|
2008
|
|
|
Bihar deituko! (Bihar> deituko>
|
dizut
!)
|
|
|
Nik eskatzen
|
dizut
, dei oiek kenduz, dena liburu batean Gipuzkera egin osotua jartzeko. Ori jakintsuentzat.
|
|
|
4en Ya euskera bera asieratik oituarazteko, baita ere eskatzen
|
dizut
eskoletarako ta asten direnentzako Euskera Ikasbide labur bat, Gipuzkera osotua bide, egiteko.
|
|
2009
|
|
|
Bi, egitasmo batzuk egingo ditu etxean, ahal duen neurrian eta egingarri ikusten duen moduan, batez ere corpusaren ikuspegitik, baina beste egitasmo batzuk egingo ditugu ari direnekin kolaborazio bete betean. Esan
|
dizut
adibide bat lehen. Hiru, eta garrantzitsua:
|
|
|
Erran zidan: . Ikusiko dut, eta erranen
|
dizut
–. Hortik bizpahiru hilabeteren buruan, iritsi zitzaidan eta erran:
|
|
2010
|
|
|
Zazpi iturri, edo Sacramentu oen gañean itzeguingo
|
dizut
gaur nere Cristaua. Aurrena beguiratu bear degu, ceñ miragarria dan zazpi Sacramentu oec ipintzean, Jesusec aguertu digun ontasun, eta amorioa.
|
|
|
Eta modu diskurtsiboan ere egin dezakegu: behin eta berriz esango
|
dizut
bezalako birformulazioak eginez, konparazioak eginez, errepikatuz, adibideak ekarriz, hiperboleak eta ahoberokeriak esanez. Azken batean, ilokuzio indarra ahultzeko edo potentziatzeko hainbat baliabide baliatu ahal dira.
|
|
|
Ecusi> > azqueneco aldian? Gaur itzeguin
|
nai
dizut (B 374); Ecusi> degu> leneco Eracusaldietan, Sacramentu miragarri orrek, bear dan prestaerarekin artzen bada... Ecusi> degu, > ematen dituala (A 200).
|
|
|
– NAI: > Aditzera eman nai
|
dizut
/ dizuet/ dizuedan asoziazioak onartzen dira.
|
|
|
NI: > gehien NI pertsonarekin lotuta agertzen da: itzeguin nuan
|
,
itzeguin dizut, itzegingo det. Azqueneco Eracusaldian itzeguin nizun? > (A 599); itzeguin det (B 27); Zeren Elizaren bost Aguinteen gañean itzeguin> > gorago (B 60).
|
|
|
BEAR> eta NAI> ere loturik daude Ni rekin. Orain itzeguin bear> > (B 39); Gaur, laburtxo bederic,
|
itzeguin
nai dizut (A 460); Onetaraco gaur itz> eguin> nai> dizut, Cristaua, Elizac anciñaco demboran (B 374).
|
|
|
BEAR> eta NAI> ere loturik daude Ni rekin. Orain itzeguin bear> > (B 39); Gaur, laburtxo bederic, itzeguin nai dizut (A 460); Onetaraco gaur itz> eguin>
|
nai>
; dizut, Cristaua, Elizac anciñaco demboran (B 374).
|
|
|
[IV 9] Itzeguin>
|
dizut
, Cristaua, bost Eracusalditan Sacramentu guzien gañean. Aditu>, Sacramentuac dirala?
|
|
|
[IV 20] Ascotan
|
itzeguin
dizut, Cristaua, gauz oen gañean goiceco Mesetan, eta jay arratsaldeetan, Doctrinaren parteac azaltzeco demboran, baña zazpi Sacramentuac dira gauz añ andi, ta miragarriac, non doctrinaco uquitze utsarequin ecin utzi ninzaquean. Orregatic artu det asmoa Sacramentuen gañean betaz itzeguiteco, Meza nagusietan.
|
|
|
Zu cera bizitza ondu nai duen becatari gucien bitartecoa, eta Ama gozoa. Nai onequin zugana nator gaur, eta esqueintzen
|
dizut
Bederatziurren au zure neque, eta naigabeen icenean. Nik eskatzen dizudan ontarte, eta mesedea da, iritsi deguidazula zure Seme Jaunagandic, confesio on bat eguiteco, aurrera becatutic aldeguiteco, eta nere egunac ongi bucatzeco gracia.
|
|
|
[IV 55] Ascotan
|
itzeguin
dizut, Cristaua, gauz oen gañean goiceco Mezetan, eta jay arratsaldeetan, Dotrinaren parteac azaltzeco demboran, baña zazpi Sacramentuac dira gauz añ andi, ta miragarriac, non dotrinaco uquitze utsarequin ecin utzi ninzaquean. Orregatic artu det asmoa Sacramentuen gañean betaz itzeguiteco, Meza nagusietan.
|
|
|
[IV 60] Azqueneco bi Eracusaldietan alic onguiena aditzera eman
|
dizut
, Cristaua, ceñ miragarria dan doai au. Baña oraindaño esan degun gucia ez da, doai onen miragarritasuna adierazteco, diña.
|
|
|
Adoratzen zaitut umiltasun, eta errespeto guciarequin. Esqueintzen
|
dizut
,(...) (B 245)
|
|
2012
|
|
|
Azken horren Adiskidetasuna lanaren hitzaurrean argi adierazten digu itzulpena egitera bultzatu duen helburua: . Lateratik artu ta euskerara ekarri
|
dizut
, arteka marteka, maitasun aundienaz ta euskeraren alde zerbait egiteko asmo zintzoaz? (Ametzaga 1952a:
|
|
|
1954an Mitxelenari bidalitako eskutitz batean honelaxe aitortzen dio: . Alaz ere, ipuin labur bat igorrten
|
dizut
,. Laphurtarr klassikoz, idatzia.
|
|
|
Ez uste izan ene izkribuetan, zeuk zerbait utzi gabe, ezer aurkituko duzunik. Nik buztinezko ontzi bat ematen
|
dizut
, zeu zara bete behar duzuna (Sarrionandia 2006a: 18).
|
|
|
Idatzita dago. Baina ez
|
dizut
mektub esango, moroek esaten duten zentzuarekin. Idatzitakoa ere emenda daiteke.
|
|
2014
|
|
|
–Eskarrik> asko/ > eman> behar>
|
dizut
,/ > neure> Herria/ > neure> Euskal/ Herri/ > bihotzekoa?
|
|
2019
|
|
|
Ez ahaztu 1951n, Azkue hil zen urtean, lehen aldiz emakume bat izendatu zela euskaltzain urgazle, Mari Paz Ziganda, eta hori baino lehen, Euskaltzaindiak antolatutako ekitaldi batzuetan emakume batzuek parte hartu zutela, Julia Fernández Zabaletak, Tene Mujikak, Katalina Eleizegik eta Jesusa Telletxeak, adibidez, 1923an, Donezteben, hitzaldiak emanez, aurrerago ikusiko dugunez. Argibide horiek emanik, ez
|
dizut
ukatuko gure garaiko akademian emakumeen presentzia oso urria zela, baina hori ezin da gaurko begiekin epaitu. Garai hartan, ikusirik nola zegoen euskaltzaleon mugimendua eta nolakoa zen emakumeen parte hartzea kulturako eta politikako zeregin publikoetan, harritzekoa izango zen emakume gehiago egotea gure artean, eta hori bezain harrigarria akademikoen artean orduan zeuden baino apaiz gutxiago egotea.
|
|
|
../.. eta yoan etorri ta hoteletako txanpon[?] (gastu) guziak Euskaltzaindiaren gainera izango dira.5n Menendez pidal en erantzunarena artuta batera eskutitz berri bat igorriko
|
dizut
.
|
|
|
–Nik? esan nahi
|
dizut
–aurrekoan esan nizuna?
|
|
2021
|
|
|
Lehenik eta behin, beraz, gizon orok jokabidearen deskribapen orokorraren ideal jakin batzuk ditu, abere arrazional batek bizitzan duen egoera bereziari egokitzen zaizkionak eta bere izaerarekin eta harreman guztiekin hoberen bateratzen direnak. Baieztapen hori oso nabarra dela pentsatzen baduzu, esango
|
dizut
, zehazkiago, arrunki hiru bide erabiltzen dituztela ideal horiek euren balioa erakusteko, eta arrazoi osoz egiten dute (Uribarri).
|
|
|
Isil zaitez, mesedez! Esan
|
dizut
barren! (P.
|
|
|
Areago, hiztun askorentzat isilgabeko errepika bihurtu da, bi hitz segidan ezin esateraino ba aldi oro eta une oro tartekatu gabe: Ba... esango
|
dizut
, Ba... ez naiz gogoratzen, Ba... zeuk ikus, Ba... joan den astean.
|
|
|
Bederen zurekin Europarat eraman nazazu... (Larzabal); Hortik zehar joan eta zer alderdi den itaunduko al
|
dizut
–—Bai, enetxo!
|
|
|
Azken hau, jakina, juntagailua da berez eta perpaus elkartuak bideratzeko erabiltzen dugu gehienetan: Nirea da liburua baina utziko
|
dizut
. Eta horixe da, seguruenik, aurkaritza adierazteko euskarak duen biderik emankorrena.
|
|
|
Bestelakorik adierazten ez den bitartean, bada, halako perpausez ari gara eskuarki: Banoa; Itzuli zara azkenean; Bihar ekarriko
|
dizut
liburua; Irakasleari eskatu dizkio Anek argibideak.
|
|
|
10.4.2c Modalitate deontikoak ere askotariko adierazpideak ditu: Ikas ezazu [ikas beza/ dezala, ikas dezagun] (agintera); Ikasi behar/ nahi dugu/ genuke (aditz modala); Lagunduko
|
dizut
ikasten (geroaldia promes edo eskaintza gisa); Ikasiko duzu(, arren)? (galdera geroaldian [eskaera adberbioa aukeran]); Ez (al) duzu ikasiko (behingoan)?
|
|
|
Euskaraz, esaterako, ez dugu* hamabi mahats esaten (bai, ordea, hamabi mahats ale), baina gaztelaniaz doce uvas arrunta da. Euskaraz berri txar bat eman behar
|
dizut
esaten ahal da, arazorik gabe, edo hiru berri txar, baina ingelesak ez du onartzen hor news baizik, plurala adierazten duen s marka eta guzti, berria bakarra bada ere, hitz hori ingelesez zenbakaitza baita eta itxura horrekin bakarrik erabiltzen ahal baita: two pieces of news, adibidez, edo that is good news.
|
|
|
Zenbaitetan, hala ere, perpaus azkenean ere aurkitzen dugu gainera DMa: Zuk merezi baino txikiago izango da gaurko penitentzia; ta neronek lagunduko
|
dizut
, gainera (Etxaniz); —Han bertako gizonak dagozak, nik liburu batean irakurri nian, jakintsu bati gainera. —Bai ote?
|
|
|
Adibidez, ikusi bi perpaus hauek: Nirea da liburua baina utziko
|
dizut
; Utziko dizut liburua baina nirea da.
|
|
|
Adibidez, ikusi bi perpaus hauek: Nirea da liburua baina utziko dizut; Utziko
|
dizut
liburua baina nirea da.
|
|
|
Baina aurkariak ere hortxe du kokaleku gehienetan, inoiz atzera pasa badaiteke ere: Berandu etorri zara baina ez
|
dizut
ezer esango; Berandu etorri zara, ez dizut ezer esango baina; Berandu etorri zara, ez dizut, baina, ezer esango; Ez dizut ezer esango, berandu etorri zara baina.
|
|
|
Baina aurkariak ere hortxe du kokaleku gehienetan, inoiz atzera pasa badaiteke ere: Berandu etorri zara baina ez dizut ezer esango; Berandu etorri zara, ez
|
dizut
ezer esango baina; Berandu etorri zara, ez dizut, baina, ezer esango; Ez dizut ezer esango, berandu etorri zara baina.
|
|
|
Baina aurkariak ere hortxe du kokaleku gehienetan, inoiz atzera pasa badaiteke ere: Berandu etorri zara baina ez dizut ezer esango; Berandu etorri zara, ez dizut ezer esango baina; Berandu etorri zara, ez
|
dizut
, baina, ezer esango; Ez dizut ezer esango, berandu etorri zara baina.
|
|
|
Baina aurkariak ere hortxe du kokaleku gehienetan, inoiz atzera pasa badaiteke ere: Berandu etorri zara baina ez dizut ezer esango; Berandu etorri zara, ez dizut ezer esango baina; Berandu etorri zara, ez dizut, baina, ezer esango; Ez
|
dizut
ezer esango, berandu etorri zara baina.
|
|
|
Ikus dezagun, esaterako, honako adibide hau: Liburu bat emango
|
dizut
.
|
|
|
Perpaus horren lehen osagaiak honako hauek dira: IS [nik] AS [liburu bat emango
|
dizut
]
|
|
|
Izen sintagma —adibidean isilpean dagoena— bere aldetik ni izenordainak eta k ergatibo markak osatzen dute. Aditz sintagma, berriz, liburu bat izen sintagmaz, emango
|
dizut
aditzaz eta isilpean utzitako zuri izen sintagmaz osatua legoke. Eta azterketa ez da hor amaitzen:
|
|
|
Edota hizketan ari dena (ni), entzuten ari dena (zu) eta elkarrizketan parte hartzen ez duena (hura): Hainbeste bider zure aldera azaldu naizen honek, oraingoan ere lagunduko
|
dizut
; Hainbeste bider nire alde azaldu zaren horrek, oraingoan ere lagunduko didazu, ez al da hala?
|
|
|
Baina hori ez da hala izan: Emanen didazu zure alabetarikan bat eta nik emanen
|
dizut
horrenbeste diru (Webster); Beste hainbeste eginen nion mutil hari (Larzabal); Hil al da zuk hainbeste maite zenuen laguna? (Altzaga); Gizonak horrenbeste bizi ahal izatea (Lizardi).
|
|
|
Adibidez, ondoko perpaus hauek informazio bera ematen digute: Nik zuri liburu hori eskatu
|
dizut
; Nik liburu hori eskatu dizut; Zuri liburu hori eskatu dizut; Liburu hori eskatu dizut. Eta liburu hori sintagma ere ezabatua gerta daiteke, baldin eta testuinguruari esker edo, zertaz ari garen (hots:
|
|
|
Adibidez, ondoko perpaus hauek informazio bera ematen digute: Nik zuri liburu hori eskatu dizut; Nik liburu hori eskatu
|
dizut
; Zuri liburu hori eskatu dizut; Liburu hori eskatu dizut. Eta liburu hori sintagma ere ezabatua gerta daiteke, baldin eta testuinguruari esker edo, zertaz ari garen (hots:
|
|
|
Adibidez, ondoko perpaus hauek informazio bera ematen digute: Nik zuri liburu hori eskatu dizut; Nik liburu hori eskatu dizut; Zuri liburu hori eskatu
|
dizut
; Liburu hori eskatu dizut. Eta liburu hori sintagma ere ezabatua gerta daiteke, baldin eta testuinguruari esker edo, zertaz ari garen (hots:
|
|
|
Adibidez, ondoko perpaus hauek informazio bera ematen digute: Nik zuri liburu hori eskatu dizut; Nik liburu hori eskatu dizut; Zuri liburu hori eskatu dizut; Liburu hori eskatu
|
dizut
. Eta liburu hori sintagma ere ezabatua gerta daiteke, baldin eta testuinguruari esker edo, zertaz ari garen (hots:
|
|
|
Orduan, beste perpaus hau ere zilegi gertatuko litzaiguke: Eskatu
|
dizut
. Perpaus horiek guztiek zeharo zuzenak eta gramatikalak izaki, zenbait testuingurutan azkena esatea aski dugu, eta perpaus hori entzuten duenak badaki nork eskatu duen, eta nori eskatu dion.
|
|
|
Adibidez, ondoko perpaus hau dioenak: Nik esango
|
dizut
zer den ona, ez du modu neutroan esaten. Hor, nik eta ez bestek esan nahi du.
|
|
|
Zeren perpaus hori ez baita ondoko honen baliokide, galdegai desberdina dutelako nahitaez: Esango
|
dizut
zer den ona. Hemen, galdegaia bai edo zer den ona perpaus txertatua da.
|
|
|
Horrelakoak maiz predikatu osagarriak izan ohi dira: Hotzez nago; Beldurrez agertu ginen; Penaz esaten
|
dizut
; Dardaraz dago; Naturaltasunez mintzatu da.
|
|
|
Zerbait adierazteko erabiltzen den hizkuntza edo bestelako adierazpideak ere instrumentalean ematen ditugu: Latinez esango
|
dizut
; Izkribuz ezer ez egiteko aholkatu zidan notario jaunak. Kasu hauetan instrumentala bai, baina mugagabean ematen da, nolabait lexikalizatutako adberbio gisa, gorago esan bezala.
|
|
|
aditz morfologian funtsezko diren morfema bereziak dira. Lan horixe egiten dute beste morfema batzuek ere, n inesiboak adibidez (eskatzen
|
dizut
, egiten duzu...). Hauek ez dute hemen PSrik osatzen, baina gaurko euskaraz postposizio gisa aztertzen ditugunak eta aditz jokoan erabiltzen ditugunak jatorri bereko dira.
|
|
|
izena lekuz alda daiteke galdegai/ mintzagai jokoaren arabera (§ 41.4.1): Egiozu otoitz Profetari (Zubizarreta); Ez
|
dizut
nik dei egin. Itzul zaitez eta egizu lo (Elizen arteko Biblia).
|
|
|
23.2.2.4f Ergatiboaz gain datiboa ere har dezakete [izena+ egin] lokuzio askok: agur egin dio, harrika egin dit, bultza egin
|
dizut
, txalo egin digute. [Izena+ eman] aditz lokuzioek maiz hartzen dute datiboa, lokuzioko aditzak (emanek) zehar objektua hartzen duen neurrian:
|
|
|
Aditz trantsitiboekin zehar osagarria ageri denean, dio laguntzailea izango dugu: Hortaz, adio esan behar
|
dizut
(I. Mendiguren); Arrautza frijituak nola jaten dituzun galdetu behar nizun (X. Mendiguren Elizegi). Aditz intrantsitiboekin zehar osagarria ageri denean, zaio laguntzailea erabiliko dugu:
|
|
|
Ezin izan indikatiboko adizkiekin erabiltzeaz gain (ezin emango
|
dizut
), euskararen historian alegiazko formekin ere ageri da (ezin nengoke zerbait esan baga, Añibarro), bai eta ahalerazko eta subjuntibokoekin ere: Ezin dezaket asma (J.
|
|
|
Badirudi zenbait tokitako hiztunek bereizi egiten dituztela
|
dizut
eman/ ezin emango dizut. Lehenak, [ezin+ adizki laguntzailea] egiturakoak, benetako ezintasuna adierazten du (ez dut emateko aukerarik edo gaitasunik izango).
|
|
|
Badirudi zenbait tokitako hiztunek bereizi egiten dituztela dizut eman/ ezin emango
|
dizut
. Lehenak, [ezin+ adizki laguntzailea] egiturakoak, benetako ezintasuna adierazten du (ez dut emateko aukerarik edo gaitasunik izango).
|
|
|
Galderak erretorikoak ere izan daitezke, eta mota horietakoetan ere aurkituko dugu al: Ez al
|
dizut
esan isilik egoteko. Haiek baino gutxiago al gara gu?
|
|
|
Haiek baino gutxiago al gara gu? Bi adibide horietatik lehena, baieztapena da funtsean (esan
|
dizut
, noski!) eta bigarrena, berriz, ukapena edo, zehazkiago esanda, ezezko moduan egiten den baieztapena (ez gara gutxiago, noski!). Literatura tradizioan ahal forman ere aurki daiteke galdera erretorikoetako al hau:
|
|
|
Baldintzazko perpausaren eta ondore perpausaren arteko inplikazio hori indartzeko, ohartzen gara batzuetan bi perpausen artean, orduan, ba edo beti bezalakoak jar daitezkeela, bereziki ahoz ari garenean: Ekaitz arriskua badago, orduan ez gara mendira joango; Bakarrik geratzen bazara, beti etor zaitezke guregana; (Ba) deitzen ez badidazu, (ba) ez
|
dizut
inoiz barkatuko.
|
|
|
Horrelako kasuetan, solasaren erregelen bidez azal daiteke baldintzaren erabilera, eta gure adibidean inplizituki adieraziak direnak agerian eman behar bagenitu, horrelako zerbait esan behar genuke: goizean sagardoa hozkailuan ezarria dudala esanez jakinarazten
|
dizut
edatekoa badela etxe honetan; edari freskoa gainera eta ez edozein: sagardoa, edo gure arteko harremanak diren bezalakoak izanik, badakizu engoitik edatekoa izateko aski duzula eskatzea, edo zerorrek hozkailutik hartzea, edo egoerari dagokion besteren bat.
|
|
|
irakatsi, ahaztu, utzi, lagundu... Pianoa jotzen irakatsi dio; Ahaztu zaio pianoa jotzen; Lagunduko
|
dizut
etxeko lanak egiten.
|
|
|
Ez nuan berari laguntzera joandako penarik ekarri (B. Barandiaran); Seme on baten gisan nai
|
dizut
erantzun/ ni azitako penik izan ez dezazun (Lasarte); Egunen batean ohartuko gera nolako lana egin duen gizon honek. Eta Sendoak horrekin batera saiatutako poza izango du (Berria); Txoria baiño alaiago nentorreken, soldaduska bukatutako pozean (Ataño); Ura galdutako samintasuna ez zait beñere joango (Altzaga); Txapelketaren batean ere entzundako susmoa daukat (Ataño).
|
|
|
nahi (ago) izan, gura (go) izan, opa izan... Neuk ere naiago dot guzurra izan dedin (Agirre); Bihotz bihotzez
|
opa
dizut jarraikitasun hori elkarrekikoa izan dadin (Jon Muñoz); Eta Eurinomek, hornidura zaintzen zuen emakumeak, hala gerta zedila opa izan zion (Igerabide); Deseo diyot izan dezala/ lenago ainbat kreditu (Txirrita). Ezen ere ager daiteke mendeko osagarriaren buruan:
|
|
|
Perpaus nagusian aurrekari bat izan dezakete: Hauxe eskatzen
|
dizut
gauzak ondo egin ditzazula; Hau da nahi duguna, zuk irabaz dezazula.
|
|
|
Baldintzazko perpausa ondore perpausaren atzetik datorrenean, ordea, gauzak gehienetan aldatu egiten dira, eta askotan perpaus nagusian adierazten dena zehazteko, murrizteko (Isun hau kenduko
|
dizut
, barkamena eskatzen badidazu; Alkate izatea onartuko dut, soldata igotzen badidazue), mailakatzeko edo xehetasunak azaltzeko (Gauetan buruko mina izaten dut, bereziki arratsaldean kafea hartzen badut4) erabiltzen da. Edo, Oporretan Italiara joango naiz, oporrik badut behintzat bezalako adibide batean, ondore perpausean presuposizio bat dago (oporrak izango dituela), eta baldintzadun perpaus osoak hutsik egin ez dezan, badaezpada, esaleak baldintzazko perpausa ematen du presuposizioa okerra gertatuta ere.
|
|
|
Kausazko: Liburua ez
|
dizut
emanen zeren lagunek jakiten balute gaizki hartuko bailukete. Edo helburuzko perpaus izateko:
|
|
|
Edo helburuzko perpaus izateko: Liburu hau eskainiko
|
dizut
, irakurtzeko astia baduzu zerbait ikas dezazun. Baina baldintzadun perpausek ez dezakete edozein mendeko perpausa osa:
|
|
|
Izan ere, denborazkoek (Ezinean gertatzen naizenean, laguntza eskatuko
|
dizut
) eta baldintzazkoek (Ezinean gertatuz gero(= gertatzen banaiz), laguntza eskatuko dizut) sarritan antzeko eginkizuna izaten dute perpaus nagusiari begira: biek ere mintzagai izateko joera dute, eta perpaus nagusia mintzagai horri buruzko iruzkina izan ohi da askotan.
|
|
|
Izan ere, denborazkoek (Ezinean gertatzen naizenean, laguntza eskatuko dizut) eta baldintzazkoek (Ezinean gertatuz gero(= gertatzen banaiz), laguntza eskatuko
|
dizut
) sarritan antzeko eginkizuna izaten dute perpaus nagusiari begira: biek ere mintzagai izateko joera dute, eta perpaus nagusia mintzagai horri buruzko iruzkina izan ohi da askotan.
|
|
|
Nahi al duzu badaezpada ni zurekin gelditzea? Ez; ezinean gertatuz gero, laguntza eskatuko
|
dizut
. Adibide horretan bi irakurketak zilegi dira.
|
|
|
Helburuzko balioa adierazteko erabiltzen dira gehienetan (§ 37.4), baina baldintza ere adieraz dezakete: Inori laguntzekotan, zuri lagunduko
|
dizut
; Norbaiti eskerrak ematekotan, Ane ezin dugu alde batera utzi; Berant etortzekotz, hobe duzu gakoa hartzea; Gehiago ez entseatzekotz, hobe duzu ikasketen uztea. Esaldi hauek adizki jokatuarekin eman behar bagenitu, baldintzazko formak erabiliko genituzke (inori lagundu behar badiot; norbaiti eskerrak eman behar badizkiogu; berant etortzekoa bazara; gehiago entseatu behar ez baduzu); baldintzazko perpausen adiera dute adibide horiek.
|
|
|
34.10e Beste batzuetan, ekintza nagusia burutzeko baldintza bat jartzen da, geroaldian bete behar dena: Emango
|
dizut
, bihar itzultzekotan; Urrunera ez joatekotan, segi jolasera! Baina bien arteko lotura hiztunak jartzen du:
|
|
|
Egitura honek, berriz, aditzoina du oinarri, eta euskaraz halako aditz mota duten egitura bakanetakoa dugu, gainera: Zer gerta ere, dena idatziko
|
dizut
; Zer hel ere, hirugarren atorra armairuan du; Zer nahi gerta, Piarresek errana egin zuten. Ekialdeko idazleek erabili dute bereziki, eta esapide egina dela esan behar.
|
|
|
‘Noizdanikoaren’ egiturari jarraitzen ez zaizkion perpausak ere azalpenezkoak dira; hala gertatzen da mendekoa ezezkoa denean, uneko gertakaria adierazten ez duen neurrian (Entzulerik etorri ez denez gero, bertan behera utzi dugu hitzaldia), edo uneko irakurketa nekez duen egoera adierazten duena (Jakintsua denez gero, harengana jotzen dugu aholku eske); gauza bera gertatzen da nagusia iraupenekoa ez denean (Eguna argitu duenez gero, lanera joan da —ikus, aldiz, iraupenekoa izanik denborazkoa ere izan daitekeen Eguna argitu duenez gero, lanean ari da perpausa—). Perpaus nagusia geroari dagokionean ere kausazkoa izan ohi da (Eskatu didazunez gero, emango
|
dizut
aholkua; Ingalaterrara joan zarenez gero, balia ezazu aukera ingelesa ondo ikasteko). Aldiz, mendekoa galdegai denean denborazkoa da, azalpenezkoa perpausaren kanpoko osagarria baita, ez galdegaia (Eguna argitu duenez gero ari da lanean, ‘noiztik’ alegia).
|
|
|
Noizbait, noiznahi eta inoiz adberbioek ere zehaztugabeko erreferentzia dute; azkenak galderetan, baldintzetan eta baiezko esaldietan du erabilera hori: Izan al zara inoiz Parisen?; Gezurrik esaten baduzu inoiz, igarriko
|
dizut
; Inoiz bisita egiten dio Zarauzko txakolinari (JanEd).
|
|
|
35.2.6d Balio destinatiboa ere izan dezakete egitura horretako osagarriek, gertakariak zer denbora duen xede adieraziz; horrelakoetan ere osagarriak ez du adierazten noiz gauzatu den gertakaria, zer denborari begira gauzatu den baizik: Beroki berria erosi dut negurako; Ari al zara dirua aurrezten zahartzarorako?; Gorde ezazue janari pixka bat biharko eta etziko; Gaurko erosi nituen onttoak, baina gose ez bazarete, bihar jango ditugu; Horrek ez du oraingo balio; Gorde ezazu zerbait ordurako; Zu ere hasiko zara lanean noizbait, aholku bat emango
|
dizut
ordukotz.
|
|
|
Era berean, tzean forma ere ohikoa den arren denboraren adierazpenean, bestelakorik adierazten du zenbaitetan: azalpena (Lurrikara nabaritzean, kalera atera ziren etxekoak), edo zertan galderaren erantzuna (Bakoitzari berea ematean datza justizia —non tzean perpausa datza aditzaren osagarri argumentala den, § 30.6.3.2.3) —; nez gero formak, berriz, denbora ez, baina kausa adierazten du maizkara (Egia entzun nahi duzunez gero, egia esango
|
dizut
); tuz gero formak, baldintza (Dirua izanez gero, autoa erosiko nuke).
|
|
|
Forma hau ere maiz erabiltzen da baldintza balioarekin, Hegoaldean batik bat: Inori laguntzekotan, zuri lagunduko
|
dizut
; Norbaiti eskerrak ematekotan, Ane ezin dugu alde batera utzi (ikus § 34.10a).
|
|
|
Bai ez kontrastea adieraziz ere erabil daiteke, beste helburuzko nahiz kausazko perpausekin edo bestelako sintagmekin: Jainkoa zerbitzatzeko behar dena emango
|
dizut
, eta ez gehiago: eta hori ere ez zuri gustu emateagatik, ezpada Jainkoak agintzen, ta nahi duena egiteagatik (Kardaberaz); Beltzak zanpatu zuen; baina ez dirua kentzeagatik[...], iruzur egin zigulakotz baizik (Izeta); Diktadura garaian jende askok errebindikazio politikorako gune zelako jotzen zuen antzokietara, ez antzerkia ikusteagatik (Argia).
|
|
|
Esate aldera esan edo egite aldera egin gisako esaldietan ere adierazten da helburua, baina hau ez da perpaus nagusian adierazten den ekintzaz bestelako zerbait, ekintza hura gauzatzea bera baita helburua: Egia esan, egite aldera egin
|
dizut
galdera (Argia) 17 Ezezkoa denean, berriz, helburua esate edo egite hutsa ez dela ematen da aditzera, xedea beste zerbait dela, alegia: Eta ez diot esate aldera (Argia); Daukaguna hobetu dezakeen jokalariren bat parean jarriz gero, saiatuko gara fitxaketaren bat egiten, baina egite aldera ez dugu ezer egingo (Berria).
|
|
|
Azkeneko arrantzalea ere, jakin dezazun, bere gorbatekin joango da arrantzara;[...] bere gorbata ederra han eramango du lepoan dotore jarria (Iraola); Argiroago jakin dezazun, lehenengo hiztuna Alkatea zen (Azkue). ‘Zuk argiroago jakitea’ ez da ‘lehenengo hiztuna alkatea izatearen’ helburua, noski, esatearena berarena baizik; ‘jakin dezazun esaten
|
dizut
hori’ da perpaus horrekin adierazten dena.
|
|
|
Liburu bat ekarri dut oporretan irakurtzeko — (nik)/ (nik) — Baina berdin erabil daiteke erreferentziakidetasuna subjektuaz bestelako osagai batekin gertatzen denean: Liburu bat ekarri
|
dizut
oporretan irakurtzeko — (zuri)/ (zuk) —, edo, erreferentziakidetasuna izan gabe, helburuzkoaren subjektua berariaz aipatua bada: Liburu bat ekarri dut zuk irakurtzeko; horrelakoetan, aurreko atalean esan den moduan, subjuntiboa ere erabil daiteke:
|
|
|
Liburu bat ekarri dut zuk irakurtzeko; horrelakoetan, aurreko atalean esan den moduan, subjuntiboa ere erabil daiteke: Liburu bat ekarri
|
dizut
oporretan irakur dezazun; Liburu bat ekarri dut zuk irakur dezazun. Helburuzkoaren subjektua seinalatua ez denean, ordea, nagusikoarena bera dela ulertzen da, eta, esan bezala, tzeko forma erabiltzen da (aurreko atalean aipatu salbuespenetan izan ezik, § 37.3.1a):
|
|
|
Perpaus nagusiaren barneko modifikatzaile dira hauek eta predikatuan aipatzen den gertakariaren kausa adieraztea dute xede. Kausa hori objektiboa izan daiteke (su biziegia zutelako erre dira babarrunak), oinarri logikoa duena (euskalduna naizelako mintzo naiz euskaraz) edo arrazoi nahiz motibo subjektiboa adierazten duena (adiskidea zaitudalako egin
|
dizut
galdera hori). Kausa mota desberdinak dira horiek, nozio desberdinetan oinarritzen direnak, baina euskarak ez ditu formalki bereizten; forma berak erabiliz ematen dira denak (lako, adibideetan).
|
|
|
Euri asko egin duelako agertu dira itoginak. c) Ezezkoaren barruko ukagaia eta hari kontrajarritako galdegaia izan daitezke, ez bai kontrasteko egituran: Ez
|
dizut
galdera hori jakintsua zarelako egin, adiskide zaitudalako baizik; Adiskide zaitudalako egin dizut galdera hori, ez jakintsua zarelako. d) Perpausari hanpadura berezia ematen dioten baina, ere eta bakarrik bezalako partikulak onartzen dituzte: Gainditu duzu azterketa, baina ariketa guztiak egin dituzulako —horrela ez balitz, ez zenuen gaindituko, alegia—; Espezializazioaren bidea hartu dute, gaur egun ildo horrek funtzionatzen duelako.
|
|
|
Euri asko egin duelako agertu dira itoginak. c) Ezezkoaren barruko ukagaia eta hari kontrajarritako galdegaia izan daitezke, ez bai kontrasteko egituran: Ez dizut galdera hori jakintsua zarelako egin, adiskide zaitudalako baizik; Adiskide zaitudalako egin
|
dizut
galdera hori, ez jakintsua zarelako. d) Perpausari hanpadura berezia ematen dioten baina, ere eta bakarrik bezalako partikulak onartzen dituzte: Gainditu duzu azterketa, baina ariketa guztiak egin dituzulako —horrela ez balitz, ez zenuen gaindituko, alegia—; Espezializazioaren bidea hartu dute, gaur egun ildo horrek funtzionatzen duelako.
|
|
|
Eta baita Bilbon bertan" beharra" zegoelako ere (Berria); Ez baita bidezko irakurleari euskarazko idazlanak, euskaraz daudelako bakarrik, irakurtzeko eskatzea (Mitxelena). e) Beren artean junta daitezke mota horretako perpausak: Adiskidea zaitudalako eta asko dakizulako egin
|
dizut
galdera hori.
|
|
|
Amaitu egin dugu biltzarra, berandu baita. ...itzeko’ proposamenaren azalpen edo justifikazio gisa aipatzen du hiztunak ‘berandu izatearena’, adibidean— Ematen den azalpenak ere kausa objektibo bat izan dezake oinarri (erre egin dira babarrunak, su biziegia zuten eta), oinarri logikoa duena (euskaraz mintzo naiz, euskalduna bainaiz) edo arrazoi nahiz motibo subjektiboa adierazten duena (adiskidea zaitudanez gero, zuri egin
|
dizut
galdera). Baina dena delako arrazoi edo kausa hori adierazpen nagusiari ‘erantsi’ zaion azalpen gisa ematen da.
|
|
|
‘partida galdu dutela diot, burumakur baitatoz’ Agindua ematea azaldu dezake, orobat, azalpenezko perpausak: Ireki leihoa, otoi, bero dago eta; ‘bero egoteak’ azaltzen du zergatik eskatu duen hiztunak leihoa irekitzeko, aginduan ere ‘esan’ inplizitu bat baitago (‘leihoa irekitzeko esaten
|
dizut
, bero baitago’). Hitz batean laburbiltzeko, bada, ‘esaten dena’ arrazoitzen dute batzuek, eta ‘esatea’ bera, berriz, beste batzuek.
|
|
|
[Gezurra esan duzulako] nago haserre;* [Esan duzulako gezurra] nago haserre; haren eskuinean denean ere azkenean doa inoiz: Ez
|
dizut
ezer eskatuko, behar dudan guztia badudalako; hasieran eta tartean ere eman daiteke, menderagailua aditz nagusira hurbilduz: Ez dizut ezer eskatuko, badudalako behar dudan guztia; Ez diot ezer aipatu, berak badakielako gorabehera guztia (Arejita 1985:
|
|
|
Ez dizut ezer eskatuko, behar dudan guztia badudalako; hasieran eta tartean ere eman daiteke, menderagailua aditz nagusira hurbilduz: Ez
|
dizut
ezer eskatuko, badudalako behar dudan guztia; Ez diot ezer aipatu, berak badakielako gorabehera guztia (Arejita 1985: 190).
|
|
|
30.6.3.3.1c Kontuan izan behar da, bestalde, aditzek adiera bat baino gehiago izan dezaketela; esaterako, lagundu aditzak badu erregimen bitasuna —du Iparraldean eta dio mendebaldean— eta adiera bitasuna —‘laguntza eman’ eta ‘konpainia egin’— ‘Laguntza eman’ adierakoa da tzen osagarria hartzen duena, ez bestea: Lagunduko
|
dizut
etxeko lanak egiten [laguntza] 7/ Lagunduko dizut/ zaitut etxeraino [konpainia].
|
|
|
30.6.3.3.1c Kontuan izan behar da, bestalde, aditzek adiera bat baino gehiago izan dezaketela; esaterako, lagundu aditzak badu erregimen bitasuna —du Iparraldean eta dio mendebaldean— eta adiera bitasuna —‘laguntza eman’ eta ‘konpainia egin’— ‘Laguntza eman’ adierakoa da tzen osagarria hartzen duena, ez bestea: Lagunduko dizut etxeko lanak egiten [laguntza] 7/ Lagunduko
|
dizut
/ zaitut etxeraino [konpainia].
|
|
|
Berdin gertatzen da lagundu aditzarekin ere: Lagunduko
|
dizut
(hori egiten).
|