|
2005
|
|
|
Azkenean, hizkuntza txikia bizitza modernoaren esparruetarako erabilgarria ez dela pentsatzera heltzen dira hiztunak eta hiz kuntza menderatzaileaz baliatzen dira. Elorduik azpimarratu
|
duenez
, < <??. Orobat, prestigio eta erabilgarritasun faltak hizkuntz komunitate terminalen ezaugarri soziolinguistiko nagu siak diren erabilerarik eza eta transmisio linguistikorik eza eragiten ditu... > >.
|
|
|
Azkenik, badira heriotza prozesu baten urratsak diren aldaketa (ahulgarria) k, batzuk hizkuntzaren barnekoak eta beste batzuk interferentziak eragindakoak. Edonola, Elorduik (1995) azpimarratu
|
duenez
, ikertzaile zenbaitek ohartarazi gaituzte zail samarra gertatzen dela askotan aipaturiko hiru mota horietako aldaketak bereiztea. Edozein aldaketa ez dugu a priori ahulgarritzat hartu behar; izan ere, aldaketa batzuek funtzio jakin bat dukete euskara garai berrietara egokitzeko saioetan eta ahulgarriak baino indargarriak dirateke orduan.
|
|
|
10 Elorduik (1995) azpimarratu
|
duenez
,«.?, hizkuntz heriotzaren ikerketak aldaketa linguis tiko orokorra ulertzeko ukaezinezko erabilgarritasuna izateaz landara, hizkuntzen jokaera sinkronikoa ulertzeko hainbat eta hainbat datu agerraraz ditzake... > >.
|
|
|
Hizkuntz bateratzeaz mintzatzenHiztun osoek beren jakintza esparruko estiloa ez ezik, lagunarteko estiloa ere mendera tuko dute. Edonola, Zalbidek (1993) agerian utzi
|
duenez
, badira beren ezagutza esparruko euskara formala baizik erabiltzen ez duten hiztun erdiak ere.
|
|
|
42 Gutiérrez Rodilla k (1998: 38) zientziaren hizkuntzaz ari delarik azpimarratu
|
duenez
,«??. Los procesos de derivación tanto de sustantivos como de adjetivos y verbos, están clara mente decantados hacia unos cuantos sufijos que, frecuentemente, no coinciden con los de más rendimiento en el registro común...».
|
|
|
Hizkuntza zenhaitetan mai leguek izan duten hilakaeraren azterketa konparatuak interes herezia luke hiz kuntza hartzaileen egitura morfonologikoa ikertzeko. Inoiz, Schützek (1976) hawaierak ingelesetik hartutako herhekin ikertu
|
duenez
, jatorri herekoek ere oso emaitza ezherdinak haitituzte gertuko hartzaileetan?. Han hertakotutako maileguak gogoangarri dira, ez soilik hizkuntza horren hohe herri horren historiaren harnean suposatzen dituzten fenomeno hereziengatik, haizik eta orohat familiako kide hurhil dituen Tonga eta Fiji irletako austronesioak jato rri heretik hartu dituenetarik herezi samarrak direlako:
|
|
2019
|
|
|
325). 250 1949ko iraileko batzar horretan lexikografia behin behinean gelditzea erabaki zuten, diru laguntza gehiago ziurtatu arte. G. Maidagan diruzainaren kontabilitateak adierazten
|
duenez
, 1951ko urtarrilaren 25ean, Akademiak bere egoera ekonomikoa hobetu ondoren kobratu zituzten R. M. Azkue eta N. Oleagak 1948 lexikografia bileretako dieta atzeratuak.251
|
|
|
461). Aktak jasotzen
|
duenez
, JCVren Akademiako ordezkaritza ordutik aurrera J. M. Seminariok eraman zuen, J. Irigoyenen ordez.366
|
|
|
1949 arte izan zen Gipuzkoako telefoniaren arduraduna, probintziak eskumen hori behin betiko galdu zuen arte. Euskaraz ez zen erosotasunez moldatzen, baina gaztelaniaz ederki idazten zuen, korrespondentzian ageri
|
duenez
. Ideologiaz den bezainbatean, muturreko integrista zen.
|
|
|
Banago ere, on baiño kalte geyago ez
|
duenez
egin artikulu orrek zombeit buru minberetan. Berandu izanen dea orai gauza zaharren churitzen astea?
|
|
2021
|
|
|
Azken zikloan, esan bezala, eskaintzaren hazkundeak eta dibertsifikazioak dena jasotzea bideraezin bihurtzen
|
duenez
, kuantitatiborako lagina osatzeko egin den bezala formatu aniztasuna islatzeko ere estrategia berri bat probatu da: formatu bakoitzean erreferentzialtzat har daitekeen eskaintza banaren kasu azterketa egin da.
|
|
|
Euskal Herrian, aldiz, Bilintxi buruzko ekarpenek ez dute etenik izango. Donostiarraren bat bateko jardunak91, umoreak eta komizitateak bertsolariaren ohiko irudira gerturatzen
|
duenez
, etxeko zapore gehiago duen mito bat suertatuko da gainera Iparragirrerena baino.
|
|
|
Xahoren Aitorren kondaira itzuli, eta bere Revista Eúskaran berrargitaratu zuen Campionek 1878an. Eta, Majuelok azaltzen
|
duenez
, bertsolaritzaren ezagutzari propio lotu zitzaion euskal kulturan sakondu nahi izan zuenean: " Inmerso en el estudio de la lengua vasca amplió su conocimiento[...] de poetas populares o bertsolariak[...]" (2011:
|
|
|
Izatez, bertsopaperen arrakasta horren atzean aurki daitekeen arrazoi nagusienetako bat garaiko gatazka politikoetan legoke. Zavalak azaltzen
|
duenez
, Lehen Karlistaldian izan zuten lehen loraldia, polarizazio politikoak ekarritako propaganda bitartekoei erantzuteko kontzienteki baliatuko baitira bertsoak: " Creo que fueron los liberales quienes echaron a andar por este otro camino de las hojas volantes, tratando de convencer a las partidas carlistas a que depusieran las armas.
|
|
|
ezteietara eta gisako ospakizunetara bat batean aritzeko deitzen zuten (Aranburu et al., 1993: 92); bertso jartzaile joria izan zen, Agosti Xahok aditzera ematen
|
duenez
sona handikoa
|
|
|
47 Fernández Sebastianek bere doktore tesian azaltzen
|
duenez
(Díaz Nocik jasoa, 1995 eta 2012), euskarazko egunkari baten proiektua ibili zuten esku artean Donostiako buruzagi liberalek. Antza denez, 1834ko otsailean, egunkari bat argitaratzeko baimena eskatu zioten Sustapen Ministerioari gutun bidez, eta hark baiezkoa eman zien.
|
|
|
Martinezek azaltzen
|
duenez
(2015: 169), Hernandorenaren filmaren aurretik euskal gaia jorratzen duten beste bi aurrekari gertatu ziren:
|
|
|
Kanporaketarik jokatu gabe zuzenean finalerako txartela izan zuten izena eman zuten 22 bertsolariek. Etxezarretak azaltzen
|
duenez
, giroa berotze aldera, ostiralean Luis Jauregi Jautarkolek Xenpelarri buruz eskainitako hitzaldia eta larunbatean Dionisio Azkue Dunixik Bilintxi buruz eskainitakoa egin ziren: " Bi itzaldietan jendetza izugarria izan zan, eta sartu ezinik ere asko gelditu ziran" (1993:
|
|
|
Hortaz haratago deusik ez. Basarrik kontatzen
|
duenez
, Txirrita eta biek bakeak egin zituzten, gainera:
|
|
|
Aurreko zikloan azaldu den gisan, enkarguz egindako bertso batzuengatik epaitu zuten 1916an. Zavalak kontatzen
|
duenez
, berak jarritako bertsoak salduz ere atera izan zuen bizimodua. Antzeman daiteke pertsonaiaren jitearen zantzu bat hemen ere:
|
|
|
Euzko Gaztediko arduradun izanik, lehen liburuari lehendakari izango zen Jose Antonio Agirrek egin zion hitzaurrea. Altzibarrek azaltzen
|
duenez
(1996: 480), garaiko euskarazko liburu arrakastatsuenetako bat izan zen, 5.000 ale salduta, eta Aitzolen laudorioak ere irabazi zituen Euzkadin 1932/VI/10 datarekin argitaratutako" De oficinista a trovador" artikuluan146.
|
|
|
Silvesterrek azaltzen
|
duenez
, generoaren lehen hamarkadetan prestigio handiko pertsonaiak izan ohi ziren elkarrizketatuak, eta Henri de Blowitz The Timesek Europan zuen korrespontsalak eginiko lehen elkarrizketak zerrendatzen ditu adibide gisa: "[...] figuras públicas, como el rey Alfonso XII de España, Maurice Gambetta (arquitecto de la III República francesa), el príncipe Bismarck, el Sha de Persia, el papa León XIII y el sultán Abdul Hamid II de Turquía[...]" (1997:
|
|
|
Lasak azaltzen
|
duenez
, pilotazale bezain bertsozalea ere bazen Hernandorena: "[...] bertsolaritzarekiko zaletasuna haurtzaroan, Zizurkildik atera gabe barruratu zitzaion.
|
|
|
570). Teodorok berak azaltzen
|
duenez
, Pello Errota izan zen bertsoarekiko harra sartu ziona: " Igandero etortzen zen irina ekartzera Zizurkila, asto pare bat eta mandoa zakuz kargatuta.
|
|
|
Finean jendarte modu oso bat da gorde nahi dena, galbidean ikusten diren euskal kultura nahiz bizimodu tradizionala, eta Bidartek azpimarratzen
|
duenez
modernitateak dakartzan hausturekiko babesleku gisa baliatu nahi dira, ahaleginaren buruzagitza Elizari esleituz.
|
|
|
Europa mailan gertatu zen fenomeno bat izan zen kultura popularraren bilketarako grinarena, Burkek azaltzen
|
duenez
, eta galtzear zen mundu bat gordetzeko ahalegina ikusten du mugimendu erromantikoak eginiko lanketa horren atzean (1991: 52).
|
|
|
Bigarren ekimen bat ere abiarazi zuten alor honetan 1920an, Euskaltzaindian bertan erdal egunkariei euskarazko testuak eskaintzen zizkien erredakzio bat antolatuz. Díaz Nocik azaltzen
|
duenez
(1998: 67), zuzendaria, zuzendariordea eta hiruzpalau kazetariren beharra aurreikusten zen 1921ean eta 8.000 pezetako urteko aurrekontua.
|
|
|
Alkainen enkarguz alkatearen kontra egindako bertsoengatik eserarazi zuten Txirrita epaitegian. Herrian jartzen ziren isunen dirua beretzat hartu izana leporatzen zioten bertsoek alkateari, eta 10 zentimoan saldu ziren Doneztebeko festetan, kronikak kontatzen
|
duenez
arrakasta itzelarekin: " La lectura de los versos produjo gran hilaridad y regocijo; tanto, que hubo momentos en que la algazara pública revistió caracteres de desorden y tuvo que intervenir una pareja de la guardia civil".
|
|
|
Epaiketaren eszenaratzeak Txirrita izutu izana litekeena da, baita lege kontuetan ezjakin bat izatea ere, baina tontotik ezer gutxi zuen bertsolariak: egunkari berak azaroaren 10ean argitaratzen
|
duenez
, hiru urte eta erdian Legasatik 25 kilometroko eremu batean sartzeko debekua ezarri, eta 250 pezetatako isuna nahiz epaiketaren kostuen laurdena ordaintzera zigortu zuen epaiak, baina ezin izan zitzaion zentimorik kobratu, desagertu egin baitzen. Tabernak azaltzen duenez, litekeena da zigorretik ihesi Iparraldean ezkutatu izana (2018:
|
|
|
egunkari berak azaroaren 10ean argitaratzen duenez, hiru urte eta erdian Legasatik 25 kilometroko eremu batean sartzeko debekua ezarri, eta 250 pezetatako isuna nahiz epaiketaren kostuen laurdena ordaintzera zigortu zuen epaiak, baina ezin izan zitzaion zentimorik kobratu, desagertu egin baitzen. Tabernak azaltzen
|
duenez
, litekeena da zigorretik ihesi Iparraldean ezkutatu izana (2018: 67).
|
|
|
Smithek (1997) eta Hutchinsonek (2004) hainbatetan azpimarratzen dute mugimendu etnokulturaletan, izan ohi duten subalternitatezko kokapenak bestelako erakundeen eragiletza galarazten
|
duenez
, komunitatearen intelligentsiak, Gramscik" intelektual organiko" deritzonak, ohikoan baino protagonismo eta garrantzi handiagoa izan ohi duela. Eta Larrinagak tesia eskaintzen dio euskal intelligentsiaren bilakaera historikoari:
|
|
|
Burkek azaltzen
|
duenez
, Erdi Aroan Europan zehar aurki zitezkeen kultur komunitateetan eliteek eta herriak kultura bera partekatzen zuten. Gabilondok euskal nobleziaren bertsolaritzaz topatu diren arrastoak seinalatzen ditu estadio horren adierazpen gisa:
|
|
|
Burkek azaltzen
|
duenez
, eskolatuen kultura popularrarekiko urruntzeak bueltakoa izan zuen:
|
|
|
Kasu honetan, ordea, ez zen Europa osoan zehar zabaldu zen dei generikoa izan, Patri Urkizuk azaltzen
|
duenez
, Erromantizismoaren Europa mailako teoriko handienak begiz joa baitzuen euskal poesia popularra. Philosophie der Geschinchte der Menschleit liburuan (1784), Larramendiri erreferentzia egin eta hark hasitako bilketari jarraitu behar zaiola dio.
|
|
|
Iriondok kontatzen
|
duenez
, Haranburuk Euskaltzaindiko Ahozko Literatura batzordeko aktak bertsotan jasotzeko ahalegina ere egina zuen, eta ez zen harritzekoa izan irratiko esperimentu hura (J. Iriondo, elkarrizketa pertsonala, 2017/VII/18).
|
|
|
Barandiaranek azaltzen
|
duenez
(2011: 28), Iriondok aipatzen duen lehen bilera horretara aurretik euren artean adosturiko baldintza batzuekin joan zitzaizkien Imanol Lazkano, Jon Lopategi, Iñaki Murua, Sebastian Lizaso eta Mikel Mendizabal.
|
|
|
Lazkanok kontatzen
|
duenez
. ‘Kuadrilla handi bat etorri zen Loiolara.
|
|
|
Jada zuzendari ohi gisa, 345 laster pasatu zen erasora ere. Barandiaranek jasotzen
|
duenez
, Euskaldunon Egunkarian argitaratutako artikulu batean ezker abertzaleko orbitako erakunde sektariotzat hartzen zuen Bertsolari Elkartea, eta ildo horretakoak ez ziren zaletuak uxatu izana, belaunaldi klasikoenarekin hautsi izana eta modernitateari egokitzen ez asmatzea egozten zion.346 Gehiago ere erori zitzaizkion Elkarteari: " Mikel Atxagak[...] antzera idatzi baitzuen Deian.
|
|
|
346 Artikulua ez da topatu ahal izan, baina Barandiaranek azaltzen
|
duenez
" Katea eten da" zeraman izenburutzat: " Bitxia da oso, baina artikulua kaleratu zen garaian, Elkartea hurrengo Bertso Eguna diseinatzen ari zen, eta egitasmoak" Katea ez da eten" zuen izenburutzat:
|
|
|
Horri erantsi behar diogu egungo zenbait bertsolariren perfila honakoa dela: [...] telefonoa
|
duenez
nahiko topaerraza[...] bertsoak botatzeaz gain bertsoaz teorizatzen ahalegintzen dena, kultur eta gizarte kontuetan zer esanik baduena... beste hitz batean esanda ‘denerako morroi’ Horregatik enbajada piloa eroriko zaio[...]. (Egaña, 1993:
|
|
|
Elkartearen estrategia gidatu zuen intelligentsiak alorreko ikerketaren koordinazioari ekin nahi bazion, Euskaltzaindiaren inguruan horretan aritutakoekin elkarlana sustatzea izan zitekeen eman beharreko pausoetako bat. Sarasuak azaltzen
|
duenez
, arrakastarik gabe saiatu ziren, Master Framearen etena berriro ere.
|
|
|
Gerrak moztu
|
duenez
kuantitatiboki kasik airean gelditzen den kontsolidazio hori, hainbat zantzu kualitatibok ere berresten dute. Batetik, aurreko zikloetan gailurrik altuenak figura konkretuen inguruan mamitu ziren (Bilintxen heriotza, Iparragirreren itzulera); ziklo honetan, aldiz, txapelketaren estaldura da arreta mediatikoaren iturburu potenteena, fenomenoa da protagonista.
|
|
|
Bertsozaleak derrigor euskalduna izan behar
|
duenez
, logikoa dirudi euskal kazetaritzaren lehen loraldiaren enblema izan zenak bertsolaritzari argitalpen erdaldunek edo elebidunek baino garrantzi handiagoa ematea. Ikusi den bezala, txapelketen inguruko estaldura osotuena berarena izango da, lehen txapelketarako deialdia eta diru bilketa ere bere bidez egingo da, eta bestelako bertso saioak, iritzia edo bertsolarien inguruko albisteak ere jorratuko ditu.
|
|
|
Aitzol, ordea, bertsolaria jantzi behar hori, lehen artikulu honetan behintzat, literalki planteatzera iristen dela dirudi. Azaltzen
|
duenez
, saioa gustatu zaio, altxorra deskubritu du, baina bilgarriak ez du konbentzitzen: " Admiración intensa y enajenadora produjo el concurso de bertsolaris[...] Sin embargo, el acto fué la revelación eléctrica de un tesoro envuelto en rústicos y plebeyos celajes" (Ariztimuño, 1988a:
|
|
|
Azaltzen
|
duenez
, 1932an hasi zen bilketa, Aitzolek prentsaren bidez lehen dei hori egin zuen urtean, eta urtero burutu zen gisako dei bat, Euskal Herri mailakoa, 1936ra arte:
|
|
|
Argazkilaria nor den ez da zehazten, baina" Velasco foto" ikus daiteke hainbat iruditan. Egia esan argaz174 Lekuonak ñabartzen
|
duenez
1936koan 1935ekoan baino dezente hobeto egin zen transkripzio hori, lehenengoan pilaturiko esperientziak lagundu baitzien. Hala ere 1936koak ere hutsuneak dituela gaineratzen du:
|
|
|
Lasak azaltzen
|
duenez
, Zizurkilen sartu zirenean zuzenean bere jaiotetxera jo zuten faxistek, eta Villabonan ere beste hainbeste egin zuten bere dentista kontsultarekin: "[...] ez zaigu zalantzarik gelditzen:
|
|
|
Díaz Nocik azaltzen
|
duenez
(1995a: 277; 1995b 251 eta 373), ez zen gerraren erdian euskarazko kazetaritzak irabazi zuen tarte bakarra.
|
|
|
776), ibili zuen bide osoa berregin daiteke. Honela, Principe de Vianaren 1975eko urtarrileko zenbakian kontatzen
|
duenez
, Mattin izan zen bere peskizei esker topatu ahal izan zuen lehen bertsolaria:
|
|
|
Sorbonako unibertsitatean Hernandorenak berak bertsolaritzaren inguruan emandako hitzaldiarekin ekin zioten finalaren egunari. Gero, Eiffel dorreari egin beharreko bisita etorri zen Uztapidek kontatzen
|
duenez
:
|
|
|
"[...] visitar el Panteón de los Hombres Ilustres, Los Invalidos, etc[...]" (La Voz de España, 1958/V/20," Mi Atalaya Montañera"; Eizmendi, Iñaki Basarri). Hernandorenak kontatzen
|
duenez
metroa ez zebilen langileen greba zela eta, eta joan etorri guztiak oinez egin behar izan zituztenez nekatuta bukatu zuten, batez ere Xalbadorrek eta Mattinek. Hala ere, gauean kabareta ikustera animatu ziren denak:
|
|
|
Larrinagak azaltzen
|
duenez
, gerraurretik zuen proiektu berari heldu zion euskal kulturgintzak gerraostean berriro bidea egiten hasi ahal izan zuenean; gerrak eta frankismoaren errepresioak asko ahuldu bazuen ere, mugimenduak oinarrizko ideia berak zerabiltzan esku artean:
|
|
|
Hurrengo hamarkadetan abertzaletasun kontserbadorea hegemonikoa izango da erakunde publikoetan, eta ezker abertzalea, aldiz, gizarte mugimenduen eremuan sentituko da indartsuago, eta bakoitzak bere botere eremua babestu nahi izango
|
duenez
, bikoiztasun bat gertatuko da askotan euskal kulturgintzaren erakundetzearen garapenean. Horrela, Amezagak erakunde publikoetatik gizarte ekimeneko erakundeak ordezkatzeko ahalegina azpimarratzen du:
|
|
|
265 Martinezen lanean Muniategik azaltzen
|
duenez
, ikasle unibertsitarioa eta artzainaren arteko kontrastea bilatu nahi izan zuten zuzendariek Xalbador eta biak aukeratuta: " ‘Nestor eta Jose Luis Etxegarai produktorea ezagutzen nituen, eta ni baino bertsolari handiagoak baziren arren, filmaren gakoetako bat ‘kontrastea’ izatea nahi zutelako deitu zidaten’" (2011:
|
|
|
173). Martinezek azaltzen
|
duenez
, ordea, ez du apenas jarraipenik izan lan ildo horrek: " Bertsoaren lengoaia zineman aplikatzeko saiakera honek ez zuen jarraipen handirik izan.
|
|
|
Lehen urtean doinuak ikasteari ekin zioten, eta bigarrenean bizkorrenekin aparte batean bertsoaren teknikak lantzeari. Goikoleak kontatzen
|
duenez
, hasieran ez zuten garbi bertsogintza irakats zitekeenik ere, baina beharrak eta ilusioak bultzatuta aurrera egin zuten: " Geuk ere bertsolariak berezkoa behar zuela uste genuen garai hartan[...].
|
|
|
Gabilondok seinalatzen
|
duenez
, hedabide horiek euskarazko esfera publiko instituzionalizatu baten jaiotza ekarri zuten historian lehen aldiz:
|
|
|
Ziklo honetan bertso munduak lehen aldiz modu autoeratu batean funtzionatuko
|
duenez
, Elkarteak lehen aldiz bertsolaritzaren komunikazioaren lanketa kontziente bat egin du, ardura horien profesionalizaziora iritsiz. Horrela, barne komunikazio bat ere eratuko da lehen aldiz, eta hedabideratzeari dagokionean bertso munduak jorratutako eskaintza bat ere garatu da, telebistarako programa eta Interneterako kanal tematikoarekin.
|
|
|
146) gizarte mugimenduen baitan funtsezkotzat jotzen duen aldi hedakorra txapelketa aldia izan ohi da bertsolaritzaren gizarte mugimenduarentzat. Oihartzun mediatiko handiena orduan lortzen
|
duenez
, bere mezuak eta framinga gizarteratzeko eta prestigioa irabazteko baliatzen du.
|
|
|
Arrakasta horren ondotik hainbat bertsolari jarri zituen Zavalak langintza horietan. Esnalek zehazten
|
duenez
(2015: 97), urteen joanarekin gisa horretako hirurogeita sei liburu argitaratzera iritsiko zen, hogeita hamaika egile ezberdine234 Zavala jakitun zen esku artean zuen altxorraz:
|
|
|
Lasak azaltzen
|
duenez
bi testu haiekin hasitako polemikak bazter guztiak harrotu zituen:
|
|
|
II. Mundu Gerra amaieran nazioartean erabat isolaturik eta planteamendu ekonomiko autarkikoetan harrapaturik gelditu zen frankismoa gutxika hautsitako zubiak berreraikiz joan zen 1950eko hamarkadan226, eta hamarraldi berrian, Opus Dei ko teknokratek ekonomiaren gidaritza hartzean, Bigarren Frankismoa deritzon aldiari ekin zitzaion, nazioarteko harremanak eta atzerriko inbertsioak normalizatuaz. Torrealdaik azaltzen
|
duenez
(1982: 10) irekitze horrek bere isla izan zuen euskal kulturari eskaintzen zaion tratuan ere.
|
|
|
Thompsonek (1998) azaltzen
|
duenez
, hedabideak Lehen Modernitatetik irudikapen kolektiborako funtsezko jokaleku bat izango dira, baina prozesu horrek beste dimentsio bat hartuko du XX. mendean. 1920ko hamarralditik aurrera irratia abiaraziko da, 1940ko hamarralditik aurrera telebista, eta formatu berri horiek ordura arte prentsak egikaritutako bitartekotza osatu eta biderkatu egingo dute.
|
|
|
Testuinguru zabalagoan gertaturikoen isla ere bazen erreakzio hori guztia. Smithek azaltzen
|
duenez
, XIX. mende bukaeran Europan agertu zen nazionalismo etnikoaren lehen olatu bat, XX. mendearen lehen erdian kolonietan bigarrena, eta hirugarrena berriro ere Europan, 1960ko hamarkadan (1997: 114).
|
|
|
Txapelak, ordea, zarauztarraren buruan jarraituko du hamarkada osoan zehar 2009ko abendura arte. Txapelak bertsogintzaren baitako lidergoa seinalatzen
|
duenez
, eta Egañarena boomaren aurpegi ezagunena denez, hamarraldia bukatu arte da errelebo hori erabat gauzatutzat eman. Hamarraldi horretan bertsogintzaren lidergoa rockaren belaunaldiak Egañarekin partekatu zuela esan daiteke, bada:
|
|
|
Koldo Mesok azaltzen
|
duenez
(2008: 51) 1990eko hamarraldiaren bigarren erdian hasi zen euskara sareratzen.
|
|
|
Eta, azkenik, Euzko Deya, 1960/V/25," Pariseko Euskaltzaleen Biltzarra", sinadurarik gabea. resgarriena Josu Martinezek eskaintzen du. Azaltzen
|
duenez
, Jesus Insaustik hainbat urtez euskarazko irratsaio bat egin zuen Radio Parisen, eta Pariseko finalari ere eskaini zitzaion tartea" Bertso festa" izendatu zen saioan: "[...] 1960an Radio Paris-en bitartez antolatu zuten ‘Bertso festa’ izeneko bat ageri da.
|
|
|
1954an ere, esaterako, izan ziren hainbat gertakari garrantzitsu. Aipatu den gisan Egan orduan hasi zen euskara hutsean, Zeruko Argia urte hartan berragertu zen baita, edota Torrealdaik aipatzen
|
duenez
euskarazko literatura lanen kopuruak hazkunde handia izan zuen urte hartatik aurrera (1977: 311).
|
|
|
Gobernuaren aginduz irratia itxiarazi zuten 1966 urteko eta Gipuzkoa Salbuespen Egoeran egon zen 1971 urteko salbuespenekin, 239 1962tik 1972ra urtero irratiz egiten zen bertsolari gazteen txapelketa bat antolatu zuen Loiolako Herri Irratiak. Azkunek azaltzen
|
duenez
, arrakasta handia izan zuen txapelketa horrek, eta bitarte horretan bertsolari gazteek izan zuten erakusleiho bakarra izan zen kasik: "[...] izugarrizko arrakasta izan zuen eta 10en bat urtez edo Loiola Irratia izan zen Gazteen Txapelketa leku ia bakarra.
|
|
|
Medio berriak teknologia berria zekarren, eta bitartekoak sorkuntza bera baldintzatu ohi
|
duenez
, berrikuntza horrek hainbat eragin izan zituen bertsogintzan. Dorronsoro eta Lekuonak, adibidez, mikroaren eraginari erreparatzen diote:
|
|
|
Bestalde, Canok berriki aitortu
|
duenez
, ez dago idazle izaterik itzultzaile izan gabe, bere gustuko idazle guztiek itzuli izan dute, eta idazleei itzultzaile ere izateko eskatzen dio; bestela, ez omen dira benetako idazleak.80
|
|
|
Aurreko atalean genioenez, literatur itzulpenen kalitateak gora egin
|
duenez
eta kontsakrazio agentzien bidez langintzaren eta produktuen estatusa goratu direnez, literatur itzultzaileen eta itzulitako literaturaren irudia gero eta positiboagoa da; hala ere, badirudi itzultzaileari berari kosta egiten zaiola agertzea eta lehen planoan ikusgai egotea. Esate baterako," Literatura Unibertsala" bildumako paratestuak aztertu ondoren frogatu ahal izan genuen itzultzailea bera izan ohi dela hitzaurrea idazten duena (Ibarluzea, 2014), baina bildumako 152 hitzaurreen irakurketak beste ondorio bat ere azaleratzen du:
|
|
|
Oro har euskal autoreek txalotu egiten dute itzultzaileek hizkuntza literarioari eta estilistikari egindako ekarpena, eta baten batek aitortzen
|
duenez
, sarri itzulitako lanak darabiltzate eredutzat:
|
|
|
Olaziregi editoreak berak zehazten
|
duenez
(komunikazio pertsonala, 2016/06/10), talde lana baino gehiago, lan kolektiboa da; atal bakoitza egile aditu batek idatzi du, nork bere aldetik. Antolaketa horrek literatura munduan dagoen espezializazioari (garaika, generoka...) erantzun nahi zion, arlo zehatz bateko adituari arlo horri dagokion informazioa eskueran jartzeko.
|
|
|
Azkenik, badira, aldez edo moldez, historiografia berezi egiten duten bi azpiatal: ...ri eskainitako azpikapitulua (López Gasenik idatzia) eta" Beste Euskal Literatura batzuk" izenburupean Ezkerrak emandakoa, hain zuzen ere euskararen eremu geografikoan eta diasporan euskara ez beste hizkuntzetan emandako literaturari eskainia.75 Orain arte aztertutako historiografien aldean, berritu egiten du horrek euskal literaturaren ikuspegia, edo, gutxienez, Ezkerrak berak azaltzen
|
duenez
, ordura arte Mitxelenak zein Lasagabasterrek iradokitakoa praktikan jartzen (329). Itzulpengintzari dagokionez ere halatsu gertatzen da:
|
|
|
34 Grutman (2002) literatur eleaniztasunaz ari da" Les motivations de l' heterolinguisme: réalisme, composition, esthétique" izeneko artikuluan, eta, bertan azaltzen
|
duenez
, eleaniztasun literarioa ez da egungo fenomenoa, mugimendu estetikoen arabera aldatzen da, eta, gainera, genero jakinei loturik agertu izan da sarrien (prosan xurgatze linguistiko handiagoa gertatu izan da). Boris Tomachevski k proposatutako eta Genettek jarraitutako" motibazio" terminoa darabil Grutmanek eleaniztasunaren" arrazoiak" definitzeko.
|
|
|
277). Bada, halaxe da bai, egileak berak gerora aitortu izan
|
duenez
(Sarrionandia, 2013). Lagunei egindako keinuez gainera, literaturari eta euskal idazleei egindako keinuak ere badaude liburuan:
|
|
|
Horrez gain, azken urteotan hainbat bilduma eta argitaletxe sortu dira, beren beregi itzulpenak editatzeko. Pasazaite argitaletxeak, esaterako," inportazioko liburuak" argitaratzen ditu, argitaletxearen webgunean zehazten
|
duenez
; bildumei dagokienez, Susa argitaletxearen Munduko Poesia Kaierak bilduma aipa daiteke, bai eta Batera bilduma ere, Erein etxearena.
|
|
|
Hitzaurre horretan hizpide ditu izenburuak eta autoreak izendatzeko baliatutako moldeak," Euskal Herria" kontzeptu geografikoari buruzko azalpenak, euskal hiztun kopuruen araberako zonen sailkapena, dialektoei buruzko argibideak, literatur ekoizpenari, idazleen profilei zein euskal irakurleei buruzko datuak, Euskara Batuaren historiari buruzko jakingarriak eta hizkuntza molde hori darabilten obren eta idazleen joerak. Datu horietako asko (besteak beste, itzulpenen zenbatekoa) Sarasolak hitzaurrean bertan zehazten
|
duenez
, 1975eko Euskal literatura numerotan lanetik ekarriak dira. legitimazio bide da: " La obra de Axular ha podido ser traducida a otra lengua, como sucede con las obras maestras de todas las literaturas, lo cual no tendría sentido en el caso de Leizarraga" (Sarasola, 1976:
|
|
|
Izan ere, itzulpenak berak ukatuko luke literatur lan bat xede hizkuntzako sistemakotzat ezin jotzea, eta hortaz, itzulitako obrak izan dezakeen balio literarioa. Edonola ere, itzulpenak legitimazio bide dira sorburu hizkuntzako testuen sistemarentzat, alegia, balio literarioa dutelako itzultzen dira literatur lanak, Sarasolak etapa honetako bere historiografian agertzen
|
duenez
.
|
|
|
64). Del Olmok azaltzen
|
duenez
:
|
|
|
Kaindlek (2014: 1) Transfiction liburuari egindako hitzaurrean azaltzen
|
duenez
, Ost irakasleak gaika sailkatzen ditu fikziozko itzulpen eta itzultzaileen agerpenak, eta zazpi arlo tematiko bereizi: hizkuntzen unitatea eta aniztasuna; itzulpen intralinguistikoa; esanahiaren transferentzia itzulpenean; jatorrizkoaren eta itzulpenaren arteko harremana; traizioa eta leialtasuna; itzulpen etika; itzulpena metafora gisa.
|
|
|
Batetik, eta Jakak azaltzen
|
duenez
, itzulitako poemen artean sasi itzulpenak txertatzearen motibazioa jolas literarioa da Sarrionandiarenean; hain zuzen ere," sorkuntzaren eta itzulpenaren arteko bereizketa garbiaren ideia tradizionala hankaz gora jartzeko erabiltzen dituen jolasetariko bat dela baieztatzera ausartuko ginateke" dio Jakak (2012: 264), eta" Horrela, gogorarazten du `poema orok aurreko poemagintzan du [ela] erroa’ (Sarrionandia, 1981:
|
|
|
265). Sarrionandiak Jakaren ustea berretsi zigun; alegia, fikziozko itzultzaileen funtzio literarioa, nolabait, goragoko aipuan aitortzen
|
duenez
," autoretzaren kontzeptua urtzeko" eta" lagunari adarra jotzeko" darabilela (Sarrionandia, 2013).
|
|
|
Edonola ere, garai hartan bertan hasi ziren itzultzaileak profesionalizazio beharrari buruzko kontzientzia hartzen, eta horri erantzunez etorri ziren zenbait ikastaro: Mendiguren Bereziartuk azaltzen
|
duenez
: " 1976an hasi eta 1980ko urrira bitarteko epean, hau da, Itzultzaile Eskolak bere ateak zabaldu arte, bost ikastaldi antolatu ziren Euskal Herriaren gune desberdinetan itzulpengintzaren inguruan kontzientzia sortzeko eta lehen ezagupen teorikoak eskaintzeko" (Mendiguren Bereziartu, 1984:
|
|
|
Sapirok (2014: 94) azpimarratzen
|
duenez
, itzulpena hainbat funtzio betetzen dituen gizarte praktika da: funtzio ideologikoa, ekonomikoa eta kulturala.
|
|
|
Bada, ildo horretan, Rubio Tobarren ustez (2013: 123), jatorrizko testuan ikusezinak diren zenbait alderdi azalera ditzake itzulpenak; izan ere, itzulpena jarduera politikoa ere bada, hizkuntzaren, identitatearen eta kulturaren eraikuntza tresna, Venutik ondo adierazten
|
duenez
: bai itzulgaiak hautatzea, bai itzultzeko erabili beharreko estrategia diskurtsiboak aukeratzea lagungarri dira nazio identitateak sortzeko (Venuti, 2013:
|
|
|
2010era arte 480 izenburu ditugu 38 hizkuntzatara itzuliak; edonola ere, errealitateak ezberdinak dira xede hizkuntzei dagokienez eta itzulitako 161 autoreen eraginari eta irismenari dagokionez; izan ere, gaztelaniara itzulitako lanek osatzen dute ia ekoizpen osoaren erdia, eta horrek argi adierazten du, Manterolak berak (2014: 241) azaltzen
|
duenez
, euskal literatur sistemaren mendekotasuna sistema espainiarrarekiko. Bestalde, Manterolak (2014:
|
|
|
traiziogiletzat hartuko ote duten itzulpenean esku hartzen baldin badu, ez baita oraindik itzultzailearena medikuarena (berbarako) bezalako profesio ongi baloratua. Bestalde, Saizarbitoriak berak aitortzen
|
duenez
," Juliak argi ikusten du berak ez duela geniotasunik ezer berria esateko literaturaren munduan, eta interesa du idazle handien munduan sartzeko eta itzulpen literarioa egiteko. Juliari ez zaio hainbeste interesatzen itzulpen administratiboa, denboraz beti mugatua, presaka eta korrika, ez beti norberak nahi lukeen bezain ondo egitera behartuta" (Saizarbitoria, 2015).
|
|
|
Vizcarrak laburbiltzen
|
duenez
, jabekuntza esplizituaren edo inplizituaren arabera barneratutako jarrera sistema irudikatzen du Bourdieuren" habitus" kontzeptuak, eta sistema horrek eskema sortzaile bezala funtzionatzen du. Habitusa norbanakoen desira eta erronken, eta eremuaren beraren eskarien arteko doitze sistema da.
|