|
2000
|
|
|
euskaraz, eta bizpahiru hitz gaztelaniaz. Halarik ere, erran behar dizut guztiz sinetsia nagoela ezen Nafarroa osoa apurka gaztelaniaren alde jarri genukeela, nola egin baitute jada Nafarroako handikiek eta noble gehienek, guztiek ez erraiteagatik, zeren eta gaztelania baita
|
Espainiako
inperioaren hizkuntza, mundu zaharra eta mundu berria uztartzen dituena. Berdinzki erran diezazuket ezen Kristok manatu zigula mundu zabalerat eraman behar genuela haren dotrina, eta, nola gaur egun gaztelaniaz den mundu zabala, eta gaztelania bera ere den mundu zabala, ez euskara, hala, gaztelaniaren alde egoitea da Jainkoaren alde egoitea, mundu osoaren ebanjelizatzeko.
|
|
2002
|
|
|
Baita Espainiakoan ere, noski. Baina horrekin batera etorri zitzaidan burura Flandes izan dela Europako historian hainbat iraultzaren sorgune ere —Eu ropako mapa politikoa aldatu duten iraultzak— eta Flandes izan zela
|
Espainiako
inperioa hausten hasi zen lehenlu rraldeetakoa (guk geuk Noainen ia itxaropen guztiak galdu behar izan genituen bitartean). Eta, aitortu dezadan hau ere, Ibarretxek, harritu egin ninduelako:
|
|
2003
|
|
|
XIX. mendean barna, batzuek eta besteek jasan zituzten bizpahiru gerla gaizto, kalte handiak egin zizkietenak orori: lehen Karlistaldia(), bigarren Karlistaldia() eta Ameriketan
|
Espainiako
inperioaren azken gerla(). Gerla horiek guztiek larriagotu eta gaizkitu baizik ez zituzten euskaldunen eta espainolen arteko gaizki hartzeak.
|
|
|
Hego Ameriketan, adibidez, Bolivar, San Martin eta haien lagunek
|
Espainiako
inperioa puskatu zuten. Europan, berriz, Austriako, Turkiako, Errusiako inperioen aurka Italiak, Serbiak, Hungariak edo Poloniak aldarrikatu zuten lehenbizikotz Nazionalitateen Printzipio famatua; hots, Nazio bakoitzak bere estatu propioaren izaiteko duen eskubidea alde batetik, eta Estatu bakoitzak bere nazio bakarraren osatzeko duen eskubidea bestetik, bermatzen duen teoria.
|
|
|
hidalgia uniber  tsalarena, alegia, XV XVI. mendeetan Bizkaia eta Gipuzkoako foru idatzietan jaso zena, eta baita Nafarroako hainbat eskualdetako legeetan ere. Odol garbitasun kontzeptuaren eta kantabro tubalismoaren mitoaren gainean eraiki zen hidalgia unibertsal horrek izugarrizko abantailak eman zizkien VizcaÃno guztiei, XIX. mendera arte jatorrizko noblezia hori
|
Espainiako
Inperioaren edozein tokitan ezagutu eta onartzen baitzitzaien. Aitzitik, kanpotik etorri eta euskal lurretan bizi eta lan egin nahi zuenari ate guztiak ixten zitzaizkion, horretarako bere odol garbitasuna âkristau zahar izaeraâ eta oinetxe jakin batekoa zela frogatu behar baitzuen.
|
|
2006
|
|
|
Dena zen sagardoari esker. Baina
|
Espainiako
inperioaren beherakadarekin bat gizarte hori hondarrezko gaztelua bezala erortzen da, akabo ontziolak, ez dago lehengo merkataritza, eta orduan hasten gara euskaldunak baserritartzen.
|
|
2008
|
|
|
Hemen inork gutxik ulertzen du. Ea balio duen atzerrian
|
Espainiako
inperioaren legean gertatzen direnak hobeto ulertzeko. Ez litzateke gutxi.
|
|
2009
|
|
|
Makina bat euskaldunen gosea baretu du kareak. Eguzkia nora, Frantziako eta, batez ere,
|
Espainiako
inperioen trapu zikinak hara, bon bon ibili eta ondorengo garai beltzetan, kaletarra zen euskaldunen gehiengoak Amerikak beste aukerarik ez zuen izan. Eta Amerikara joaten ez zenari, Amerika zetorkion.
|
|
|
XVI XVII. mendean erabat industriala zen Euskal Herria, baina
|
Espainiako
inperioaren gainbeherarekin krisian sartu zen, eta hiriguneak hustu, eta lurrari begira jarri ziren berriz. Izan ere, bizitzeko aukera bakarrenetakoa lurra lantzea zen.
|
|
|
Halaxe zen: hainbeste miresten zuen, izan ere, Nazario Orbek Cánovas, non, zirika etortzen zitzaizkionean ere, Cánovasek
|
Espainiako
inperioa galbidean jarri zuela-eta, ez baitzen hitzik gabe gelditzen; aitzitik, Mateo Sukunzak noizbait esan zizkiòn hitzak bere egiten zituela, erantzuten zien: –Nik ez dakit Cánovasengatik galdu ziren Kuba eta Filipinas, baina dakidana da, berarengatik ez balitz, Espainia hautsi eta Espainia bera galduko genuela, Cánovasek ezarri baitzuen Espainian monarkia posible bakarra, Espainiari halako batasun bat ematen diona?.
|
|
|
Kontrolpean izan zituen gizartearen arlo eta adarguztiak, sare poliziala eta militarra landuz. Pentsamendua desagertu zen eta harenordez buruzagiarenganako koipekeria sortu zen, baita
|
Espainiako
Inperioaren garaiko historiako zati batzuen apologia ere. Azken horien artean, Gerra Zibilaren garaileen kronikak behin eta berriro errepikatzen ziren, hizkera puzkorraz eta adjektiboz beteak.
|
|
|
Armadaren barneratzea Espainiako gizartean eta politika orokorrean bigarrenkarlistalditik zetorren. Francok errebindikatzen zuen
|
Espainiako
inperio kolonialamurriztu egin zen, Penintsulako nazioak hartu arte, Kuba, Puerto Rico, Filipinaketa Pazifikoko beste uharteak eta Marokoko iparraldea «galduz». Kuba, Filipinaketa Arrifeko gerrek militar mota bat sortu zuten, «afrikanoak» deitutakoak.
|
|
|
Halaxe zen: hainbeste miresten zuen, izan ere, Nazario Orbek Cánovas, non, zirika etortzen zitzaizkionean ere, Cánovasek
|
Espainiako
inperioa galbidean jarri zuela-eta, ez baitzen hitzik gabe gelditzen; aitzitik, Mateo Sukunzak noizbait esan zizkiòn hitzak bere egiten zituela, erantzuten zien: " Nik ez dakit Cánovasengatik galdu ziren Kuba eta Filipinas, baina dakidana da, berarengatik ez balitz, Espainia hautsi eta Espainia bera galduko genuela, Cánovasek ezarri baitzuen Espainian monarkia posible bakarra, Espainiari halako batasun bat ematen diona".
|
|
2010
|
|
|
Espainian, Hispanitatearen edo Arrazaren Eguna ospatzen dute eta horren erakusle, Iruñean bertan goizean Guardia Zibilak bere urteroko desfilea egin zuen. Alabaina, urriaren 12an Ameriketako herrialde askok
|
Espainiako
inperiotik askatu zireneko eguna ospatzen dute ere bai eta, arratsaldeko martxa berdeak beste ospakizun horri etengabeko aipamenak egin zizkion: Duela 200 urte hasitako askapen prozesu haiek ospatu nahi ditugu eurekin... eta guk independentzia nahi dugula eta luze baino lehen lortuko dugula aldarrikatu!, azaldu zuen Maite Aristegi sareko kideak.
|
|
|
Literatura epiko eta heroiko honetan inperio kristau eta totalitarioa altxatzen zen.
|
Espainiako
inperioaren historia errepikatzen zen. Lepanto berrian bezala, otomandarren ilargi erdiak igitai sobietarraren itxura hartu zuen.
|
|
|
Miguel Primo de Rivera señorito andaluza zen, sortzez. Militar sartuta,
|
Espainiako
Inperioaren hondamendiaz arduraturik hasi zen politikan sartzen. Joaquin Costaren Oligarquia y caciquismo irakurtzean konturatu zen zirujau bat behar zela Espainia salbatzeko, alegia, politika kirurgikoa egin behar zela derrigorrez," botere supremoekin".
|
|
2011
|
|
|
Mexikoren independentzia guda, eta Frantzisko Xabier Mina iraultzaile liberal nafarra. Otanon jaio zen Mina, 1789an (oraindik ikus daitezke haren etxearen hondakinak), eta erabakigarria izan zen Mexiko
|
Espainiako
Inperiotik askatzeko borrokan. –Minaren hirurehunak?
|
|
2013
|
|
|
Apatxeen kontrako borrokak markatu zuen Juan Bautista Anzaren Mundu Berriko bizitza, baina haren biografian badira gertaera jakingarri edo harrigarrigehiago. Haietako bi aipatuz hasiko gara hemen, eta azkenerako utziko dugu Anzak
|
Espainiako
inperioaren mugako lurretan aurkitu zuen patuaren azalpena: Apatxeen aurkako etengabeko borroka, eta, azkenean, artean sasoiko gizona zela, haien geziek eragindako heriotza.
|
|
2015
|
|
|
(segundones) mukuru zeuden. Garaiko elizgizon ospetsu batzuk aipatu dira; Ameriketakoen artean, Lope Agirre() dugu famatuena, Felipe II.ari aurre egin zion gizona, eta
|
Espainiako
inperioaren legendarako, konkistaren aitzakian, Ameriketako bidea aukeratu zuen euskaldun askoren artean famatuena.
|
|
2016
|
|
|
– Euskaldunen parte hartze handia
|
Espainiako
inperioaren garapenean XVI. mendetik aurrera, bere alde on eta txar guztietan, Ameriketan eta bestean?
|
|
2017
|
|
|
Mundu Berrira, Amerikara, joan nahi zuen. Txile, Bolivia, Panama, Venezuela, Argentina eta Peru zeharkatu zituen, ezpata aldean,
|
Espainiako
Inperioko erregearentzat zilarra eta urrea biltzeko ahaleginean.
|
|
|
Modu horretan, erabat inguraturik, eta alde guztietatik ondo zigortutako gizon eta emakume ausart bakar batzuek tinko eutsi zioten indar zapaltzaile handi bati,
|
Espainiako
Inperioaren gudarosteari, Historiak gutxitan erakutsi duen defentsa heroikoa eginez.
|
|
2018
|
|
|
Espainiar nazionalismoari beti baliagarri gertatu zaion pertsonaia da Elkano, baita diktadura frankistari ere. Orduko
|
Espainiako
Inperioaren handitasuna iradokitzen duen elementu ororekin egiten duten gisan. Ikuspegi horretatik bakarrik uler daiteke, Espainiako Gobernuak Elkanoren V. Mendeurrena antolatzeko ardura Defentsa Ministeriori eman izana, kultura sailarekin batera.
|
|
|
2015ean Eusko Legebiltzarrak aho batez onartu zuen EAEko erakunde publikoek mendeurrenari garrantzi estrategikoa ematea eta Euskal Herria mundura zabaltzeko Elkanoren figura baliatzea. Onartutako testuan, zein alderdien hitzartzeetan, ez da Elkanok
|
Espainiako
Inperioaren zerbitzura egindakoari buruzko aipu kritiko bat bera ere agertzen. EAJ, PSE EE, EH Bildu, PP eta UPyDk bat egin zuten.
|
|
|
Euskal presentzia Filipinetan, baina, egitura zabalago baten barruan ulertu eta aztertu beharra dago.
|
Espainiako
inperioak uharteak bere egitea erraztu zuten Legazpiren ahaleginek. Filipinetako literaturaren gaineko historiek esaten dute gaztelerazko literaturak urrezko aroa ezagutu zuela kolonialismo garaian.
|
|
|
Berehala Salamancan eskola ematen hasi zen, “izena eta ospea handia lortuz, irakasle eta hizlari gisa”.Gaztelako bizialdi hartan aukera izan zuen mendebaldean eta Europa eta Espainian indarrean zen kultura eta politika ezagutzeko. “Besteak beste, gaztelaniaren apologistak ezagutu zituen;
|
Espainiako
Inperioaren batasunerako hizkuntza bakarra, gaztelania, behar zela aldarrikartzen zutenak. Horientzat, gaztelera ez ziren beste hizkuntzak basatien hizkuntzak ziren”.Apologista bihurtuDiskurtso horrek sutan jartzen zuen Larramendi, eta horrela, “gaztelaniaren aldeko apologistei aurre egiteko euskararen aldeko apologia egitea erabaki zuen.
|
|
|
Urriaren 12a da gaur, Hispanitate Eguna (lehen arrazaren eguna zena) hain zuzen ere, eta Amerikaren" aurkikuntzaren” estalkiaz desitxuratutako genozidioa eta
|
Espainiako
inperioaren sorreraren eguna ospatzen dira. Hispanitatearen eta indar okupatzaileen oldarraldirako eguna da urriaren 12a.
|
|
2019
|
|
|
Jerjesen traje dotore piltzartuak bere inperioaren gainbehera irudikatzen zuen.
|
Espainiako
Inperioaren gainbehera irudikatuko zuen bezala 1898ko soldadu hondatuen itzulerak. Galtzak gorriak, kapote urdina, guante zuriak eta hiru galoi besoan jantzita etorri baziren, biluzkiekin itzuli ziren laster.
|
|
2020
|
|
|
Garai hartan jendea itsasoan zegoenean ez zekien non zegoen eta kosta jotzen zuten.
|
Espainiako
inperioa ahaltsuena zen eta diru nahiko eskaini zuen itsasoan longitudea jakiteko metodoa lortzen zuenarendako. Galileo horretan tematu zen.
|
|
|
Ez monasteriorik izan dugu euskara landu duenik, eta ez unibertsitaterik Rodrigo Mercado Zuatzola oñatiar apezpikuak xvi. mendean sorturiko Oñatiko Unibertsitatea salbuespen bat baino ez zen izan; Avilako artzapezpiku eta inkisidore izandakoaren emaitza pertsonala; funtsean, euskal eliteek sostengatu gabea. Goi klaseak
|
Espainiako
Inperioaren morroi izan dira Euskadi penintsularrean, eta Frantziaren, Euskadi kontinentalean, eta euskara baztertzea eta erdarak erabiltzea goi posizioaren marka izan da.
|
|
|
Euskaldunok izan ez dugun Errenazimentukoa(
|
Espainiako
Inperioaren mutil goiklaseak Hegoaldean), eta foruen garaikoa —oroit eraztunaren zigorra Hegoaldean garai hartan hasi zela; eta Iparraldean, Etienne Salaberryk salatu izan duenez, XX. menderaino heldu zen" buchette" deituriko abartxoa eskoletan, haurrak elkarren salatzaile bihurtzen zituena, azkena zeukana zigortua izatera kondenatua baitzen— ukitu gabe —Espainolak eta eu... " Frantzia eta Espainia modernoak Estatu Nazio zibilizatu gisa hasi diren momentutik, euskaldun izatea, edo katalan ala galego izatea eta espainol izatea, edo frantsesa, partikularki gaizki elkarretorri dira.
|
|
2021
|
|
|
Begira nolako historia, inperio izugarriak: persiarra, babiloniarra, egiptoarra, greziarra, erromatarra,
|
Espainiako
inperioa (Hego Amerika barne), alemaniar inperio nahia (naziak)... Eta iraultzak?
|
|
|
Mexiko Berriko hainbat jendek esan zuenez, 1622 aldera, Maria de Jesús ahizpa lurralde haietan (eta baita orduan
|
Espainiako
inperioarenak ziren beste zenbait lekutan ere, Texasen, esaterako) agertu zen, hango indigenei (indiarrei, azalgorriei) Ebanjelioaren eta erlijio katolikoaren berri emanez edota lurralde haietan misiolari lanetan zebiltzan fraideei lagunduz.
|
|
|
4 Gaztelako Erreinutik
|
Espainiako
Inperiora, ordena berria ezartzeko prozesu horien baitan ulertu behar ditugu, besteak beste, 1492tik aurrerako kolonialismoa, baliabide naturalen ustiaketa mugagabea (zer esanik ez 1545ean Potosiko meatzea ‘deskubritu’ ondoren), Nafarroako Erreinuaren konkista (1512), euskararen bueltako zigor eta debekuak, juduen eta musulmanen kanporaketa (1492 eta 1501, hurrenez hurren), komunero gaz... Frantziako Errepublikan ere ezagunak dira saio uniformatzaileak.
|
|
2022
|
|
|
Aitak Aragoiko tronua utzi zion, berak Gaztelakoa bildu zuen Isabel erreginarekin esposatuz, biek Granada hartu zuten 1492an, ber urtean Kristobal Col on Kubara heldu zen, eta 1512an Fernando alargunduak Nafarroa zaurituari errematea eman zion. Laster Karlos V.arekin
|
Espainiako
inperioak mund u berriko eta Europako parte zabalak beretu zituen. Haatik azken batean Gaztela Espainia zen, edo Espainia Gaztela zen, kasik erran nezake Trastamara etxea.
|
|
|
Henrike III.a/ IV.a bere aitzinekoa bezala zendu zen 1610ean, beste fanatiko baten eskutik, François Ravaillac deituak eraila, erregea gerla baten piztera zihoalarik Austriako eta
|
Espainiako
inperio katolikoaren aurka, Alemaniako prin tze protestante batzuen laguntzarekin.
|
|
|
Hego Euskal Herrian, gehiago sakonduz gero ikusiko duzu horietako asko data jakin batzuetan ezarritakoak direla. Lehen momentua da
|
Espainiako
Inperioaren koloniak independentzia lortzen hasten direnean, estatua gehienak, adibidez, garai hartakoak dira: Legazpiren omenezkoa, Okendorena, Urdanetarena...
|
|
|
Kolonoen aurka ere zenbait borroka egin dituzte, bai espainolen kontra bai estatubatuarren kontra. Lehen independentzia saiakera Lares eko Oihua izan zen, 1868an
|
Espainiako
inperioaren aurkako altxamendu armatua. Gutxienez 400 laguneko taldea izan zen iraultzaren protagonista, eta Puerto Ricoko Errepublika aldarrikatu zuten, bandera boricua lehen aldiz jarriz (hor oinarrituta egin zuten oraingo bandera).
|
|
|
Aitzitik, gaiari ez ikusi egin zaio, lotura estua baitu Europako inperialismoarekin, eta, moralaren ikuspegitik lantzeko arazo zaila izaki, ez baitzen interesgarritzat jotzen. Halere, egia da ikerketak argitaratzeko modua eman zitzaien euskal ikertzaileentzat ez zela inongo kontraerrana izan
|
Espainiako
Inperioak Amerikan eta Hego Euskal Herrian gauzatutako konkista eta kolonizazioa aldarrikatzea.
|
|
|
2016an, Euskal Diasporaren Egun izendatu zuten irailaren 8a munduko euskal etxe guzietan. Egun hori edukiz hustutako eta zentzurik gabeko ekitaldiekin ospatu zen; izan ere, ekitaldi horien helburua zen euskaldunak mundu zabalean presente daudela ospatzea, horretarako
|
Espainiako
Inperioaren zerbitzura egondako itsasgizon bat, Sebastian Elkano, oroituz. Jakin dudanez, hori izan zen diasporako boto gehien bildu zituen efemeridea Eusko Jaurlaritzak egindako deialdi batean.
|
|
|
Nahiz eta oinarri demokratiko horrek zilegitasuna ematen dion zalantzazko erabaki politiko horri, ez du erantzukizuna arintzen; izatekotan, erakusten du nolabaiteko axolagabekeria ofiziala dagoela gure historiari buruzko interesari dagokionez, edo are:
|
Espainiako
Inperioak Euskal Herria asimilatu dezan laguntzen du, Eusko Jaurlaritzaren politika publiko gisa, gainera. Hori erran dut kontuan hartuta kontraerran esplizitua eta agerikoa dela gehien gehienetan bortxaz migratu zuten euskaldunak, askotariko bortizkerien biktima izandakoak, Elkanoren, hots, sekula migratu ez zuen norbaiten irudia oroituz omentzea.
|
|
|
Kontraerran horrek, gainera, neutralizatu eta deuseztatu egiten ditu efemeridearen ustezko zentzua eta erranahia, eta, hala, isilarazi egiten ditu migrazio horien zergatia azaltzen duten askotariko memoria kolektiboak eta identitateak. Bertzalde, nik ezin dut Diasporaren Eguna ospatu
|
Espainiako
Inperioaren zerbitzura aritu zen euskaldun bat oroituz inperio horrek berak konkistatu baitzuen Nafarroa, su eta gar, 1512an, hots, sumisioa ospatuz, Martinez Garatek nabarmendu zuen bezala. Zer ote?
|
|
|
–Egiteko sakratu horretarako,
|
Espainiako
Inperioak gazte berriak behar ditu. Eta zuek zarete, jaunok, mundua Gurutzeaz eta ezpataz gobernatuko duten liderrak!
|
|
2023
|
|
|
Bereizketa administratibo hori, ordea, XIX. mendean gertatu zen. Ordura arte, eta borroka handien ostean, inka herriaren asmo konkistatzaileak gelditu eta
|
Espainiako
inperio kolonizatzailearen aldetik naziotasuna aitortzea eta muga batzuk finkatzea lortu eta gero, estaturik gabeko herri asko bezala bizitzea lortu zuten luzaroan mendilerroaren alde bietan. XIX. mendean, ordea, Andeen alde batean eta bestean estatu independente bana sortu ziren, Txile eta Argentina, eta orduan, mendebaldean maputxe gatazka gisa bataiatu zuten konkista gerrari ekin zioten bitartean, ekialdean, ofizialki 1879an," Basamortuko Kanpainari" ekin zioten argentinarrek.
|