euskal independentzia aldarrikatuz eta atzerriko mugimendu antikolonialisten lerroan kokatuz. Primo de Rivera go bemu buruaren diktadurak EAJ Aberrikoen egoitzak 1923ko irailean itxiko ditu berriro eta harrezkero, Comunión Nacionalista koek Euzkadi egunkari elebiduna orain gaztelaniaz argitaratzen segituko duten bitartean euskaraz egitea debekatua zegoelako, hain zuzen, EAJ Aberrikoen kultur jarduerak zein politika ekintzak itzalera kondenatuak
|
izango
dira eta gidarietako ba tzuek erbesterako bidea hartti beharra izango dute. Testuinguru honetan ko katu behar da Euzkaltzale Bazkuna elkartearen berpiztea eta honen gerizpe an sortu eta gorpuzten den Euzkerea aldizkariko idazle taldea 1929ko urte hasieran.
|
|
|
Familia nazionalistaren barruan jadanik desadostasunak agertzen hasiak baziren ere Gasteizen 1917ko abenduan egindako Batzarre an, erabateko etena 1921eti k aurrera gertatuko da, beste arrazoien artean, gazte hauek Comunión ekoak baino jarrera abertzaleagoak eta sozialistago ak sostengatzen dituztelako, garbiki euskal independentzia aldarrikatuz eta atzerriko mugimendu antikolonialisten lerroan kokatuz. ...uaren diktadurak EAJ Aberrikoen egoitzak 1923ko irailean itxiko ditu berriro eta harrezkero, Comunión Nacionalista koek Euzkadi egunkari elebiduna orain gaztelaniaz argitaratzen segituko duten bitartean euskaraz egitea debekatua zegoelako, hain zuzen, EAJ Aberrikoen kultur jarduerak zein politika ekintzak itzalera kondenatuak izango dira eta gidarietako ba tzuek erbesterako bidea hartti beharra
|
izango
dute. Testuinguru honetan ko katu behar da Euzkaltzale Bazkuna elkartearen berpiztea eta honen gerizpe an sortu eta gorpuzten den Euzkerea aldizkariko idazle taldea 1929ko urte hasieran.
|
|
|
batzuek lehen aroko Arana in dependentista eta garbizalea, beste batzuek azken aroko Arana autonomista eta ez hain garbizalea. ...politikagintzan sartu aurreko teorilari ausart hura, bereganatuko dute, ez presodengiak eta politikagintzan nozitutako sofrikarioek eta, agian, emaitzen eskasiek legalitate espainolera makurrarazten duten Sabino eral datu hura, «Liga de Vascos Españolistas» harekin zehazki zer eraiki nahi izan zuen argitzeke joan zen hura, zeinaren interpretatzaile nagusi, ez Luis bere anaia, baizik Kizkitza
|
izango
baita, gehiengo nazionalista autonomis moaren bidetik gidatuko duena, beti ere legalismoak ahalbidetzen duen neu rrian. Biziki argigarriak dira aita Mauro beneditarrak, Kizkitzaren omenez, Sabino Arana.
|
|
|
Hurrengo urtean, 1930eko ekainaren 8an, hertsirik zeuden Bilbako egoitzak irekiko dira berriro eta, honela, Euzkeltzale Bazkuna elkarteak bere lehengo biderari, aurreko hamarkadan bideratua zuenari emango dio segida. Orain, ba tik bat, hiru eginkizun
|
izango
dituzte helburu, hots: euskara irakasteko esko lak ematea, iritzi publikoan eragina izan eta euskal pentsamendua euskaraz lantzeko aldizkari bat sortzea jadanik aurreko urtean bideratua eta, azkenik, abertzaletasuna zein euskaltzaletasuna pizteko liburuak argitaratzea.
|
|
|
Hizkuntz azturak aldatzeko deia ere sarritan egiten da, euskarak, mintza tzen ez bada, ez baitu behar adinako eraginik
|
izango
gizartean: «Euzkera min tzatzen dan errietan, oitura garbi ederrak, ekandu onak ikusten dira; erdera gu re euzkerearekin nastu dan errietan ostera, oiturak ere nastu xamarrak ikusten dira.
|
|
|
Asmo orren bidez euskaldun geientsuenen biotz gogoak beste lakotu zitun Arana Goiri k, Onek piztu zuen argi berriaren izpietara, Euzka di euskotar egin zuten Irakaslearen ikasle purrukatuak» (246). Aldizkari hau
|
izango
da, jeltzaleen artean bederen bai, Arana Goiri euskaltzalea baino ha rago joango direnak, errebindikatzean euskararik gabe ez dela Euskal Herri rik, euskararik gabeko euskal kultura ez dela benetakoa eta, azkenik, Euskal Herria euskarak salbatuko duela. Honetaz beste nonbait ari baikara (247), esa na bego horretantxe.
|
|
|
Aranazaleak izan ez diren beste hainbatek ere aho batez onartu izan du te Arana Goiri izan dela Euskal Pizkundearen eragile nagusia, zeruan gaindi ibili zen arrano galanta. Azkuek guztien gainetik jartzen du haren izena, na hiz elkarren artean lehiakide amorratuak
|
izango
diren (249); Kirikiño hark ereindako landareaz ari da, bereziki bigarren aroan (250); Orixeren ustez ere, aldekoak nahiz kontrakoak izan, hura daukate eragile nagusitzat (251). Hale re, autore handienekin bezala, harekin ere kritikak bere galbahea pasatzen du xehe eta mehe.
|
|
|
Aranak bere zigilua uzten du jorratutako arlo guztietan. Hain da autonomoa bere iritzi eta jokabideetan, politikoetan bezala bestelakoetan, hurbilekoenak zaizkionekin edota, Azkue zein Kanpionen kasuan bezala, fonetikan maisutzat dauzkanekin ere ez baitu amare emango eta eztabaida garratzak
|
izango
baititu. Ideología politikoan ez eze, euskalaritzaren alorrean ere iritzi kontrajarriak zituz tela, jada kontu zaharra da, pasarte askotan egiaztatzen dena.
|
|
|
Ez zen igarle izan lekeitiarra, zeren eta hamazazpi urte geroago sortu baitzen eta bera
|
izango
zen lehen burua. Are gehiago, Euskaltzaindiaren 8 Ba tzarrean, Bilbon, 1920ko urtarrilaren 15ean, 6 erabaki legez hau agertzen da:
|
|
|
Ehun urte geroago, oraintsu hasita egon arren, burutu gabeko lan bat da. Gure historia ikerketak beste emaitza bat
|
izango
zuen, proposamen zuhur hori aurrera atera bazen. lkerke tetarako argitalpenei balio handia ematen ziola bistakoa da, nahiz eta, orain dik, 1+ D, askorentzat gai teknikoentzat bakarrik egon. 1+ D naziogintzaren mesedetan, historia, hizkuntza eta kulturaren ikerketan izan daitekeenik ere ez dute sumatzen, proposatzaileek ikusten bazuten ere.
|
|
|
Sabinoren lanetan azterketa tematiko zehatz bat egiteko dagoela uste dut eta onuragarria
|
izango
litzateke alderdi askotatik. Haren idazlan ezagunetatik azterketa xume bat eginda, hara hor, beste arlo batzuetako erkundetzeaz jaso tako adibide zenbait:
|
|
|
ezinbesteko eragin bultzagarri
|
izango
zuelako horrek. Eta ekarpen hori, edo zelan ere, ez dugu behar bestean eskertuko euskararekiko zaletasuna dugunok eta euskara maite dugunok.
|