|
2008
|
|
|
Lekukotasuna, hots, forma hori azaltzen den pasartea hau da: «Segitzen da atenzioa, egones alert beira nor nori ta nola mintzatzen garen, zeren ezi emen gorputza ta gogoa barin badago barraio, nola bear
|
du
aditu alako orazioa, eztuelaik aditzen iten duenak berak?» (HGN2, 628). Etzana gurea da.
|
|
|
Ezta asko ondokoei kargu utztea. Hala emaiten
|
du
aditzera doktor Navarrok: Decedentes e vita, cum possint et non restituunt, sed legant in testamento, non secure decedunt (Navar. in Manuali de restitut. cap.
|
|
|
– Egun batez, hona jin aitzin, Argintz Karrika horretan izan nintzen, baina hango jendeak ez
|
du
aditu. Saussie jaunari ere galdegin diot [gizon hau Eiherattoa> deritzan Jeanen etxetik Hiribururanzko bidean bizi den laboraria da, baina Argintz Karrikan sortua] eta berak ere:
|
|
|
Garai honetan umeak idazten eta irakurtzen hasi dute. Honezkero, umearen hizkuntzak finkatuta egon behar
|
du
adituen iritziz17 Bai inguru euskalkiduneko eskolan, bai inguru erdalduneko eskolan berdin tratatuko genuke ahozko kodea, hau da, eredu familiar batetik abiatuta, euskalkiaren edo herriko euskararen ñabardurak onartzen eta onesten dituen eredutik abiatuz, malgu jokatzea proposatzen dugu ahozko kodean. Kontu horretan berebizikoa da irakasleen jarrera, etxetik dakarren hizkeraren ezaugarriak zuzendu beharrean begirunea erakutsi eta bultzatu lituzkeena.
|
|
2010
|
|
|
* aditzera eman dezu;* aditzera eman zenduan;* aditzera emango dezu/ dezue? Kristauak ez
|
du
aditzera ematen.
|
|
2012
|
|
|
2) Gutxieneko bi enuntziatuak E1 eta E2 izango dira. E1, edo oinarrizko enuntziatu izendatuko dugunak, diskurtsoaren hari nagusia emango
|
du
aditzera (proposiziozko edukia). E2 enuntziatua, berriz, enuntziatu parentetikoa izendatzeko erabiliko dugu; hau da, E1 enuntziatuaren egitura sintaktikoa hautsiko duen enuntziatua izango da.
|
|
|
Maiz esatariak azalpenezko kausalak darabiltza, esan duenaren justifikazio gisa ematen baitu azalpena. E1 oinarrizko enuntziatuan esan duena (baieztatu, ezeztatu, galdetu, agindu, etab), zergatik esaten duen ematen
|
du
aditzera enuntziatu parentetikoak; hau da, esan duen hori esateko zein arrazoi duen azalduko digu. Hori garbi ikusten da, adibidez, ondorengo adibideetan:
|
|
2021
|
|
|
7.2.9a Bi izen elkarren ondoan emanik osatzen ditugu askotan euskaraz pertsonen izengoitiak; lehena, pertsona horren izen propioa izan ohi da eta bigarrenak, berriz, pertsona horren ezaugarri nabarmenen bat ematen
|
du
aditzera. Izen propioaren ondoan adjektibo bat ezarririk ere era daitezke izengoiti elkartuak.
|
|
|
Azken hauetan, mendekotasunezko elkartuetan, eta zehazkiago izen+ izen egiturakoetan, bi osagaien arteko harreman semantikoari ere erreparatu izan zaio. Hau da, gorago esan dugunaren arabera (§ 3.3b), ezkerreko osagaiak eskuinekoaren esanahia mugatzen badu, mugatze motak bereizi dira; burdin barra izenean, barra ‘zertaz’ egina dagoen zehazten du mugatzaileak (ezkerreko osagaiak); txori kaiola izenean, aldiz, kaiola ‘zertarako’ den ematen
|
du
aditzera lehen osagaiak. Dagokion kapituluan jardungo dugu erlazio semantiko hauetaz (§ 7.2.2.2).
|
|
|
Hor garraio eta zatiketa gertaera izenen osagarri dira elektroi eta zelula mugatzaileak, barne argumentua, ‘gaia’ adierazten dutenak. Birus infekzio izen elkartuan, aldiz, infekzioa zerk sortzen duen ematen
|
du
aditzera birus mugatzaileak; ‘egile’ edo ‘agente’ paper tematikoa hartzen du (§ 23.3.1). Euskaraz nekez mailegatzen ditugu erreferentzia adjektibo tematikoak.
|
|
|
7.2.2.3e Konparazio eta irizpen adierako izen elkartuak. Azpiatal honi emandako izenak berak ematen
|
du
aditzera zein den arrazoia aire, antz, aurpegi, fama, haize, hots, irudi, itxura, kolore, kutsu, planta, tankera edo usain moduko mugakizunak azpiatal honetan batzeko: erkatzearen, konparazioaren balioa ematen digutelako, alegia.
|
|
|
Hau da esan nahi dena: alabaina k (eta kausazko diren DM guztiek) osatzen duen perpausak aurreko perpausean esandakoa zergatik den hala ematen
|
du
aditzera, edo aurreko perpausean esan dena esplikatu nahi du. Kausazko alabaina ren (kausazko esplikatiboa) adibide zaharrenak Hegoaldekoak dira.
|
|
|
bihartik aurrera, gaurtik astelehenera, hemendik aurrera, hortik ez zoaz inora... Orduan ere abiapuntua, denbora tarte baten hasiera ematen
|
du
aditzera: Noiztik ez zoaz elizara?; Bihartik hasita erretzeari utziko diot...
|
|
|
Izan ere, adibideei erreparatzea baino ez dugu ikusteko sarritan hiztunak erabateko ziurtasuna adierazten duela esaten ari den horretaz. Beraz, omen erabiltzean, hiztunak hauxe bakarrik ematen
|
du
aditzera: beste norbaitengandik jasotako informazioaren berri ematen ari dela.
|
|
|
243) hiru ezaugarrirekin definitzen du omen en balioa zein den20: a) beste norbaiti entzundakoa baiesten ari dela ematen
|
du
aditzera hiztunak omen darabilenean; b) hiztunak ez du entzundakoaren egiari buruzko ziurtasunik eza adierazten omen erabiliz (inplikatu egin dezake, baina ez ziurtasunik eza adierazi); c) beste hizkuntza batzuetako se dice/ dicen (que), on dit (que), they say/ it is said (that)... egituren baliokide da omen, ez parece (que), il paraî (que) edo apparently modukoena (azken hauek bide ren baliokid...
|
|
|
Hala, Langileak kezkatuta daude esaldiaren aldean Langileek kezkatuta jarraitzen dute esaldiak egoera lehendik datorrela eta bere horretan dirauela ematen du aditzera2 Aditz hauen berezko esanahiaren eta erabilera semikopulatiboaren arteko aldea, berriz, honako esaldi hauek erakusten dute: Trena gero eta azkarrago dabil eta Jendea gero eta aztoratuagoa dabil; aurrenak aditzaren eduki semantiko betea gordetzen du (‘toki batetik bestera higitu’) eta ibilera fisikoa adierazten du; bigarrenak subjektuaren egoera bat ematen
|
du
aditzera. Beraz, hauetan ere predikatu nagusia azpimarratutako elementuak (burumakur, triste, kezkatuta) ematen du, eta atribuzio erlazioa dute dagokien subjektuarekiko.
|
|
|
23.2.2.7d Laguntzaile intrantsitiboaren eta trantsitiboaren arteko alternantziak (da/ du) inkoatibo/ kausatibo alternantzia ematen
|
du
aditzera sarri: poztu da/ poztu du.
|
|
|
Lehenak, [ezin+ adizki laguntzailea] egiturakoak, benetako ezintasuna adierazten du (ez dut emateko aukerarik edo gaitasunik izango). Bigarrenak, [ezin+ partizipio prospektiboa] egiturakoak, gertatuko ez den zerbait ematen
|
du
aditzera, baina ez egiazko ezinik dagoelako, baizik komeni ez delako, egoki ez delako...
|
|
|
23.4.4c Adierari dagokionez, predikatuak adierazten duen gertaera gauzatzeko eragozpena edo ezintasuna ematen
|
du
aditzera ezin izan modalak. Benetako oztopo edo ezintasuna adierazteaz gain, hiztunaren ustez gertatua ere adieraz dezake; eman dezagun norbaiten zain gaudela eta ez dela azaldu.
|
|
|
Zehazten erraza ez den ezaugarri baten intentsitatea ematen
|
du
aditzera izenarekin doan Halako morfemak. Halako berriak zabaldu ziren, non biziki kezkaturik geratu ziren denak esaldiko ‘halako berriak’ sintagmak albisteen intentsitate handiko nolakotasuna aipatzen du, nolakotasun hori zehaztu gabe; ‘hain berri txarrak/ hitsak/ kezkagarriak... ’ adierak iradoki ditzake sintagmak.
|
|
|
komunikaziozkoa (berria, zurrumurrua, hitza, kontua...), iritzizkoa (ustea, susmoa, esperantza, aitzakia...), balizkoa (hipotesia, iritzia...) edo arretazkoa (kezka...). Perpaus osagarriak, kasu hauetan, delako berriaren, ustearen, iritziaren edo kezkaren edukia zein den ematen
|
du
aditzera. Hona adibide batzuk:
|
|
|
Horrela eraturiko izenlagunek ez diote kopurua adierazten duen zenbat galderari erantzuten, neurria edo intentsitatea adierazten duten zenbateko edo nolako galderei baizik. Hala, mahai adina aulki sintagma, esate baterako, aulkien kopuruari dagokio, aulkiak zenbat diren ematen baitu aditzera; mahaia adinako aulkia sintagmak, berriz, aulkia nolakoa den ematen
|
du
aditzera, ‘mahaiaren neurrikoa’ dela esanaz. Kontraste hori bera ikusten da ondoko esaldi hauetan:
|
|
|
Mailaren adierazpenari dagokionez, ordea, bestela dira gauzak. Mailarik gorena en atzizkiak ematen
|
du
aditzera (politena), baina mailarik apalena adierazten duen formarik ez du euskarak (‘gutxien polita’ gisakoak adierazteko formarik, alegia) 45 Konparaziozkoen pareko dira horretan superlatiboak (§ 14.10.5.2). Adjektibo adberbioen ‘gutxientasuna’ seinalatzeko, antonimoaren ‘gehientasuna’ ematen da inoiz aditzera (itsusiena= ‘gutxien polita’).
|
|
|
Ondoko perpaus biak alderatuz ikus daiteke osagarri mota bien arteko aldea: Goizeko zortzietan hitz egin dut lagunarekin eta Goizean hitz egin dut lagunarekin; uneko osagarriak (goizeko zortzietan) hizketaren hasierako unea seinalatzen du; epekoak, berriz, (goizean) hizketaren prozesu osoa ematen
|
du
aditzera.
|
|
|
Bakarrik gelditu zenetik dabil triste. Zenbaitetan, hala ere, iraupeneko predikatua duelarik, gertakari bien aldiberekotasuna ere ematen
|
du
aditzera, hasierako unea nabarmenduz betiere: Herrenka dabilenetik etxe inguruan egiten ditu paseoak, hau da, ‘herrenka ibiltzen hasi zenetik’ Perpaus nagusiko gertakaria, berriz, iraupenekoa da beti:
|
|
|
35.2.13a Faseko adberbioek aurreko egoerari erreferentzia eginez kokatzen dute gertakaria. Hala, esate baterako, Oraindik itxita daude dendak perpauseko oraindik adberbioak aurreko egoera batek orain ere bere horretan jarraitzen duela ematen
|
du
aditzera, eta, hain zuzen, ‘dendek itxita jarraitzen dute’ parafrasia onartzen du perpaus horrek. Alderantziz, Dendak jadanik itxita daude perpauseko jadanik adberbioak iragan hurbilean dendak irekita zeudela ematen du aditzera, eta egoera hori aldatu egin dela.
|
|
|
Hala, esate baterako, Oraindik itxita daude dendak perpauseko oraindik adberbioak aurreko egoera batek orain ere bere horretan jarraitzen duela ematen du aditzera, eta, hain zuzen, ‘dendek itxita jarraitzen dute’ parafrasia onartzen du perpaus horrek. Alderantziz, Dendak jadanik itxita daude perpauseko jadanik adberbioak iragan hurbilean dendak irekita zeudela ematen
|
du
aditzera, eta egoera hori aldatu egin dela. Aurreko denborari ez ezik, gainera, ondokoari ere egiten diote erreferentzia adberbio hauek.
|
|
|
Zenbaitetan kontrastea ematen
|
du
aditzera n bitartean formak, denbora nozioarekin batera: Lagun batzuek mendirantz jo duten bitartean, beste batzuk hondartzara joan dira.
|
|
|
32.3.2.2c Zenbaitetan konparazio perpausak benetako alderaketa baino areago alderaketa zuzentzailea ematen
|
du
aditzera. Ostatua berritzen baino gehiago, egokitzen eta gaurkotzen ari dira esaldian, adibidez, ez dira ‘berritzearen neurria’ eta ‘egokitzearena’ alderatzen, bietan zein den ‘egiago’ adierazten baizik.
|
|
|
Gauzak muturrera eramanda, baieztapen bietan zein den egia eta zein ez adieraz daiteke egitura honen bitartez. Behera bainoago gora begira hasi nahi du Alavesek (Berria) esaldiak Alaves taldeak ‘behera’ ez, ‘gora’ begira hasi nahi duela ematen
|
du
aditzera. Baino gehiago edo baino areago formekin era daiteke alderaketa zuzentzailea:
|
|
|
32.3.3b Konparazio termino bietan adjektibo bera —edo adberbio bera— duen egiturak ere ezaugarri bat maila altuan gertatzen dela ematen
|
du
aditzera: Dena da eder baino ederragoa (Mitxelena); Zakurra bazetorren[...] makur baino makurrago (Agirre); Maiz baino maizago entzuna dute horren izena (Mitxelena); Ongi baino hobekiago nekien hori (EH).
|
|
|
Mailari dagokion desberdintasuna, berriz, zuzenean ematen
|
du
aditzera adjektiboadberbioei atxikitako ago mailakatzaileak; handiago esaten da ‘handiaren’ gehiagotasuna adierazteko, ez* gehiago handi, eta txikiago, ‘txikiaren’ gehiagotasuna adierazteko, ez* gehiago txiki. Maila gutxiagotasuna adierazteko, berriz, ez du euskarak morfemarik, eta* gutxiago handi edo* gutxiago txiki gisakorik ere ez da erabiltzen, ohiko jardueran bederen.
|
|
|
32.3.1.2e Konparazioari balio enfatikoa ematen dio baino ere formak. Erreferentziazko elementuaren maila kontuan hartzeko modukoa dela suposatuz, lehen terminoari dagokiona are handiagoa dela ematen
|
du
aditzera forma honek. Laguna baino ere arinagoa naiz dioenak laguna arina dela iradokitzen du, eta bera areago dela baieztatzen.
|
|
|
Joan gisako aditzekin doanean, berriz, gertakari biren aldibereko gauzatze progresiboa ematen
|
du
aditzera bezala perpausak: Etxerantz zihoan bezala, zihoan ere eguna argituaz (Urruzuno); Bizitzan aurrera goazen bezala gauza asko ikusten da (Zendoia); Jesus edadean aurreratuaz zihoan legez, hala zihoan haziaz ontasun, eta arimako ondasunetan (Uriarte); bezala ren ordez neurrian, eran, heinean ezar daitezke:
|
|
|
Argi ikusten da perpaus mota bien aldea biak biltzen dituen esaldi honetan: Lehenbailehen ikasten has zitezen irakasleak halako errieta egin zien, non ikasle denak isil isilik gelditu baitziren; lehen mendekoak, helburuzkoak, irakasleak lortu nahi duen ondorioa ematen
|
du
aditzera (ikasleak ‘ikasten hastea’); bigarrenak, ondoriozkoak, gauzatutako ondorioa (ikasleak ‘isil isilik gelditzea’).
|
|
|
Itxura gorabehera, ordea, eta esanahia bertsua izanik ere, desberdinak dira perpaus mota bi horiek, gorago esan den bezala: lako perpausak, predikatuaren barnekoa izanik, honek aipatzen duen gertakariaren kausa ematen
|
du
aditzera zuzenean; azalpen perpausak, berriz, perpaus nagusiaren kanpoko modifikatzaileak dira eta hartan esandakoaz hiztunak eransten duen azalpena ematen dute aditzera. Eta, jakina, bakoitzak bere ezaugarriak ditu; hala, § 38.2 atalean aipatzen direnez beste, goragoko perpaus baten mendekoaren mendeko izateari dagokiona (auto berria erosi badu zaharra ondo ez zebilelako, ederki egin du;* auto berria erosi badu zaharra ondo ez zebilen-eta, ederki egin du), edo galderaren barneko osagai izateari dagokiona (partida galdu behar al dugu gaur ere sasoian ez zaudetelako?;* partida galdu behar al dugu gaur ere, sasoian ez baitzaudete?) 8.
|
|
|
Ondoko adibideek erakusten dute argiro perpaus mota bien arteko aldea. Diapositibak erabili ditu hitzaldian gauzak zehatzago adieraztearren esaldian predikatuaren barnekoa da mendeko perpausa, aditz nagusia modifikatzen baitu; diapositibak zertarako erabili dituen ematen
|
du
aditzera. Erakunde horren barnean, gauzak zehatzago adieraztearren, estatu behartsuek bakarrik ez, baita estadu aberatsek ere parte hartzen dute (Argia) esaldian, berriz, mendekoa predikatuz kanpokoa da, perpaus osoa modifikatzen baitu; ‘gauzak zehatzago adieraztea’ ez da estatuek erakundean parte hartzearen helburua, hori esatearen helburua baizik —‘hau diot gauzak zehatzago adieraztearren’, alegia—.
|
|
|
Ordua dela eta, ohera joan dira etxekoak; Eskolako lanak direla-eta, ez du lagunetara joateko modurik izan. Beste zenbaitetan, ordea, gaia edo ematen
|
du
aditzera, i buruz postposizioaren edo zertaz sintagmaren pare: Plajioa dela-eta, ideiak oso garbi dauzkate (Atxaga); Politika dela-eta, ez dut ezer esango.
|
|
|
11 Dirudi, iduri du eta ematen
|
du
aditzek ez diote subjektuari paper tematikorik ezartzen, eta predikatuaren subjektuak hartu ohi du leku hori. Azterketa sintaktiko zehatzagorako ikus Zabala 1993:
|
|
|
Liburu handi bat erosi nuen; Gizon beldurgarri hark mutikoa izutu zuen. Hor, bistan da, handi k liburua nolakoa den esaten digu, eta beldurgarri k gizonaren kualitate bat, funtsezko ezaugarri bat, ematen
|
du
aditzera. Egia da lurrezko ontzia, edo urrezko eraztuna esaten badugu, hor ere lurrezko eta urrezko hitzek izenaren kualitate bat adierazten dutela, baina badira argumentu nahiko onartzeko horiek ez direla benetako adjektiboak.
|
|
|
30.6.2.1b Honako sail hauek bereiz ditzakegu adierazpen perpaus osagarriak gobernatzen dituzten predikatuen artean: a) Ekintza komunikatibo bat adierazten dutenak eta perpaus osagarriak, hain zuzen ere, komunikazio horren edukia ematen
|
du
aditzera. Esan, adierazi, azaldu, erantzun, idatzi, jakinarazi, ziurtatu eta horrelakoak dira perpaus hauetako gobernatzaileak:
|
|
|
1.6a Aditz komunztadura da beste bereizgarri argienetako bat. Izan ere, euskarak oso morfologia aberatsa
|
du
aditzean eta hori aditz komunztaduran ikusten da, aditz laguntzaileak subjektu, zehar osagarri eta osagarri zuzenarekiko komunztadura erakusten baitu: Nik Joni liburuak ekarri dizkiot.
|