|
2007
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema infomatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako
|
izan
ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Pariseko Stanislas ikastegira joan zen gero eta, azkenez, Parisen ekin zion Zuzenbidea ikasteari. 1908an Donapaleun abokatu inskribatu zen, legegizon o, zioan inoiz ari
|
izan
ez bazen ere.
|
|
|
Laburbilduz, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen inguruan lan egin zuten intelektualek ez zuten maiztasunez idatzi elkartearen aldizkarian, Jean Baptiste Daranatzek eta Michel Etcheverryk
|
izan
ezik.
|
|
|
Beste aldetik, Eskualdunan idatzi zuten 28 idazleetatik 18ren jaiotze data ezagutzen dugularik, guztiak La, tte baino zaharragoak ziren, hogeita bost urteko Pierre Larzabal
|
izan
ezik. Hala ere, artikuluen kopuruari begiratuz gero, 1940an bost idazlek baino ez zuten La, tte gainditzen Eskualdunan argitaraturiko artikuluen kopuruari dagokionez.
|
|
|
Lauki laburpen honen arabera, Piarres La, tte Gure Herria elkarteak burutu zituen bederatzi bileratara joan zen, baita Jules Moulier eta Emmanuel Souberbielle ere. Dassance eta López de Mendizabalek ere grinaz jarraitu zieten elkartzeko deialdiei, batean
|
izan
ezik, batzar guztietan izan baitziren; jarraian, Leon Léon, Maurice Souberbielle eta Jean de Jaureguibérry ditugu batzarrotan bertaratzeari dagokionez. Azkenez, Maurice Amestoy, Dominique Dufau, José Eizagirre, Jean Elissalde, Jean Etchepare (1935ean hil zena), Rafäel Souberbielle eta Picochet ditugu, gutxi gora behera bilkuren kopuruaren erdira baino azaldu ez zirenak.
|
|
|
Posible zatekeen Gure Herria elkarteko lankideak gainerako elkarteen bileretan parte hartzea; azken baten, guztiak ziren intelektualak, entzulego diferentea izan arren; azken baten, Gure> Herria> aldizkariaren hainbat lankidek gainerako aldizkarietan ere idatzi zuten. Ez zen, ostera, hori gertatu; Eskualzaleen Biltzarra eta Gure Herria elkartearen lankideok ez ziren Société, Euskaltzaindia edo Eusko Ikaskuntza elkartearen biltokietara joan, Jean Elissalde
|
izan
ezik: 34 bider elkartu zen Euskaltzaindikoekin, 4 bider Eskualzaleen Biltzarrakoekin eta 5 bider Gure Herria elkartekoekin.
|
|
|
Ikusten dugun legez, kritika ugari egin zituzten Jean Etchepare eta Jules Moulierek, mirespen zein gaitzespenezkoak. Beste aldetik, Jean Barbier izan zen kritika gehienak jaso zituena, bat
|
izan
ezik guztiak laudoriozkoak.
|
|
|
Ikusten dugun legez, Eusko Ikaskuntzaren edo RIEVeren lankideei buruzko aipamenak urriak izan ziren Gure> Herrian, egon bazeuden ere. Kritiketatik, bat
|
izan
ezik, hau da, Angel Irigaraik Donostiari zuzendurikoa, laudoriozkoak izan ziren guztiak. Beste aldetik, Albert Léon izan zen bakarra, kritikari eta kritikatua aldi berean izateari dagokionez.
|
|
|
Kritikak Iparraldean argitaraturiko Gure> Herria> aldizkarian idatzi zituzten; ulergarrria da beraz, hainbat lankide. Azkue eta Urquijo ospetsuak
|
izan
ezik. Iparraldekoak izatea.
|
|
|
Iparraldekoak izatea. Harrigarria da, ostera, protagonista ugari atzerrikoak izatea, hala nola Colas, Gavel, Veyrin, Vinson..., aldizkaria euskalduna izan arren; jakina, idazle horien maila intelektual altuak justi, katzen du hauen parte hartzea Ipar Euskal Herriko sare kulturalean, bertokoak
|
izan
ez arren.
|
|
|
Iparraldeko 1920 eta 30 hamarkadetako elkarte kulturalen azterketari amaiera amatearren, Euskal Museoari eta beronek argitaraturiko Bulletin> Musée> Basque> aldizkariari gainbegirada bat botako diegu, berez elkartea
|
izan
ez arren.
|
|
|
Bulletin> du> Musée> Basque> eta Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> argitalpenetan bi lankide komun baino ez badago ere. Daranatz eta Nogaret?, Société> e> Sciencies, > ttres> t> Arts> e> Bayonnek Euskal Museoa sortu zuenetik harremanak egonkorrak egon ziren elkarte bien artean. Horren froga lirateke Jean Baptiste Daranatz Sociétéko burua izatea eta Bulletinen ohiko lankide moduan ari izatea (beste aldetik, Eskualdunan
|
izan
ezik, aldizkari guztietan idatzi zuena); William Boissel Sociétéko buruordea eta Museoaren zuzendaria izatea, Bulletinaren ohiko lankidea izatearekin batera; André Constantin Sociétéko buruordea eta Bulletinaren kudeatzailea izatea; eta Nogaret Sociétéko idazkari adjuntua, gero buruordea, izatearekin batera Bulletineko ohiko lankidea izatea.
|
|
|
Are gehiago, Aljeriako gerraren garaian, un coup de béret aux Fellagha821 artikulua argitaratu zutenean, prefetak La, tte eta Lartzabal atxilotu nahi izan zituen; Philippe Olphe Galliard hartu zuten abokatu eta ez ziren giltzapetuak izan, eskandalu handiegia
|
izan
ez zedin822.
|
|
|
Beraz, Piarres La, ttek 1920 hamarkada eman zuen ikasle estatusean, aldi berean bere lehenengo ekintza intelektualak burutuz, bai Gure> Herria> eta Eskualdunan idazten, baita garaiko intelektualekiko lehenengo harremanak gauzatzen, Eskualzaleen Biltzarraren batzar batean baino
|
izan
ez bazen ere.
|
|
|
La, tteren antzinako lagunkide horiek harremanetan jarraitu zuten La, tterekin 1930 hamarkadan Gure Herria elkartearen batzarkide bilakatu zirelako, hala nola Maurice Amestoy, Philippe Aranart, Edmond Blazy, Louis Dassance, Dominique Dufau, Jean Elissalde, Jean Etchepare, Jean Lamarque, Albert Léon, Clément Mathieu, Isaac López de Mendizabal, Jules Moulier, Jean Saint Pierre eta Maurice Souberbielle. Hauek guztiek Gure Herria elkartearen bilerak baino ez zizkieten gehitu 1920 hamarkadan egin zituzten ekintza kulturalei, Louis Dassancek eta Clément Mathieuk
|
izan
ezik; izan ere, Dassance eta Mathieu Euskaltzaindiaren bilera batean izan ziren 1930 hamarkadan; La, tteri Akademiari buruzko berri emateko gai bilakatu ziren, beraz, Georges Lacombek La, tteri emandako Euskaltzaindiari buruzko informazioa osatuz.
|
|
|
Louis Dassance, Pierre Duhour, Jean Elissalde, Jean Hiriart Urruty, Piarres La, tte, Leon Leon, Jules Moulier, André Ospital eta Jean Saint Pierre. Gehienak, Pierre Duhour, Hiriart Urruty eta André Ospital
|
izan
ezik, intelektual trebatu baino trebatuagoak izan ziren aztertu ditugun 1920 eta 1930 hamarkadetan. Jakina, 1940 hamarkadan sorturiko Herrriak era hartako jakintsuak eskatzen zituen, beharrezkoa baitzen 1944ko Bigarren Mundu Gerraren amaierak ekarritako aro politiko berriari erantzun kultural berri bat ematea.
|
|
2008
|
|
|
Pozgarri bada beti euskara historikoaren aztarna berriak aurkitzea, hainbatago oraindik aurkikuntzak egungo euskararen esparrutik kanpokoak badira. Hain zuzen, bada urte mordoska Merino Urrutia errioxarrak Errioxa Garaia eta Ezkarai aldeko euskal toponimiaren berri eman zigula liburuki batean; bere lehia, gehienbat, Ezkarai aldera mugatu zen, Burgosko probintziaren egungo muga barruetan aurkitutakoak hain heatuki aztertu eta bilduak
|
izan
ez zirelarik. Beraz, guk l150 kopuruko euskal toponimiazko multzoa jasoa dugu azken urteotan (l984 urteko udaldian hasita), eta toponimia horren sarritasuna aberatsa da, bereziki, Pradoluengo inguruko herrietan, hots, Arandio edo La Demanda mendikatearen babesgune berezian, Valdelaguna haranekoak ere intentsitatearen aldetik biziki interesdunak direlarik.
|
|
|
Beste zenbaitek, berriz, euskara hiztegiak egitean nahitaez sartu dituzte horretariko hitzak. Eta egileren batek, hizkuntzalaria
|
izan
ez arren, mitologia gaia jorratzean, halabeharrez etnometeorologiarekin egin du topo. Beraz askotariko ak dira dagokigun gaira garamatzaten bideak.
|
|
|
Diccionario Ilustrado de Mitología Vasca. Obras com pletas I en al. Bilbao, 1972 Hizkuntza aztertzea helburu
|
izan
ez bazuen ere denok ezagutzen dugunez gero, antropologia zen haren esparrua sarritan berba batzuen
|
|
|
Atmosferan edo lurrazalaren gainean behaturiko fenomenoa, hodeia
|
izan
ezik. Fenomeno hau izan daiteke urezko edo ez urezko zatiki likido edo solidoen prezipitazioa, suspentsioa edo jalkiera, baita azalpen optiko edo elektrikoak ere.
|
|
|
Beraz, ez dago arrazoirik latin hizkuntza Euskal Herrian
|
izan
ez zela manten tzeko. Alde horretatik, bada, eztabaida eten egin dela esango nuke, zeren eta horrek ez du esan nahi euskarak (Euskal Herriak berak bezalaxe, jakina) bere nortasuna galdu egin zuenik:
|
|
|
Beraz, gaurkoan lexikoari buruz arituko naiz gehienbat, han eta hemen euskal erromantze harremanei buruz barreia tuak dauden hainbat lanen nire iritzia emanez. Eta norbaiten lana edo lanak aipatzen ez baditut, gaurkoan denek egin dituzten ikerketei buruz hitz egiteko astirik
|
izan
ez delakoan izango da, ez beste arrazoiengatik.
|
|
|
Jakina denez, latina dugu laguntzarik hoberena euskara hizkuntzen artean bakardadean
|
izan
ez denik adierazteko. Latinetik hartu zituen hitzen bitartez euska raren historia zerbait gehiago ezagutu ahal dugu; hori ere Mitxelenak esan zuen eta Gorrotxategik aipatzen du maiz2.
|
|
|
Euskal Herriari dagokionez, lehen liburukian beren beregi aipatzen dira Fueros> > Vizcaya> direlakoak, gure lege bildumaren data bera (urte bitartekoa dela diote) zuzena
|
izan
ez arren. Lehen liburuki honetatik (1726) seigarren eta azken liburukira (1739), autore eta testuen hurrenkera nabarmen zabaldu da.
|
|
|
11 Azentukeren gaian bi deskribapen ezberdin aurkeztu ditut orain artean, eta beharrezko deritzot deskribapen bata bestetik garbi bereizteari, nahasgarria
|
izan
ez dadin: gauza bat da Goierrin oro har bi azentukera eredu nagusi egotea, Goierriko[+ 2] orokorra eta markatua den[+ 1], eta beste gauza bat da nire soziolinguistika lanerako bi azentuk eredu izatea emankor,[+ 3/+ 4] delakoa batetik eta[+ 2] bestetik.
|
|
|
Bailara hitzaren kasuan
|
izan
ezik, bestelakoetan beste laburdura batzuekin ageri
|
|
|
Lehena datorkio izatetik bertatik, hizkuntza erromantze ez izate horretatik, horrek eragozten baitio latinezko hitz juridikoen maileguak besterik gabe bereganatzea. Hurrena, eta ez txikia, ingurutik ezartzen zaio, euskarak ez baitu ezagutzen (Foruaren aztarnak
|
izan
ezik) bestelako sistema juridikorik Europako kontinentean dagoena baino. Hizkuntza eta legea estekatzen dituen lokarria sakona izan eta hori ere aintzat hartu behar da, askotan gerta baitakiguke, besterik gabe, zailtasunak areagotzea.
|
|
|
Baina saioak bazirela eta kontalariak amona eta aitona guztiak ez zirela ere esan daiteke. Alegia, profesionala
|
izan
ez arren, nolabaiteko gaitasuna aitortzen zitzaien norbanako batzuk ziren ipuin kontalariak.
|
|
|
Euskararen batasunaren auzia ez da atzo goizekoa baina gure literaturaren his toria osoan zehar, nola edo hala, gai hau aldizka planteatu den arren, estandarizazio rako lehen pauso serioak, ordea, XX. mendearen hasieran hasi ziren egiten, Hondarribiko bileretan Euskal Herri osorako grafia arauak ezarri nahi izan zirenean. Geroxeago, 1916an, Euskaltzaindia eratu bezain laster, gure Akademiak lan horri heldu zion, Broussain eta Campion euskaltzainen eskutik, praktikan arrakastarik
|
izan
ez arren. Haren ondoko beste saio batzuek ere ez zuten zori hoberik izan, Azkueren gipuzkera osotua, Krutwigek bultzaturiko lapurtar klasikoaren berpiztea edota Oskilasok proposatu nahi zuena gogoan harturik.
|
|
|
Beti testu idatziaz ez bada ere, hark gauzak esateko eta egiteko modu berezia zeukan, eta euskara batuaren formaz ez eze, proiektua ulertzeko eraz eta bera bide ratzeko prozeduraz ere uste baino eredu jarraipide gehiago utzi zizkigun. Askok eus kara batuaren oinarrizko filosofia hori beragandik ikasi genuen, eta ahal izan dugun neurrian hori praktikatzen ahalegindu gara, beti ongi asmatzea erraza
|
izan
ez arren.
|
|
|
hautatuez landa, inork gutxik irakurri eta irakurriko ez dituen maila ezber dineko autoreek berez
|
izan
ez duten eragina nabarmenki igo da aspaldion, lehenago, batzuen ustez, oreka eta naturaltasun handiagoz bideraturik zeuden hainbat gauza hankaz gora jarriz.
|
|
|
Eta momentuan pentsatzen dut Iparralde gehienean ez dagoela problemarik; euskalkiak erabiltzen direla ikastoletan, behar bada, Hendaian, Donibane Lohizunen eta Baionan
|
izan
ezik denetan, gero, barnekaldean bai, batzuek irakasten dute, Behenafarroan behintzat, eta, Zuberoan, zubereraz. Gero, arazoak sortzen orain, zeren eta umeak heldu baitira ikastoletara eta, gurasoek euskararik ez dakitenean, zer euskara erabili behar den Baionan, zer euskara mota Angelun, zeren eta guraso umeak Euskal Herri osotik baitatoz.
|
|
|
Dudarik ez, Euskaltzaindia da, datuok aztertuta, proposamen berrien' arrakasta' neur tu eta dagozkion erabakiak hartzeko erakundea. Denboraren poderioan, arrakasta duten hitzak erabileran parte izango direlako, eta arrakasta
|
izan
ez dutenak baztertu eta benetan erabiltzen direnak onartzeko lasaitasuna izango dugulako, gure hiztegigintza, apurka apurka, deskribatzaileagoa izango da (ez erabat, ez dago guztiz deskribatzailea den hiztegirik) eta harrotasunez esan ahal izango dugu gure hiztegiek euskaldunok erabiltzen duten lexikoa jasotzen dutela. Hala izan bedi.
|
|
|
Ezinbestekoa da lehenbailehen batzen saiatzea. Honetarako metodologia alde tik jarraibiderik egokiena Gotzon Garatek eman digula uste dut, zenbait esamolde eta hitz ezin direlako tokian bertan bizi
|
izan
ezik jaso.
|
|
|
Nafarroako hizkeretan hagitz erabilia da, Ip (GN) z eta (Aezk) z
|
izan
ezik:
|
|
|
Lurraldeak markatzen ditu erabileragatik eta, adierari dagokionez, esan bezala, ahalke> ahalge> erabiltzen ez den euskalkieta ko lotsa> hitzaren parekoa da bere esanahi nagusian, baina ez hainbeste azken honek hartzen duen, begirune, renean. Bestalde, hitz honek Iparraldeko euskalkiekin elkar tzen ditu Nafarroako hizkerak Iparralde osoan ahalke> ge, batez ere lehenen goa, hain erabiliak baitira, Ip (GN) ren zenbait azpieuskalki
|
izan
ezik. Edonola ere, kontutan hartu behar da Ip (Gn) Baztan eta Ultzaman alke> eta lotsa> bi hitzen txanda keta dutela eta ez, aldiz, Iparraldekoetan, hemengo euskalkietan ezpaitute txandaketa hori,, lotsa?
|
|
|
Esan bezala, fenomeno fonetikoek eta gramatikalek berez dute balio orokorgarria sistemaren baitan, eta era bereko unitateei aplikagarriak izan ohi dira bakoitza berari dagokion mailan. Hitzek, berriz, ez dute horrelako balio orokorgarririk, hitz bakoitza bera baita eta, bere familiakoekin
|
izan
ezik, lotura gutxi dute beste hitzekin. Nork uka lezake, hala eta guztiz ere, hizkera batean lexikoa hagitz adierazgarria gertatzen dela?
|
|
|
(1866, 33). Eta izan ere horre la eraman zuen praktikara, 3 sailkapenean Nafarroari ez baitzion bertako dialektorik eman eta goi nafarrera ez zuen aipatu ere egin, horrela, bizkaiera
|
izan
ezik, beste guziak sartu zituen Nafarroako lurraldean. Ikus, Pagola (1991, 141
|
|
|
esan nahi du eta horiek izango lirateke haren ordezkoak Hegoaldeko beste hizkeretan, erabat pareko ak ez badira ere. OEH n ageri dira, batez ere Iparraldeko euskalkietan erabiltzen den hitz honi buruz, hainbat zehaztasun57 Hitz hau Nafarroan XIX mendean erabilia zen, Ip (GN) z
|
izan
ezik, honetan Baztango hizkera salpuespena delarik:
|
|
|
Horien ondoan markarik gabe ageri dira beste asko: diabetes, > pneumonia, > fili. Eta beste asko dira orain arte lekukotasunik edo erabilera zabalik
|
izan
ez arren gaur egun zabalkundeko aldizkarietan (Elhuyar, www.zientzia.net?) ez ezik komunikabide arruntetan ere egunero erabiltzen direnak (Euskaldunon> > Argia, > EITB?)
|
|
|
Holako harrokari emozue aldiz aitzinean Erramouspe sakaria, batean luze, bestean zirriztaka botako duena, eta bera erreferan hutsik gabea bainan gutienik ustean, brixtez, airetik edo pereka milinga batean pilota marra gainean erdi hilik lehertaraziko duena? non ez dion haatik esku minberos batek aski zauritzearekin hutsegiten, hori ez balitz
|
izan
ez baitzuten galtzen ere jakinen gure bi apezek.
|
|
|
Badirudi, oro har, berri-emaile bizkaitarrek esandakoarekin bat datorrela kopuru hori; hala ere, nabarduraren bat behar du horrek. Lehenengo urtean, adibidez, 1.000 alekoa bakarrik izan zen edizioa; gerora, ezagutu ahal
|
izan
ez dudan data batetik aurrera, 6.000 eta
|
|
|
omen dutenak (honenbeste, > hainbat, > bost> litro, > kolkoa> bete>... modukoak) dira ezke rralde horretan agertzen zaizkigunak. Numeralak ere, bat> eta bi> (hau aukeran)
|
izan
ezik, ezkerrean ematen ditugu. (2) ko sintagmen egitura (3) koaren antze koa izango da:
|
|
|
ematen du. Arazoa, hala ere, numeralek sortzen dute, hauek, BAT eta BI salbu, sintagma itxurarik
|
izan
ez arren, kokagune horixe baitute. Hala ere, lan berriago batean (Artiagoitia
|
|
|
Horietako bat, tipikoa, old> adjektiboa da, ez young. Euskaraz, adjektibo soilak, aipatutako luze zabalak
|
izan
ezik, ezin dira neurtuta eman. Gaztelaniaz ere ezin da holakorik esan (Bosque 1999:
|
|
|
[[I2+ I1]+ zenbatzailea]. Hau teorian zilegi da neu rri izenekin
|
izan
ezik. Gainerakoekin errazago onartzen dira holakoak (ur trago bat/ trago bat ur).
|
|
|
Jose Antonio Arana Martijak diruzaintza kargua, Jeanek euskaltzainburutza hartu zuen egun berean hartu zuen eta hala segituko zuen gaixotasunagatik utzi behar
|
izan
ez balu, 2003ko azaroan, nahiz eta hiru hilabete geroago nik hartu behar izan nuelarik kargu hori. Hamalau urte pasa izan ziren elkarrekin Zuzendaritzan Jean eta Jose Antonio eta uste dut, desadostasun gutxi batzuk gorabehera, elkarren errespetu osoz ihardun zutela, bai bakoitzaren eginbideetan, baita ere gobernamenduko amankomunetan, beti ere Akademiaren mesedetan.
|
|
|
Muxunenea> (dok. Mujunenea, Lesaka) oikonimoan
|
izan
ezik, gainerako guztietan izenondo bati lotua doa: Musuberrirena> (Berriozar), Musugorri> (Ihabar), Musugorriarena> > (Berriozar), Muxugorri> (Izu), Muxurdin> (dok.
|
|
|
Bizkaiera tradizio klasikoan ezaguna genuen, maiztasunez erabilia
|
izan
ez bada ere, corpus politaren jabe baitzen bizkaiera ekialdeko autoreetan (Mogeldarrak, Astarloa, Frai Bartolome). 18 Lazarragaren erabilerak askoz atzerago garamatza konparazio marka honen lekukotza literarioan, XVI. mendera. Dugun adibidea kualitate konparazio eremukoa da:
|
|
|
1996, 1997 [2000, 85 or.]), Echepareren obraren erdi arokotasuna, hiz kuntza eta inprimatzearen gaiari zegokionean
|
izan
ezik, agerikoa baino ageri
|
|
|
Argumentu hori zuzenean garaturik ez bai tut atxeman, ez dakit zuzen zer testuingurutan emana izan zen. Derradan, halere, hemen aipatua den kontestualizazio arazoari begira, franko bitxia dela, ez soilik euskarazko argi talpen bihirik
|
izan
ez zelako 1545 arte, baina bestalde ere, inprentaren asmakuntzaren ondo tik, eta bereziki XVI. mendeko erlijio auzien karietara, finkatu zelako erlijio irakaskintza modernoa Europan, katolikoen kasuan Trentoko Kontzilioan onartu irakasbidea (1566) mugarri izanik. Trentoko Kontzilioan onartu zen irakasbidea baino aitzinagokoa izanaga tik, Echepareren dotrina ere osoki sartzen da Europako liburugintza hain barna markatu zuen XVI. mendeko erlijio inarrosaldi horretan (cf.
|
|
|
Bertso horietako batzuetan egile izenik ez da ageri; beste batzuetan, izen edo deitura edo patronimiko bat. Beraz ezezagunak dira guretzat, Otxalderen kasuan
|
izan
ezik, baina bertsolari haiek bazuten elkarren berri: –Biba Etcheverry!
|
|
|
Beraz Candeau bazter utzita, idazleak nor ziren ez dakigu zuzen, ez baitu te gehienetan sinatzen, 1889 arte
|
izan
ezik, eta izen arruntez gainera, ikusi dugunez. Idazleon nortasunari buruzko aipamenik ere ez da ageri kazetan.
|
|
|
zein, nazio? kontzeptuak lainotsuki adierazteko pro posatu nahi digu, eta hori ez da, ene ustez, oso ideia egokia, zehaztasuna behar ez duten testuinguruetan
|
izan
ezik.
|
|
|
Halere,. Fidel Castrok Chavez, Venezuelako erresumako presidentea, agurtu duela? irakurriz gero, hor, nahitaez, contradictio> in> terminis> bat begi belarrietaratuko litzaiguke, Venezuela estatu> eta errepublika> bai, baina sekula santan erresuma>
|
izan
ez delako, historia ikasi duen edozeinek ondotxo dakienez. Horregatik, nire belarrietarako, behintzat, eta, ene ustez, gure lite ratur tradizio zaharra ezagutzen duen edozein euskaldunentzat ere bai, erre > publika> bati erresuma> deitzea erabat desegokia da.
|
|
|
126 Aditzak sortzeko tu, izaera abstraktuak sortzeko tasun> (keria), ekintza adierazteko (keta, > kuntza, > era> edo te) eta adjektiboetarako kor, > koi> eta ti>
|
izan
ezik, gutxi dira alde> hori baino dokumentatuagoak. Hori lehenari so.
|
|
|
Halaber eskuartean zituen proiektuen berri ematen zion: euskal linguistika ikastarotxo bat antolatu gura zuen hurrengo urtean Bilbon, aurrerago euskal gramatika bat idatzi, eta ahal izanez gero lehenago Euskal Akademia sortu187 Hola bada, 1913ko artikulua Azkuerena
|
izan
ez bazen eta kasu horretan debate hartatik kanpo egon bazen 1914 hasieran, Urloren porrotak ostera ere Akademiaren kontura eraman zuen.
|
|
|
Baina ez zuen kargu hori lortu. Xantre
|
izan
ez arren, seguruenik Azkuek joko zuen Diputazioetara Akademia eske, nahiz ez daukat dokumenturik baieztatzeko. Edozein kasutan, hala egin bazuen ere, bere gestioek ez zuten arrakastarik izan unean.
|
|
|
Ahora bien, la ideología de Azkue fue siempre la dominante en el ámbito geográfico en que nació»158 Jaiotza lekuari esleitzen dion determinismo ideologiko hau kuriosoa da («Venía del fondo intrahistórico» moduko kontzeptu esentzialistak aipatzeraino). Bereziki kontuan izanik Azkue hamalau urtetik aurrera Lekeitiotik kanpo bizi izan zela, Bilbon, Gasteizen eta Salamanca ikasiz, eta ondoren Bilbon kokatuz (aipatu gabe hiru mila biztanleko Lekeitio bera, hiri
|
izan
ezagatik, ez zela doiki herrixka txiki bat ere). Aurrerantzean, eta hil arte (hirurogei urtetan zehar), Bilbon bizi eta Bilbon lan egin zuen.
|
|
|
Azken finean bere euskal nortasunari uko egitea inplikatuko zuen. (Eta oroitu espainiar intelektualek berek, hizkuntza arazorik
|
izan
ez arren, ez zutela hiriekiko aparteko entusiasmorik). Alta, artikuluaren amaieran euskara Bilbora eramateko guraria agertzen zen, jada zentzu horretan egin ziren zenbait ekimen eskertuz183.
|
|
|
positibismoa. Izan ere Azkue literato foruzaleen gisako erromantiko fantasiosoa
|
izan
ez bazen, positibismoak hainbat arlotan mugak jarri zizkiolako izan zen.
|
|
|
Eta euskalgintza lanean buru belarri sartuta zegoenean ere, ez zituen behin ere alde batera uzten fededun gisa zituen ohiko eginbeharrak. Hola, Tours-en hiztegia egiten ari zen garaian, adibidez, lanez gainezka egon arren, hiru ordu t, erdi egiten zituen otoitzetan eta mezatan411 Urte asko geroago Nazario Oleagari aipatu zionez «bere bizitza guztian, atzerrian egindako egonaldi eta Eliza Katolikorik bagako errien baten
|
izan
ezik, [Azkuek] ez eba [n] gomuta meza emon barik egun battxo be geratu zanik»412 Eta hala ere, ikusi denez, kontzientzia kargua izaten zuen aldika apaiz aski arretatsua ez ei zelako. Zorroztasun erlijoso horrekin koherentzian ematen zizkien aipaturiko aholku moralak bere lobei.
|
|
|
Propioki debozioa
|
izan
ez arren, San Anbrosio Milangoarenganako joera ere bazuen Azkuek, berritan behintzat (eta urte tarte oso zabalean) dokumentatu baitut haren inguruko anekdota bat kontatzen: Milango apezpikua hil
|
|
|
Horren adibiderik behinena 1909ko Zurtzaingo egitasmoa izan zen, euskarazko hezkuntza katolikoa, hots, fedea eta euskara, biak, hedatuko zituen korporazioa sortzea izan baitzuen buruan. Hain kasu nabarmenak
|
izan
ez arren, oso ohikoa izango zen Azkuerengan bere hainbat proiektu euskaltzale eliz korporazioen bitartez bideratzeko saioa; alde batetik indargarria izan zitekeena (ekimenenak erakunde eta plataforma babesle baten gerizaz bermatzen baitzituen), baina bestetik klerikalismoaren eta gizarte zibiletik aldentzearen karga ezar ziezaioketenak. Tarte horretan jokatu zuen bada Azkuek.
|
|
|
Eta hala jarri ziren izenok, nahiz bigarren izen honek ez bide zuen lehenak besteko entzuterik lortu. Urte haietan Negurin (eta inguruetan) eraikitako txalet eta jauregi anitzi ere euskal izena ipini zitzaien, eta baieztatzerik
|
izan
ez badut ere, asko Azkuek proposatu zituela pentsa daiteke. Hor daude Luis Aznarren BakeEder (artean eraikia), Emilio Ibarraren Aitzgoien (1909), Fernando María Ibarraren Arriluze (1910), José Luis Oriol-en San Joseren et, sea (1914, Azkueren, s ortografiarekin), Pedro Barbier-en EguzkiAlde (1918), etab.126 Era guztietako ideologietako aberatsen artean topatzen dira euskal etxe izenak.
|
|
|
Eta gauza bera gertatzen zen norvegiarrekin, Edvard Grieg musikari ospetsua tarteko. Konpositore horiei esker Europa osoak bazekien txekiarrek eta norvegiarrek, estatu propiorik
|
izan
ez arren, kultura propioa eta nazionalitate berezia zituztela. Gauza bera lortu gura zuen Azkuek euskaldunentzat.
|
|
|
Ematen du 1906an oraindik ez zegoela jeltzaleen artean nahikoa indar, kolaboratzaile adiskide bati bere grafia alda zezala eskatzeko. Zentzu horretan, sabindar eredua uste baino ahulagoa zen praktikan, eta Bustintza moduko idazle sendo batek bere borondatez hartu eta sustatu
|
izan
ez balu, agian eredu teoriko soilean geratuko zen. Baina Bustintzak sabindar eredua bereganatu eta indarra eman zion.
|
|
|
Seguruenik 1906 urtean hasita. Hola EAJ alderdiko hainbat gaztek Bilboko institutuko euskara eskoletan izena eman zuten, era horretara sabindar euskara ikasteko aukera eskuratuz (Errasti, Keperin Jemein, Joseba Altuna...) 482 Bustintzaren eskolak tarteko
|
izan
ez balira, askoz nekezagoa izango zitzaien jeltzale gazteei Sabino Aranaren euskara eredua ikastea, liburu soilekin moldatu baitzuten. Eta, jakina, ez dira emaitza berberak lortzen hizkuntza bat norbere kabuz liburuetan ikasiz edo irakasle batek gidatuta.
|
|
|
Bestalde baliteke 1921etik aurrera Gipuzkoan Argia aldizkaria sortzeak Azkueren ordura arteko kezka baretzea. Izan ere, Argia egunkari bat
|
izan
ez arren nahiko maiztasun handiz agertzen zen (astero), euskara hutsez, arrakasta dexenterekin, gipuzkoar euskalkian, eta oro har Akademiako ereduak betez. Beraz, hein handiz, Bizkaian Bustintzak eta sabindarrek ezartzen zuten ereduari kontrapuntua ematen zion.
|
|
|
Nolanahi ere, Institutuko irakasle izate soila aski zen, handik kanpo berme ofizialik
|
izan
ez arren, Azkueren proiektuek oihartzun bat lortzeko. Horregatik Sabino Aranak, Azkueren boteregune hori gutiziatzen segitu zuen, ez berez aparta zelako baizik ezer ez izatea baino hobea zelako.
|
|
|
Horretarako garrantzia handia izan zuten Diputazioek eta bestelako erakunde lokalek eutsitako lanpostuek, bereziki bertoko ikerketei lotuek: euskara katedra Azkuerentzat, Probintzietako artxibero lanak Labairu, Etxegarai eta Serapio Muxikarentzat, udal artxibero lana T. Guiardentzat, etab. Euskal unibertsitatearen gabezia konpentsatzeko aski
|
izan
ez bazen ere, lanpostuok euskal ikerketak garatu ahal izateko azpiegitura minimo bat eskaini zuten (ikertzaile guztiak alde egitea ekidinez).
|
|
|
Krutwig bera baina lapurtera klasikoaren bideari lotu zitzaion. Krutwigek aipatzen duenez, Azkue lapurtera klasikoaren aldeko
|
izan
ez arren, euskara bizirik mantentzeko balio bazuen arrakasta izatea opa zion:
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema infomatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako
|
izan
ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Alderdi mailako politikan ibiltzeko zaletasun bizirik
|
izan
ez arren Azkuek zenbait harreman izan zituen talde katoliko desberdinekin: karlistekin, integristekin, abertzaleekin? 25 Bereziki nabarmentzekoa da 1895ean Sabino Aranaren taldera gerturatu izana.
|
|
|
Urlo. Lehen opera osoarrakastatsua
|
izan
ez bazen, bigarrenak izugarrizko porrota jasan zuen31.Azkue ekonomikoki eta emozionalki lur jota geratu zen. Hola, musika utzieta hizkuntzalaritza zereginetara itzultzea erabaki zuen.
|
|
|
Hola bada, Azkuek euskal arrazaren bereiztasunaz zituen ideiak, sekula oso nabarmenak
|
izan
ez arren, 1900 aldera izan zuten une sendoena eta ordutik badirudi ahulduz joan zirela.
|
|
|
Arana Goirirena baino matizatuagoa, ez hain independentista, eta kutsu foral handiagoarekin, baina nazionalista azken finean, euskaldunak ez espainol gisa definitzen zituelako. Hola bada, Azkuek, puntu guztietan
|
izan
ez arren, funtsean Arana Goiriren doktrina historikoak bereganatu zituen.
|
|
|
honentzat akademiko izateko, antza, ezinbestekoa zela etimologiak egiteko gaitasuna. Xehetasun ttiki bat baino
|
izan
ez arren, Akademiaren aurkako sektorearen formazio linguistiko txiroaren sintoma dirudi. Izatez. Abertzalek?
|
|
|
306 J. Batiz ArbazegiGerrikaitzeko abadeak 1919.11.15an Azkueri idatzitako gutunean argi islatzen da. Kirikiñoren? eraginpean akademiarekiko aurkakotasun osoa
|
izan
ez arren zalantzak areagotu zirela orduko euskaltzale eliztarren artean, euskara kontuan lehendik zegoen autoritate falta eta irizpide partikuluarretarako joera areagotuz: «[...] Elebatza edo Academia, k beste neke ezteutzo Berorri emongo arazu onek, baña beiñ asiko lanári gura izatenda azkena emon erain arte bultza egitia.
|
|
|
1921ean, 1923an, 1925ean eta horrela hurrengo hautaketa guztietan. Gainera, 1919ko lehen aukeraketan Azkuerenganako aldekotasuna erabatekoa
|
izan
ez bazen, hurrengoetan gehiengo garbiak atera zituen, egiazko oposiziorik gabe366 Egon ere ez zegoen inor euskaltzainburu lana berak baino modu eraginkorragoan burutu zuenik.
|
|
|
Eta ukitu zituen guztietan itzal luzea izan zuen, egundaino suma daitekeena. Berak pertsonalki arrakastarik
|
izan
ez zuen arloetan ere (literaturan eta musika konposizioan adibidez), besteei bidea ireki eta oinarriak eskaini zizkien. Adibidez, Txomin Agirrek Azkuek antolaturiko lehiaketa baterako idatzi zuen bere lehen eleberria; Guridik bere Diez melodías vascas obrako zortzi doinu Azkuek bildutako kantutegitik atera zituen; Gabriel Arestik Euskalerriaren yakintzan ezagutu ahal izan zituen hainbat herri tradizio; Euskal hiztegi modernoa egiteko Azkueren Tourseko hiztegia izan zen oinarrietako bat; eta Euskaltzaindia egundaino mantendu bada, Gerra Zibilaren etena gaindituz, Azkuek horretarako ardura berezia jarri zuelako da...
|
|
|
Eta unean bertan burges horiek, euskal izendun txaletetan bizi eta herri kantutegian inspiraturiko pianozko piezak zein operak entzun zituzten. Ondorioz, Euskal Herria politikoki independentea
|
izan
ez arren, Europa osoan aitorturiko nortasun nazionala izango zuen, musika moduko arte prestigiotsuetan antzeman zena.
|
|
|
Batetik argi geratu zen Azkue, Eleizalde eta Campion kontsentsu ortografikoa bilatzeko pertsona autorizatuenak eta ezinbesteko interlokutoreak zirela, eta, beraz, Akademian ere presente egon zutela. Bestetik, hiru horien artean, kimika perfektua
|
izan
ez arren, lehen hurrerapen saioa bat posible izan zenez, bazitekeen Akademian gehiago negoziatuz gero akordio osoagoetara iristea. Alta, Azkuek, bereari eutsiz, Campion modukoak (eta akaso etorkizunean baita akademiko gehienak ere) konbentzi bazitzakeen ere, beste aldean, Eleizaldek eta gainerako jeltzaleek argi utzi zuten beraiek ez ziotela besterik gabe uko egingo beren ortografiari.
|
|
|
Araudiaren lehen zirriborroa Olabidek idatzi zuen. Bilbon elkartu ziren urriaren 17an batzordeko kide guztiak Agirre eta Urreta
|
izan
ezik, eta Olabideren testua landu eta onartu zuten, bereziki Federico Belaustegigoitiak igorritako ekarpenak haintzat hartuz. Urriaren 24an egunkarietan argitaratu zen aurreproiektua eta zuzenketetarako epea ireki 1918ko azaroaren erdialdera arte226.
|
|
|
Eta lapurterari zegokionez, Broussainen aburuz, SaintPierre apaiz gaztea nabarmentzen zen: berarekin harreman pertsonal handirik
|
izan
ez arren, Eskualdunako erredaktore gisa aparteko finezia erakusten zuen, eta, Akademiak etorkizunean onar zezakeen euskara batua Iparraldean hedatzeko ezin egokiago kokaturik zegoen aldizkarian («Comme rédacteur principal de Eskualduna, il utiliserait ce petit journal, pour la diffusion du futur basque unifié»); halaber, SaintPierre ikasketaduna zen (teologia, letrak, alemana, etab.) eta Ba... Gainera, SaintPierre, gerran alemanek preso harrapatua izanik, artean askatu gabe zegoen baina laster itzultzekotan?
|
|
|
Aldizkarien atalean, halaber, Oñatiko proiektuak aipatzen zituen zazpi aldizkariei beste bost eransten zizkion (Irugarrengo? prantziskotarra, Euzkadi, Aberri, Napartarra eta Arabarra), guztiak joera jeltzalekoak, eta lehena
|
izan
ezik (erlijiosoa baitzen) besteak zuzenzuzenean alderdialdizkariak. Egia zen beren orrietan, bereziki Euzkadiko eguneroko euskal zutabean, nahiko euskara asko argitaratzen zela, baina hala ere nagusiki gaztelaniazko publikazioak ziren.
|
|
|
Urriaren 7ko batzarrean, berriro bildu ziren Donostian akademiko zahar eta berri guztiak, bat
|
izan
ezik (Adema, karguari uko egin baitzion, haren ordez Martin Landerretxe apaiza hautatu zelarik, baxenabartarra sortzez, lapurtarra bizilekuz244). Julian Elortza Eusko Ikaskuntzako eta Gipuzkoako Diputazioko burua eta Angel Apraiz Eusko Ikaskuntzako idazkaria batzarraren mahaiburu gisa aritu ziren, baina bozketan parte hartu gabe.
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema informatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako
|
izan
ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
2009
|
|
|
1909: 227). Hurrenurteanereargitaratu zen: . Betirisants? (E1172, 1909/09/24). Azken hau RIEV 1909ko bera da, hitz bat
|
izan
ezik: Oi!
|
|
|
Bada hirugarren bat, oraintsu arteko kroniketan agertu
|
izan
ez dena eta Javier Diaz Nociren bidez agirira atera dena: Cosme Txurruka Brunet().
|
|
|
Euskararen erakunde guztien antzera, debekatuak
|
izan
ez zirenean noski, Euskaltzaindia ere falangista eta erreketeen jo-puntuan egon zen. Lehen eskuko testigantza da Pedro Sainz Rodríguez Hezkuntza Ministerioko arduradun izan zenak Jose Maria Satrustegiri gutunez eman ziona 1982an:
|
|
|
Hori bera nahikoa mirari da herri zatikatu honetan. Badirudi euskal gizarteak
|
izan
ez dituen erakunde komunen betebeharra bete duela Euskaltzaindiak.
|
|
|
Jendeak zer esaten du? Diagnostikoa izango dugu, orain arte
|
izan
ez duguna. Eta diagnostiko horren aurrean, neurri batzuk hartu dira.
|
|
|
Hizkuntzalari eta euskaltzain
|
izan
ez balitz ere, euskal kulturaren arloan izen handia izango luke Azkuek: idazle, hizlari, irakasle, musikagile, folklorista?
|
|
|
Jarraipenik
|
izan
ez zuen sariketa bat egin zuten 1954an: Jon Etxaidek irabazi zuen lehen saria. Juan Aldamin ezizenez?, Joanak joan lanarekin, eta epaimahaiak, aitatugarritzat?
|
|
|
Berez, Euskaltzaindi denez, ez dago ezein alderdiri lotua; beste maila bateko sorkaria da, kultur mailakoa, eta kultura eta alderdi politikoak ez daude lerro berean. Horrek ez du esan nahi euskaltzainak partikularki politika edo alderdi batekoak edo bestekoak
|
izan
ez daitezkeela, baina Euskaltzaindia bera politikatik ate gelditzen da. Uste dut hau izan dela Euskaltzaindiaren jarrera gerra aurreko garaian ere, eta orain jarrera berbera du.
|
|
2010
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema infomatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako
|
izan
ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Pertsonaia garrantzitsua izango zen Gipuzkoan XIX. mende hasieran, beste apaizek jakintsutzat izango zuten. Finean, Artzapezgoko Diputatu Nagusia izan zen hamabost urtez, Elizarentzat erosoa
|
izan
ez zen garaian (Independentzia gerra tarteko). Orobat, badago erreparatu beharreko beste alderdi bat ere:
|
|
|
Esango dugu ziplo: indefinituak, gutxi batzuk
|
izan
ezik, ez dira benetakoak; asko edo gehienak asmatuak eta potentzialak dira, esatariak berak sortuak. Badira kontzesio itxurak egiten dituzten adibideak, benetan esanak izan balira bezala:
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki hau osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema informatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako
|
izan
ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko etaidatzizko baimenik gabe.
|