|
2008
|
|
|
Proposatzen dudana besterik da: oraingo gehiegizko hika (ez> al> > hor> ala?, > haiek> etorri> ditunalako, > egon> zuan> gizona, kasu) eskuarki onartzen dugun bezala, gutxienezko hika ere, hots, soilki hi, > hik, > hiri> pertsonei dagokiena alegia (ni> naiz> eta> hi>
|
haiz
, > nik> egin> dut> eta> hik> egin> duk, > esan> diot> eta> esan> dinat, > adibidez), ontzat eman eta, eskolan hasita, adizkera horiek mundu guztiari irakastea, ni> Peru> naiz> > hiri> txikle> > ematen> gisako esaldiak zuzentzat joz, hiztuna hor ni nauk... Horrek, azken buruan, hika irakaskuntzatik erabat baztertu eta ikasleen artean, gure tradizioaren kontra?
|
|
|
Artalde> OEH, 715 (Rebaño de ovejas, manada de ganado, troupeau de brebis, carnerada, aprisco,..). . Artaldetako bildotsik gizenenak?,. Hi
|
haiz
gure artzaina, eta gu hire arthaldea?. Gizalde> OEH, 612 Jendalde> OEH, 207 (jen > daldi; > jendaki) (grupo de gente, multitud;, troupe de monde; gentes, multitud de gentes; ·tropa).
|
|
2011
|
|
|
Honenparalelobatmandarintxineramodernoandaukagu.Hizkuntza honetan (ik.Li&Thompson1990: 818), jatorrizmonosilabikoziren zenbaitelementu, zhu?, b, i, y, etapíngkasu, disilabiko bihurtudira zi atzizkiareneransketarenbidez.Atzizkihonekezdudeusadierazten, etimo logikokiatzizkitxikigarriada?, bainaerroariatxikitahau oinarridisilabiko bihurtzendu: > zhu, zi, mahai?, b, izi, kopa?, y, zi, aulki, ypíngzi, botila?. Bes tebibatzuk, non ziatzizkiadesemantizatuden, érzi, seme, etaháizi, ume?. ...e, anaiahandiago?, dìdi, anaiatxikiago?, ji, jie, ahizpahan diago?, mèimei, ahizpatxikiago?. Elementumonosilabikobatbestemonosi labiko batekinkonbinatuzdisilabikobihurtzendenean, orduanez zi atzizkiareneransketaezerreduplikazioaezdirabeharrezkoak: sh, zhu?, idaz mahai? (sh?, liburu?), yuánzhu?, mahaiborobil? (yuán, borobil?), ji, b, i, ardo botila? (ji?, alkohol?), dàg?, anaia handiena? (dà?
|
haiz
, handi?), dàji?, ahizpa handiena?.
|
|
2014
|
|
|
Bizi laburreko euskararen arkangelu, ez
|
haiz
Loramendian,
|
|
|
idazten, bai idazten eta konturatzen
|
haiz
, Gabriel, maite dituan txiroak, maite dituan baztertuak ez dutela hire euskara maitea ezagutzen. Uste huen gaztelaniaz itzulpena ipiniz hire mezua hobeki zabalduko zela eta apur bat lokartu burges txikiak erna tuko zirela, baina militantez kanpo erran hidan ez huela sinesleez besterik ukitu.
|
|
2015
|
|
|
ortografia ahalik eta gehien hurbiltzea, gaurkotzea, eta forma gramatikalak (izenordainak, determinatzaileak, deklinabide atzizkiak, adizkiak, lexikoa...), garaia eta euskalkia kontuan izanik, ahalik eta gehien mantentzea, albait gutxien aldatzea, behar denean forma horiek oin oharretan egokituz edo argituz. Esaterako, jatorrizko Oray aldiz içaneniz orotaco lehena egokituko da Orai, aldiz, izanen hiz orotako lehena mailaraino; ez, ordea,. Orain, aldiz, izanen
|
haiz
orotako lehena, formara iristeraino.
|
|
2016
|
|
|
Zerri zikina! Ari
|
haiz
aitzinetik auzia egiten, jujea bahintz bezala, baina nork erran dau gure Filiperena zela delako puñal hura!
|
|
|
Ez dut ahantzi ere aspaldi jendarme lagun batek esan dautadana: «errak, nongo trapu tzarketarien ganat izan
|
haiz
, hire emaztea erostera?»
|
|
|
Hor
|
haiz
, urde errementa, arnoz usaindu tzarra. Ez haiz ahalke ere.290
|
|
|
Hor haiz, urde errementa, arnoz usaindu tzarra. Ez
|
haiz
ahalke ere.290
|
|
|
OTSANDA Guri duk kanpotiarreri atea neurriz idekitzea HARTZA Xuxen mintzo
|
haiz
, baina gertatzen dena bertzerik dun... gaurko egunean, ur gehiegi sartzen Nafarroako arnoan. (Maurixk sartuz, zerbitzatzen du eta jakitzen da.) Hasteko, ni mesfidatzen naun, hola aurpegia kukuturik dabiltzan jendez.
|
|
|
Nondik heldu
|
haiz
, Ana!
|
|
2021
|
|
|
Askotan, bestela, marka hori erabiltzen baitugu adberbioak edo esaera adberbialak sortzeko: Oiloei atea goizik irekitzen zaie eta goizik hersten (Duvoisin); Ezen haur hark utzi zuen mundua goizik (Joanategi); Honela bakarrik ez dira izango alferrikakoak gure errukia eta malkoak (Agirre); Egin dun heuk nahi izan dunan guztia, eta pozik egongo
|
haiz
orain (Etxeita). Horiek guztiak adberbiotzat hartu behar ditugu.
|
|
|
23.5.3.6c Omen/ ei, ote edo bidek bezala, adizki jokatuko laguntzailearen aurrean du lekua: Itoko ahal
|
haiz
! Ez ahal gara horregatik haserretuko!
|
|
|
10 Gaur egungo euskara arruntean bederen, bada-eta bestelakorik tradizioan: Pixka batian ez naiz aztuko[= ez naiz ahaztua izango] sartuagatik lurpian (Txirrita); Hil adi, alaba aite[= alabatua izango
|
haiz
] (Oihenart); Obligatu giren[= obligatuak izan gaitezen] guziak Jeinkoari othoitz egitera (Etxepare).
|
|
|
Ados egoteak ere" norbaitekin" ados egotea: Eta festa ondo amaitzeko, malta whiskya, noski; ados egongo
|
haiz
nirekin, ezta? (Zaldua).
|
|
|
Hi adina banaun gisako esaldiek nolakoa naizen adierazten dute, eta, hain zuzen, hi adina hori ‘hi bezain{ on ∼ handi ∼ trebe...} ’ gisa ulertzen da: Oraindik ez
|
haiz
hire nagusia adina (G. Mujika); Hi hainbeste bagaituk (Barrensoro); Ez zen inor beren aita izan zen beste (Agirre).
|
|
|
Orratz burua baino askoz txikiago, M. Atxaga); adjektiboa izen sintagmaren barnean dela ere erabil daiteke (Izarra baino andre ederragoa ihesi joan zait); sintagmaren ordena aldatuta eta adjektiboari ko erantsita ere egin daitezke, zenbaitetan, horrelakoak (Izarra baino ederragoko andrea joan zait ihesi, Txirrita), bai eta erlatiboaren bidez ere (Izarra baino ederragoa den andrea). Berdintasunezko konparazioan bezala, desberdintasunezkoan ere erabiltzen dira inoiz izenak maila konparazioan (Ni baino gizonago portatu
|
haiz
, X. Amuriza; Abereak baino abereago egin naiz, Duvoisin); adjektibo gisa erabiliak dira izen horiek. Eta, esan bezala, adberbioari ere erants dakioke morfema konparatiboa (Trena lehen baino urrunago iristen da orain) 15.
|
|
|
Helburuaz galdetzen duen zertarako galdetzailea —zertako, zerendako, aldaerak— kausaz galdetzeko ere erabiltzen da, zergatik komunaren pare: Zertako ez
|
haiz
gurera agertu? (Epaltza).
|
|
|
30.6.3.2.6e tzeari utzi/ laga egituran egiazko konplementazio erlazioaren ordez, aspektu perifrasia dugu (§ 30.1.2.3c): Edo edateari eta erretzeari utzi, edo laster hilko
|
haiz
(Jimenez); Koadrilako bat, Iñaki, aspaldi ikasteari utzi eta gau eskoletan euskara irakasle hasitakoa (X. Mendiguren Elizegi); Ez zion, ordea, negar egiteari utzi kalera irtendakoan ere (Lertxundi).
|
|
|
Juntagai horiek edozein kategoriatakoak izan daitezke, edo maila bereko edozein osagai izan daitezke —gogoan izan juntagaiek oro har bete beharreko baldintzez 2 atalean esandakoak—, baina funtzio sintaktiko bera izan behar dute: Ez dugu ordean guztiek edo bordarik, edo artarldearen erosteko ahalik (Xalbador); Ikasi behar dituzu, edo elizara zatozela, edo liburuaz edo bestez baliatzen zarela (Agirre Asteasukoa); Ez dira handik ateratzen edo ezkontzeko, edo serora joateko baizik (Laphitz); Edo dantzaria
|
haiz
, edo ez haiz dantzaria: beste aukerarik ez dago (Atxaga) 7 Bi balio nagusi desberdin har ditzakete halako egiturek, eskuinean daraman osagaiaren galdegaitasunaren edo mintzagaitasunaren arabera:
|
|
|
Juntagai horiek edozein kategoriatakoak izan daitezke, edo maila bereko edozein osagai izan daitezke —gogoan izan juntagaiek oro har bete beharreko baldintzez 2 atalean esandakoak—, baina funtzio sintaktiko bera izan behar dute: Ez dugu ordean guztiek edo bordarik, edo artarldearen erosteko ahalik (Xalbador); Ikasi behar dituzu, edo elizara zatozela, edo liburuaz edo bestez baliatzen zarela (Agirre Asteasukoa); Ez dira handik ateratzen edo ezkontzeko, edo serora joateko baizik (Laphitz); Edo dantzaria haiz, edo ez
|
haiz
dantzaria: beste aukerarik ez dago (Atxaga) 7 Bi balio nagusi desberdin har ditzakete halako egiturek, eskuinean daraman osagaiaren galdegaitasunaren edo mintzagaitasunaren arabera:
|
|
|
Zehar galderak juntatzen direnean, batzuetan baiezkotasunaren eta ezezkotasunaren arteko hautua eskaintzen da, eta orduan amaieran ala ez erabili ohi da: Jainkoak badaki sendatuko zaren ala ez (Hiribarren); Ez zakiat auzia irabazi duan ala ez, baina hi ez
|
haiz
senargai ona Malentxorentzat (Agirre); Ez ezazula begira ea liburuaren egilea jakinsuna den, ala ez (Xurio).
|
|
|
Geroaldiko ahalerari dagokionez, nahiz eta aldi oraineko laguntzaileari eusten zaion, prospektibotasuna markatzen da ahal/ ezin partikulari ko postposizioa itsasiz edo izango partizipioa gehituz (ikus, halaber, § 26.6.3.1d): Etorri/ ahal izango naiz; Ekarri/ ahal izango du; Osa dezala bakoitzak idi uztarri sendoa, eta, idien atzean, eroso ipini da gurdia (Zuazo); Hala ere, zerbait ekarri ahal izango diat, uzten badidate (Otsoa); Artikuluak zioenez, ziurrenik bere bizitza osoan du liburu gehiago argitaratu (Zaldua); Hemendik aurrera ezin izango
|
haiz
lehen bezain maiz etorri landara, Algy maitea (Olano). Iraganeko adizkiarekin, berriz, iraganaldiko ahalera osatzen da:
|
|
|
27.2a Euskaran hiru hizketa tratamendu bereizten ditugu, hiru erregistro nahi bada: Noiz etorriko zara?; Noiz etorriko
|
haiz
–; Noiz etorriko da berori?
|
|
|
– Noiz etorriko
|
haiz
––Zortzietan etorriko nauk/ naun.
|
|
|
27.3a Hika aukeratuz gero, adizki sistema osoa aldatzen da eta hika erregistro horrek adizki alokutiboak erabiltzea eskatzen du, sistema osorik egokituz. Hau da, Noiz etorriko
|
haiz
–galdetuz gero, hizkeraren koherentziak hitanoari dagozkion adizki alokutiboak erabili behar direla agintzen digu:
|
|
|
Lehenbiziko perpausean komunztadura argumentala (nik – Joni – liburuak) egiten da (dizkiot), baina beste bietan argumentala (nik – Joni – liburuak) eta ez argumentala (hiri hitz egiten diat: zizkioat, gizonezkoa
|
haiz
; zizkionat, emakumezkoa haiz). Komunztadura sistema, kasu hauetan, lau pertsonakoa da (subjektua, osagarri zuzena, zehar osagarria eta alokutiboa), ez hirukoa, laugarrena argumentala ez bada ere.
|
|
|
Lehenbiziko perpausean komunztadura argumentala (nik – Joni – liburuak) egiten da (dizkiot), baina beste bietan argumentala (nik – Joni – liburuak) eta ez argumentala (hiri hitz egiten diat: zizkioat, gizonezkoa haiz; zizkionat, emakumezkoa
|
haiz
). Komunztadura sistema, kasu hauetan, lau pertsonakoa da (subjektua, osagarri zuzena, zehar osagarria eta alokutiboa), ez hirukoa, laugarrena argumentala ez bada ere.
|
|
|
Eta D. Agirrek Auñamendiko Lorean sistematikoki erabiltzen du tratamendu hibrido hori (geroago idatzi zuen Garoan ez bezala): hi
|
haiz
, baina hura da (hura duk/ duk erabili ordez). Salbuespenak dira eta, segur aski, garai hartako hizkuntza" berritze" nahiaren ondorioak.
|
|
|
Beraz, behin hika hautatuz gero (Noiz etorriko
|
haiz
–) erantzunak Ni goizean etorriko nauk eskatuko luke, eta hori izango litzateke erabilera estandarra solaskidea gizonezkoa bada, eta Goizean etorriko naun solaskidea andrea bada. Baina ez* Ni goizean etorriko naiz.
|
|
|
27.3e Laburtuz, bada: eztabadako erregistroak (ni etorri naiz, zu bihar joango zara...) ez du berez alokutiboaren erabilera eskatzen, baina hikako erregistroak (hi etorri
|
haiz
), ordea, bai: Zuk joateko asmoa duzu, eta ni ere joango naiz; Hik joateko asmoa duk/ n, eta ni ere joango nauk/ n(* Hik joateko asmoa duk/ n, eta ni ere joango naiz).
|
|
|
– Hitanoa (toka/ noka): hi
|
haiz
(horrek eskatzen duena: Mattin joan duk (toka); Mattin joan dun (noka)).
|
|
|
13.3.2c Duen izaeragatik maiz erabiltzen da bokatiboetan: hi, hator hona!; hi heu!; hi
|
haiz
gaizki erraile bat! Tradizioan mintzo guztietan ageri da, nahiz bizkaierazko adibideak urriagoak diren:
|
|
|
Zenbait kasutan izena du aurretik: Halakotz erraiten diot barkatu zaizkiola bere bekatu anitzak (Leizarraga); Badakusat klarki, zuk egin liburuan/ merezi anitzak, dituzula zeruan (Harizmendi); Gauza gutian izan
|
haiz
leial, anitzaren gaineko ezarriren haut (Leizarraga).
|
|
|
16.3.6a Erakusleetatik (§ 15.4) sortutako zenbatzaile hauek izenaren ezkerrean jartzen ditugu arruntean: Hor
|
haiz
gure etxean, honenbertze egun honetan (Larzabal); Horrenbeste arriskuren erdian (Mitxelena); Hantxe bai loriatzen ginela gu hainbertze lagunekin (Larre). Gramatikari batzuek esan ohi dute nolabaiteko gradazioa dagoela eta horrek izenordainen parean joan behar duela (nik honenbeste; zuk horrenbeste; hark hainbeste).
|
|
|
Erran zioten beraz, lehenbiziko solasak egin ondoan, behar zutela jan ogi pixka bat (Joanategi); Erran dut: apur bat lo eginen duk, apur bat kuluskan egonen
|
haiz
, apur bat bilduko dituk eskuak lo egiteko (Duvoisin); Nahi duzu bertze xorta bat? (Larzabal); Orain hasi naiz arrain pittin bat jaten (Soroa); Kontrabando poxi bat ere egiten zuten (J.
|
|
|
Baten batean bertatik eskatuko lukeenaren ordez, bertan darabil: Zergatik haren sortzetik bertan, heriora etortzen
|
haiz
haren bizitzaren historia guzia utzirik? (Leizarraga).
|
|
|
Sarasolak dioenez (1980: 436), Salbaturen
|
haiz
hi eta hire etxea (Leizarraga) perpausean bi perpaus ditugu sakonean, batean bildurik azaleratzen badira ere: Salbaturen haiz hi eta salbaturen da/ duk hire etxea.
|
|
|
436), Salbaturen haiz hi eta hire etxea (Leizarraga) perpausean bi perpaus ditugu sakonean, batean bildurik azaleratzen badira ere: Salbaturen
|
haiz
hi eta salbaturen da/ duk hire etxea. Jakina, hor ezin jarri heure (katea da/ duk... hire etxea baita).
|
|
|
Asko dezake eskuak/ baina gehiago buruak (B. Mogel); Laga izan zioten lanbideari, asko nekatu gabe (Iztueta); Asko hazi
|
haiz
eta haut altzoan eduki, baina bai bihotzean (Agirre); Asko gustatzen zait neska gazte hori (J. B. Etxepare); Beren hizkuntzak garai horretan asko aberastu, trebatu eta gaitu zirelakoan daude (Mitxelena).
|
|
|
Salbuespena bart dugu, aldi oraineko laguntzailearekin erabiltzen baitute idazle askok: Berant ibili
|
haiz
bart gauean (Irigoien); Goizaldeko ordu bi eta erdietan bukatu diat bart (Epaltza); Jakizu bart kanpoan egin dudala lo (Zubizarreta); Bart gauean Adarrandi trostan ibili da berriro (I. Mendiguren).
|