|
2003
|
|
|
Garai hartako gazte borrokalariongan eragin handia zuen poesiak, teoria politikoak adinakoa (edo agian handiagoa). Nik neuk euskal poetak maite nituen, noski (denen artean Gandiaga kutunen, Gandiagaren
|
Hiru
gizon bakarka hura), baina baita erdal poetak ere. Hain zuzen, poeta espainol baten olerkia izan nuen lagun ospitaleko ordu geldietan.
|
|
2004
|
|
|
Gandiagak bere traiektoria poetiko pertsonala ere badu aski bariatua, lehenago enpeinu artatsuz landua urratsez urrats, liburuz liburu, horietako bakoitzean propio saio diferente bat mamitzea entseatuz esan liteke: Elorri,
|
Hiru
Gizon Bakarka, Uda Batez Madrilen... Hori dena ahaztu egiten da orain.
|
|
|
Emozio handiak, Lur Santuetan bizitu dituenak, bere kolkoan bakarrik nahi izan ditu gorde, otoitz bat gordetzen den bezala. " Nire lurra, nire herria" k
|
Hiru
gizon bakarka gogoraraziko dio apika irakurleari. " Nire gauzak eta jendeak" Denbora galdu alderen jarraipena izan liteke; agian ez da bidegabekoa pentsatzea," Nire denborak eta bakardadeak" ekin batera, ez al duen halaber Elorri berpiztu gura eta, bide batez, gutxiegi erreparatu izan den Elorri tik Hiru gizon bakarka ra, etenak eten, bazegoen jarraipena, guri guztioi agerianago ipini.
|
|
|
" Nire lurra, nire herria" k Hiru gizon bakarka gogoraraziko dio apika irakurleari. " Nire gauzak eta jendeak" Denbora galdu alderen jarraipena izan liteke; agian ez da bidegabekoa pentsatzea," Nire denborak eta bakardadeak" ekin batera, ez al duen halaber Elorri berpiztu gura eta, bide batez, gutxiegi erreparatu izan den Elorri tik
|
Hiru
gizon bakarka ra, etenak eten, bazegoen jarraipena, guri guztioi agerianago ipini. Aurreko obrekin loturak ebidenteak dira.
|
|
|
Gandiaga arrakastatsuena ezbairik gabe
|
Hiru
gizon bakarka koa izan da, garai bateko kontzientzia politiko saminari ahotsa eman diona. Irakurleak hemen Gandiaga hori berriro aurkituko du:
|
|
|
Arantzazuri estuki loturik dago haren bizitza, hantxe fraidetu baitzen eta bertan eman geroztiko urte guztiak, irakaskuntzan eta idazketan. Elorri izan zen bere lehen liburua, 1962an, izadiaren kantu lirikoa; herriaren kezka biziago ageri da
|
Hiru
gizon bakarka 1974ko bilduman, eta esperimentazioari eta esperientzia berriei leku zabalagoa eskaini zien Uda batez Madrilen 1977ko sortan; bere barrena hustu bezala egin zuen Denbora galdu alde 1985eko obran, eta poema erlijiosoek osatzen dute Gabon dut anuntzio 1986koa.
|
|
2009
|
|
|
(HGB, 122).
|
Hiru
gizon bakarka n bizitzaren zentzua lurtarra bilakatu da(, lurrean bai,/ lurrean bizi naiz?: HGB, 182), soziala bilakatu da.
|
|
|
|
Hiru
gizon bakarka n bizitza, Gandiagaren eta bera identifikatzen den jendearen komuna da. In Uda batez Madrilen, aitzitik, bera identifikatzen ez den jendearekin komuna.
|
|
|
Nahitaez politika, erlijioa, morala, bakoitzaren jarrera soziala inplikatzen dituen oinarrien kuestionatze orokor bat inposatu da, eta bide batez kinka horretan bakoitzak hartu behar duen jokaera literario edo estetikoarena (Celaya, Otero; Oteiza, Txillida?). Hori dena eduki behar da kontuan Elorri tik
|
Hiru
gizon bakarka ra dagoen bidea ulertzeko. Ez da:
|
|
|
Elorri tik
|
Hiru
gizon bakarka ra subjektua aldatu balitz bezala da. Han Bitoriano mintzo da, hemen Euskal Herria:
|
|
|
Kointzidentzia basikoak bat eta bestearen artean asko dira (elorriak maiz sinboliza dezake Euskal Herria:
|
Hiru
gizon bakarka elorriaren garrasia bilakatzen da horrela, ik. HGB 127 or.), baina ikusmolde orokorra da bestelakatu dena; planteamendu poetikoa, beraz. Orriak pasa ahala Gandiaga pertsonalago bat doakigu irtenez berriro?. Korupekoak?,. Hamaseiharrieta?,. Artasoko salmuak??, eta haren aldaketa agerianago gelditzen da.
|
|
|
Arestik ez zuen Elorri maite.
|
Hiru
gizon bakarka 74an agertu da, 1975ean hil da Aresti. Seguru asko Arestik jada eman ezin zuena, lehenago Arestik ordezkatu duen herriaren ahotsa, Gandiagak emango du orain.
|
|
|
Hain urrun eta hain hurran biak (harrizko herri, harrizko Ama)!
|
Hiru
gizon bakarka, Arestiri asko zor diona, ekonomikoki gizentzen ari zen eskualdean (HGB, 89 or.), euskal herria,. Espainiak, uholpetua (HGB, 100 or.; ez dut uste immigrazio deskontrolatu masiboa bakarrik ulertu behar denik),, uretan gatza bezala,/ galtzeko zorian dago, en (HGB, 93 or.) angustiak sorturiko uhuri existentziala da (ez existentzialista).
|
|
|
euskal herria.
|
Hiru
gizon bakarka n martxan dago Gandiagaren transformazioa eta Gandiaga egiten ari den Arantzazuren transformazioak ere ildo berri bat ebaki du.
|
|
|
Edonola ere, Gandiagak ez zuen liburuetatik hartzen; liburuek, gehienez ere, irakurzalea zen?, bere barruan aurkitzen laguntzen zioten. Gandiagaren
|
Hiru
gizon bakarka ko lurra, mundu geografikoa izan daiteke, Estatu eta botere politikoena, Gandiagarentzat ez positiboa (HGB, 135). Izan daiteke, da gehienetan?
|
|
|
–Oi, Lur, oinen oinarri zatzaigun lur eder,/ gure Herria eusten duzun lur ona? (HGB, 176 or.). Baina badago lurraren beste dimentsio teilhardiano bat, Gandiagarentzat arraroagoa iritziko nukeena,
|
Hiru
gizon bakarka n errepikatu egiten dena: lurra teknikaren ama (kosmos autokreatzailea, beraz, big bang etik aro atomikora).
|
|
|
|
Hiru
gizon bakarka ko dimentsioetako bat platonismoaren atzendura nabarmena da. Obra osoan gauzekin,, lurrarekin?
|
|
|
mundu batean egongo, baizik mundu honen barne gordean, handik entzuten dugu zuhurtziaren ahots isila murmurika, suan, iturrian, gauean?, han dautza arbasoak, handik dator bizia eta jakinduria (tradizioa).
|
Hiru
gizon bakarka n gizakia bat bat da bere materialtasunagaz (ez dago gorputz/ arimatan erdibitua). Jainkoa bera kristaua da. Bitorianorena?
|
|
|
bat, hots, Jainkoaren aztarnak dira, tradizio frantziskotar onean.
|
Hiru
gizon bakarka n gauzok aztarna soilak baino gehiago bihurtzen dira, Jainkoaren hurbilagoak, Jainkoaren eta andre gizonaren lagunak, solaskideak, poetarekin eskuz esku doazenak.
|
|
|
Salbatzailea agian hurbil dago, baina bekatuaren eszenario akelarrezko ilun batean presenteratzen da, maitagarria baino gehiago ikaragarria (E, 68, 69, 70).
|
Hiru
gizon bakarka n interesantea dena, hain zuzen, Gandiaga ikustea da, nola ahaleginean diharduen irudi eta ikusmolde heredatuak errotik birrelaboratzen. Kreatzailearena aipatu dugu (Aita Ama).
|
|
|
Poesiak beren artean kontrastatzean ikusten dugu Gandiagaren bilaketa poetiko etengabea, haren baliabideen mugimendua. Elorri rekin konparatuz erreparatzen da, nola nahi izan den hura bariatu, baina jarraitu (ez ukatu)
|
Hiru
gizon bakarka n. Honekin kontrastatuz ulertzen da zer proiektu den edukiz eta formaz Uda batez Madrilen. Salbatore batekin konparatuz agertzen da nabarmen, non errotzen den autore bezala bere diferentzia, originaltasuna, pertsonalitatea.
|
|
|
G ANDIAGA HAIN BERE MUNDUAN eta kulturan dagoelakoxe jazo da beharbada Elorri ren fingaitza bere momentuan. Problema hori badago, nik uste, arrakasta bete betea izan zuen
|
Hiru
gizon bakarka rentzat ere, hainbat zatitan behintzat, euskal irakurleria eta kritiko askoren kultura suposatzen badugu. Nola ulertu da liburu hori?
|
|
|
Errodrigotxoren fikzioa eginez Gandiagak aurkitzen duen Ama Birjina, harrizkoa? (eta konpara HGB, 148 orr., Elorri eta
|
Hiru
gizon bakarka ren arteko posturen diferentzia fundamentala atzemateko), euskal baserri bateko ama sufrituaren antzekoa da eta, lilura eta mirespena baino gehiago, errukia sentitzen du:
|
|
|
Aurrena bere barne indibidualeko Jainko bezala ulertu bada (Bitoriano apaiztera deitu duena),
|
Hiru
gizon bakarka n, alderantziz, isiltasunpean ostendu egin den hori da Jainkoa. Euskaldunen Jainkoa.
|
|
|
Historiak ostendua, Auschwitz ondokoa.
|
Hiru
gizon bakarka, Jainkoa presente bere absentziagatik egiten den Gandiagaren obra da. Behin eta berriro deitzen zaio(, zeuri deika/ betiko zeuri deiez?:
|
|
|
–Jende mehearen amorez/ pobreza du aukeratu?, etab. (GDA, 114). Elorri ko Jainkoa ozta bada Eliza batekoa, Bitorianoren pertsonal intimoa baizik, Gabon dut anuntzio ko Jainkoa ez da ja Gandiagaren lehengo hura; Naturan edonon misteriotsu agertu ezkutatuzkoa ere ez; baina ezta Euskal Herriko edo Euskal Herriarena ere(
|
Hiru
gizon bakarka n isilik aurkitu duguna); gizadiarena apenas (baina ik. GDA, 114); pobreena da, soziala da. Ez dago zergatik nabarmendu, berez nabarmentzen da nahikoa:
|
|
|
Deigarria da gutxienez, Posmoderniarena deritzogun aro ezaxol honetan, Auschwitz ostean, Jainkoaren zentzuaz gehiena arduratu diren filosofoak juduak izatea).
|
Hiru
gizon bakarka z esan duguna: gure munduan euskalduna ez da pertsona bezala ezagutua; haren munduan Jainkoa, ez egonez dago.
|
|
|
–it is a tale/ Told by an idiot, full of sound and fury,/ signifying nothing?, biribil errematatua (V, 5, b. 26). Gandiagak ezagutzen zuen munduaren absurdoaren sentsazio hori (oroit
|
Hiru
gizon bakarka). –Batzuetan, esan ohi zuen?
|
|
|
|
Hiru
gizon bakarka n eta gero Denbora galdu alde n ere, bizitzak itxaropen, zentzu, gabeko borroka itsu bat ematen du askotan.
|
|
|
Bestalde, Elorri tik
|
Hiru
gizon bakarka ra eboluzioaren azpitik dagoen jarraitasunaren adibide bat poema horixe da (diferentzia edo eboluzioarena den bezalaxe). Han errealismo edo naturalismo berdinagaz begiratzen zaio heriotzari:
|
|
|
–Artasoko salmoetako? testuak dira ezagunenak,
|
Hiru
gizon bakarka n: –Lurrean/ etzan zen/ eta??
|
|
|
Motibo eta erreferentzia hauek denak, irudi baten azpian izanik ere, ia sistema batean bezala korapilatuak, h. d. Gandiagaren posizio berri garbi askoa, Elorri ren aldean,. Txakolinaren ospakuntza? eta horren doblete?
|
Hiru
gizon bakarka, n aurkitzen dira. Orbelaun legetxe euskal herria behartsua da,, nahi ta ezin herri/ diren lur hauetako?
|
|
|
HGB:
|
Hiru
gizon bakarka, 1974, Gero; 1991, Elkar (azken honetakoak dira erreferentziak)
|
|
|
Elorri ko garaian Gandiagak horrelaxe ikusi du (eta bistan da gure ikustea telegidatua egoten dela), ikusi duelako kantatu du horrela.
|
Hiru
gizon bakarka n (HGB) Orbelaun, ama eta beste desagertu egin dira. Gaiok atzera hogei urte geroago berreskuratu dituenean, arras bestelako senti eta ikusmolde berriaren arabera egiten du:
|
|
|
bila eta ihesi.
|
Hiru
gizon bakarka n hori indartsu errebindikatua dago, baina, esango nuke, militanteki, soziologiko edo politikoki, ez intimoki, pertsonalki.
|
|
|
1974,
|
Hiru
gizon bakarka: euskararen eta Euskal Herriaren garrasia.
|
|
2015
|
|
|
–
|
Hiru
gizon bakarka, beraz.
|
|
2017
|
|
|
Poema irakurtzen hasi eta beste autore batena etorri gogora. Badauka Gandiagak leihoa aipatzen duen poema bat, Oskarbi taldeak aski hedarazi zuena," Esperantzari leiho bat/ zabaldu omen diote..."(
|
Hiru
gizon bakarka, 1974). Abesti hura etorri zitzaidan gogora Lete irakurriz:
|
|
|
Ibarrola, Tapia, Bizkarrondo, Zumeta, Oteiza... Ibarrolarenak Xabier Azurmendiren Izatearen malura apaindu zuen, Oteizarenak Gandiagaren
|
Hiru
gizon bakarka, eta Xabier Leteren Bigarren poema liburua izen burokratikoa zeukan bigarren poema liburua, handia, bildumaz kanpokoa, Soto margolari eta musikari irundarrak apaindu zuen, Sara Sotok. Masa beltzak zuriaren geometria irregularrak markatzeko, beheko eskuin txoko beltzean belar zut batzuk gorriz, eta gorriz egilearen izena eta titulua ere goian, zuriaren gainean.
|