|
2013
|
|
|
Dena dela, dena den, edonola ere eta edozelan erebirformulatzaile urruntzaileen balioak eta erabilerak aztertzen dira
|
lan
honetan. Azterketa hurbilbide diskurtsibo pragmatiko batetik egiten da.
|
|
|
Ezaugarritze hori osatzeko, ordea, ezinbestekoa da birformulatzaile horien erabilera eta balioak banan banan eta sakonago aztertzea; horretarako testuetara jo behar da, haiek ematen baitute hizkuntzaren ekoizpen enpirikoetan gertatzen denaren testigantza. Hori da, hain zuzen,
|
lan
honen helburua, testuetan, oro har, markatzaile horiek nola erabiltzen diren eta hartzen dituzten balioak aztertzea; horregatik, lan hau, nolabait, aurrekoa osatzera dator eta, hala, ekarpen xume bat egitera euskarazko diskurtso markatzaileen analisiari.
|
|
|
Ezaugarritze hori osatzeko, ordea, ezinbestekoa da birformulatzaile horien erabilera eta balioak banan banan eta sakonago aztertzea; horretarako testuetara jo behar da, haiek ematen baitute hizkuntzaren ekoizpen enpirikoetan gertatzen denaren testigantza. Hori da, hain zuzen, lan honen helburua, testuetan, oro har, markatzaile horiek nola erabiltzen diren eta hartzen dituzten balioak aztertzea; horregatik,
|
lan
hau, nolabait, aurrekoa osatzera dator eta, hala, ekarpen xume bat egitera euskarazko diskurtso markatzaileen analisiari.
|
|
|
Sailkapenak sailkapen, hizpide ditugun birformulatzaile urruntzaile horiek balio bat baino gehiago bereganatzen dutela erakustea du helburu
|
lan
honek, eta horretarako, erabileran eta diskurtsoan har ditzaketen balio ezberdinak aztertuko dira. Analisia egiteko, sarean eskuragarri dagoen euskarazko corpusaez ezik, EUDIMA proiekturako apropos egokitutako tresnaere erabiliko da hemen.
|
|
|
Euskarari dagokionez, Larringanen (1996, 2007) lanak dira horrelako azterketa bati heltzeko arrasto gehien ematen digutenak, eta arrasto horiei jarraiturik egingo da
|
lan
hau. Hizkuntzalari horren lanean (Larringan, 1996), kontzesiozkoen artean sailkatuta agertzen dira hemen aztergai ditugun birformulatzaile urruntzaileak.
|
|
|
Lehen esan bezala,
|
lan
honetan dena dela, dena den, edonola ereeta edozelan ereditugu aztergai, besteak beste, oso luze joko lukeelako sail bereko elementu guztien analisia orri hauetara ekartzeak. Aurreneko biei dagokienez, elkarren ondoan eta baliokide gisa agertzen dira euskal gramatikan (EGLU III, 1990, 116).
|
|
|
Azken urteotan berriz ere eztabaidagai bihurtu den eta pil pilean dagoen ikerlerro batean kokatzen da gure
|
lan
hau. Diskurtso markatzaileez dihardugu artikulu honetan:
|
|
|
Azalpenezko birformulazio sekuentzia horiek bideratzeko,
|
lan
honetan aztertutako lau markatzaileak erabiltzen dira (hau da, alegia, hots eta bestela esanda). Hala ere, 5 taulan ikus daitekeenez, hau da markatzaileak besteek baino joera nabarmenagoa du azalpenezko birformulazio aposatu gabeak bideratzeko.
|
|
|
Baina, areago, egiaztatzen dute aztertutako diskurtso markatzaileek berez dutela funtzio komunikatibo estrategikoa; hau da, hartzaileari diskurtsotik inferentziak ateratzen laguntzeko gida edo jarraibide moduko batzuk eskaintzeko funtzio diskurtsibo berezkoa dutela, eta funtzio hori hertsiki lotuta datorrela testu generoaren nolakotasunarekin eta zeregin komunikatiboarekin. Beraz, aurkeztu ditugun datu estatistikoak zein adibideen analisi kualitatiboak ikuspegi horretatik hartu behar dira; alegia, testuen inguramendu diskurtsiboari atxikita aztertu eta interpretatu behar dira; izan ere,
|
lan
honen euskarri teorikoak azaldu direnean agertu denez, inguramendu diskurtsibo horretan aztertzekoak dira markatzaile diskurtsiboak berak hizkuntza kategoria gisa ere.
|
|
|
–Nire ustez Literatura Unibertsalasailaren ahulguneetako bat dira hitzaurreak?. Dagoeneko dagokigun
|
lan
honetan ari ginelarik, txiolariak xaxatu nahi izan genituen, bazka bila edo: –Zergatik hitzaurreak ahulgune?
|
|
|
Bada,
|
lan
honetarako LUbildumako lehen bi aroetako hitzaurreak aztertu ditugu (152 ale orotara). Bildumako aleetatik bertatik erauzi ditugu 109 hitzaurre, eta, eskura ez genituela eta, Armiarma proiektura («e book» zein «Euskarara ekarriak» ataletara) jo dugu 43 aleren kasuan.
|
|
|
Azterketa abiatu aurretik esan bezala,
|
lan
honek bildumaren azterketarako gai izan nahi luke, bai eta literatur itzulpenen hitzaurregileentzako bidelagun ere. Izan ere, ondokoak eztabaidagai dira:
|
|
|
Azterketa testualaren bidez erakutsi nahi da Arrutiren poesian hautematen direla Pizkundean gauzatuko den poesiaren zantzu zenbait. Era berean, poetak lirika kultuaren bidea abiatu eta gero estilo hori baztertu egiten duen neurrian, Arrutiren ibilbide poetikoa poesia modernistak bere sorreran izan zituen zailtasunen adibide paradigmatikotzat aurkeztu nahi da
|
lan
honetan.
|
|
2014
|
|
|
Beraz, A eredua delakoa ez litzateke hezkuntza elebiduntzat hartuko, eta eredua ere ez. Guk, dena dela, eredua ez ezik EAEko A eredua ere aintzat hartuko dugu
|
lan
honetan, kontrasteak aztertzeko, eta beste arrazoi batengatik ere bai: helburuetan EAEko A ereduak ere, legalki, bermatu behar duelakozikasleak gaztelaniazko komunikazio gaitasun maila bera lortu behar duela euskarari dagokionez ere.
|
|
|
Esperientzia elebidunak lehenago hasiak ziren Euskal Herrian ikastolen bidez, baina guk
|
lan
honetan 1982 ikasturtea hartzen dugu hasierako erreferentzia gisa, garai horretakoa baita Euskararen Erabilera Normaltzeko Oinarrizko legea.
|
|
2015
|
|
|
Sena daukan euskaldun osoari, berriz,
|
lan
honek aukera ematen dio paperezko hitz katea lotzeko bere kantatzekomodu naturalarekin. Eta, bide batez, bakeak egiteko euskalkiarekin (prestigio kontuak).
|
|
|
Ekarpen horiek, bestalde, ez dute gaia agortzen. Asetasun gabezia horren testuinguruan kokatzen da
|
lan
hau, Mariren gainean egindako irakurketen alboan osagarri bat gehitzera datorrena, ikuspegi filosofikoari helduz.
|
|
|
Euskal antropologia eta etnografiaren inguruko iturriak arakatu eta gero, aurrerago aurkeztuko diren aldaerak aurkitu dira, eta horien azterketa eta erkaketa egingo da, osagai esanguratsuenak identifikatu, jorratu eta dagokien testuinguruan ulertzeko. Aldaera guztietan ezinbestekoa den mezu edota formula, aurrez sartu eta atzeraka irten, bilakatuko da ikerbide gero,
|
lan
honen lehergai izan baita. Formula hori lurpeko beste munduarekin lotuta dagoela erakustea izango da egitekoa.
|
|
|
Datozen lerroetan, aurkitutako aldaera guztien erkaketa bat egingo dugu, motibo, ahozko literaturako mezu unitate? nagusien aurrean duten erantzunari erreparatuz, etorkizunerako ikerlerro berriak zabaltzeko asmoz, eta
|
lan
honen muina den formula nabarmenduz. Interesgarri zaizkigun motiboak, testuko mezu unitateak, honakoak dira:
|
|
|
ez hartuak, kazkabarra eta igorlearen hurbileko beste adierazpenak, trumoia eta lainoa. Jainkozkoak eguraldiarekin duen lotura nabarmena da, hortaz, baina bada elementu oso adierazgarri bat,
|
lan
honetan aurkezten ditugun beste aldaeretan agertzen ez dena: Damak bere eremuko nagusi bat ezagutzen du.
|
|
|
Behin hori esanda, eta orain arte beste aldaeretan nabarmendutakoa albo batera utziz, beha diezaiogun zuzenean Damaren jarrerari, aurrera sartu eta atzeraka irtetearen formularen arrastorik inon ez baitago. Izan ere,
|
lan
honetan aztergai izateko irizpidea bete ez arren, nahita dago hemen kokatuta, aurreko E aldaeraren inguruan esandakoarekin elkarrizketan jartzeko.
|
|
|
Hau dugu
|
lan
honetan aurkeztu eta aztertzen den azken kontakizuna. Bere luzera dela eta, eranskinetan jaso da bere osotasunean, eta interesgarria zaigun atala aipatuko da laster.
|
|
|
aurretik egindako zerbaiten harira oraingo jarduna egitea. Horregatik, oso zentzuzkoa da hipotesi berritzat ezartzea euskal kulturan infernuaren inguruko mito ahaltsu bat egon izana, eta haren harira gertatuko pasadizo batzuen aztarnak izatea
|
lan
honetako aztergaitzat izandako kontakizunak.
|
|
|
Adibidez, antzinatasunean, jainko jainkosen izenak ez ziren askotan ahoskatzen, deitzeak presentzia eskatzen zuelako. Horregatik, baliteke beste arrazoi bat izatea
|
lan
honen muineko formula horren mezua agerian ez egoteko.
|
|
|
iragana gertu dago era egokian atxikiz gero, eta altxor askoren ezaugarri izan da, ezkutuan egon beharrean, denon argitan egotea. Beharbada,
|
lan
honekin adierazgarria den zerbaitetara heltzeko gaia mahairatu egin da; ekarpenaren, ikerketaren eta eztabaidaren zain geratzen da orain.
|
|
|
Beheko taula honetan, mapan kolore bidez adierazitako herriak adierazten dira, bertan testua zein urtetan batu zen eta
|
lan
honetarako emandako aldaeraren etiketei dagozkien datuekin batera. Kasu bitan, tonoz aldatzen diren koloreak erabili dira:
|
|
2016
|
|
|
Domeinuak esleitzen hasi eta urte bete beranduago, Fundazioak Behatokia izeneko txostena kaleratu zuen,. EUS domeinuek izan zuten eragina aztertzeko. Dagoeneko, bigarren txostena ere kaleratu dute eta honako
|
lan
honetan Behatokia 2016ko ondorioak interpretatu eta hausnarketa batzuk gehitu zaizkio aldagai bakoitzari, euskararen biziberritzean eragiteko jaio zen ekimen honen egoera hobeto ezagutzeko asmoz.
|
|
|
PuntuEUS Fundazioa prest dago euskararentzat ezinbestekoa den erronka honi heldu eta lankidetzarako indarrak biltzeko, Euskaltzaindiarekin eta
|
lan
honetan aritzeko prest dauden gainerako eragileekin. Guztion ardura da Interneten euskal komunitate digitala bizi eta aktiboa izatea, eta. EUS domeinua da komunitate horren bilgunea.
|
|
|
Baina, haurrak ahozkotasunaren munduan murgiltzen hasteko benetan eraginkorra eta funtzionala izan den eta gaur egun den baliabidea Haur Literatura da, eta
|
lan
honen gaiarekin lotura eginez, Tradiziozko Ahozko Haur Literatura zehazki; betidanik ezagutu ditugun esaera zaharrak, olerkiak, haur hizkera, zotz egiteko formulak, aho korapiloak, jolasak, kantak, lo kantak, igarkizunak, ipuin hasierak, ipuin amaierak, koplak, ipuin herrikoiak... biltzen ditu termino horrek (Etxaniz, 2009). Juan Kruz Igerabidek, Bularretik Mintzoraliburuan (1993: 43),. Haur literaturaktradizioan bizirik iraun du eta nolabait ere bizirik dirau gaur egun, nahiz hilzorian egon?, aipatzen du.
|
|
|
Kontuan hartu behar da haurra gertuago bizi dela ahozkotik idatzizkotik baino, hau da, bere gorputzetik, beraz, keinua, arnasa eta begirada bere komunikazio adierazpenetik hurbil daude. Esandako guztiagatik,
|
lan
honek honako xedeak ditu.
|
|
|
Bildu berri ditugun ahozko esapideetatik ateratako ondorioen ostean, memoria honen helburuari atxikitzen gatzaizkiolarik, gogoratu behar dugu ahozkotasunaren garrantzia eta onurak (Colomer, 2010; Igerabide 1993, 2003, 2011) azaleratzea zuela lehen xedetzat
|
lan
honek eta hala azpimarratuta geratu dela, adituen teoriak medio, marko teorikoan. Bertan ikus daitekeenez, ahozkotasunak askotariko onurak izan ditu eta ditu gure bizitzan (Etxaniz, 2004, 2011; Perdomo, 2003).
|
|
|
Eta zein da
|
lan
honen abiaburua. Bada, aita Santi Onaindia Baseta amorotar karmeldarrak euskaraz 1985 urtean argitaratu zuen Odisea liburua.
|
|
|
Aurrera egin baino lehen, eskerrak eman nahi dizkiot Alfontso Mujika Etxeberriari,
|
lan
honi egin dion ikuskapenagatik, bai eta eskaini dizkidan ohar jakingarri eta argitasun guztiengatik ere. Beraren laguntza barik lan honek ez zukeen argirik ikusiko.
|
|
|
Aurrera egin baino lehen, eskerrak eman nahi dizkiot Alfontso Mujika Etxeberriari, lan honi egin dion ikuskapenagatik, bai eta eskaini dizkidan ohar jakingarri eta argitasun guztiengatik ere. Beraren laguntza barik
|
lan
honek ez zukeen argirik ikusiko. Mila esker, bihotz bihotzez, Alfontso!
|
|
|
Azkenik, Odisean ageri diren herritar izenak eta jatorri adjektiboak ez daude
|
lan
honetan. Horiek beste lan baten gai izango direlakoan nago.
|
|
|
Bibliografian ageri dira
|
lan
honetarako erabili ditudan frantsesezko itzulpen biak; bada, Leconteren itzulpenean pasartea ez da ageri itzulita, eta Médéric Dufour-en itzulpenean frantsesera itzulita ageri da berba eta Fontaines eman. Ostera, euskarazko, gaztelaniazko eta ingelesezko itzulpenetan grezierako berbaren transliterazioa ematen da, eta horixe da taula honetan ageri dena.
|
|
|
Inguru diogu, 1996tik aurrerako datuetan, eta bereziki urteak bitartekoetan ezinbestekoa delako Espainiaz kanpo jaioriko etorkinen ondorengoen populazio kopuruen eragina zehatzago neurtzea guk
|
lan
honetarako egin ahal izan dugun baino.
|
|
|
[L.Z.] Neu be eretxi berekoa naz, aurretiaz be adierazota daukadanez, eta horrek bultzatu nau
|
lan
hau egitera. Dana dala, eskertzen dot zure onarpena.
|
|
2017
|
|
|
Beste ikuspegi batetik, berriki plazaratu diren lanetan, argiro adierazi da ezinbestekoa gertatuko dela aurrerantzean euskal morfologiak jasan dituen bilakaera bideak kontuan izatea, egungo euskal sistemaren datu sinkronikoak ondo antzemango badira. Ildo horretan aurrera eginez,
|
lan
honek aurrerapauso txiki bat egingo du euskararen historia ezagutzeko ahaleginetan, baina gainera egungo euskararen hainbat aldaera hartuko ditu aztergai, puzzle honetako pieza guztiak bere tokian doi doi kokatzeko. Bereziki, Gorozika herrian egiten den bizkaierazko hizkeraren zehaztapenei erreparatuko diegu, apur bat hobeto ulertu nahi baitugu batuak oinarri dituen euskalkietan ondo zedarriztatzen ez dena eta oro har euskal hizkera guztiak.
|
|
|
morfologia paradigmak. Horretaz gain,
|
lan
honek gogora ekarriko du, izatez, kontuan hartu liratekeela, mugatu singular hurbila, eta, mugatu plural hurbila?
|
|
|
Aurrean aipaturiko tasunek oso ondorio desberdinak eta korapilatsuak ematen dituzte paradigma morfofonetiko hauetan zehar, alegia,[+ mugatua],[+ plurala] eta[+ hurbila] tasunetan zehar. Hori dela eta, sintaxiak eta morfologiak bat egiten dute
|
lan
honetan, bi atal nagusi osatu beharra agerian uzteko: determinatzaileen sintagma funtzionaletarainoko morfofonologia aztertuko dugu lehenengo atal nagusian(? §1), eta postposizioen sintagmetarainokoabigarren batean(? §2).
|
|
|
Izenaren esparrura goazela, egun nahiko onartua dago (Abney 1987, Artiagoitia 1998, Artiagoitia 2012) euskararako zein beste hizkuntza batzuetarako determinatzaile sintagma bat eduki badaukagula eta hori onartuta mintzatuko gara aurrerantzean atal honetan. Esana dugu hala ere
|
lan
honek ez duela teoria ekarpenik egingo, eta determinatzaile sintagmaren existentzia onartuta, determinatzailearen ageriko agerpenaz baizik ez gara mintzatuko.
|
|
|
Manterolak ezer gutxi dio (h) au > au aldaketaren funtsaz. Edonola, iradokitzen du gure (h) ar > a horretan artikulua sortu zela, baina agian artikulu hori ez dela gaztelaniaz sortu zen artikulua bezain zehaztua(
|
lan
honetan erabiliko dugun semantika terminologiari jarraituta). [Zehaztua] tasuna izan lezakeen artikulu horren hipotesitik abiatuko gara hemen.
|
|
|
lehen zituzten balio deiktiko anaforikoei eutsiko diete atxikita daudenean ere. Horrek esan nahi du
|
lan
honetan behintzat erabat baztertuko dugula, artikulua, delako kontzeptua eta terminoa, bai behintzat euskal gramatikaz ari garenean.
|
|
|
delako horren sorreran galdu egin direla hirugarren mailako erakuslean bide zeuden balio deiktikoak. Alegia, ez ditugu
|
lan
honetan sakon aztertuko mugatzailearen anafora/ katafora kontuak, baina garbi dago mugatzaile honek, galdua, duela hiztunarekiko distantzia adierazteko ahalmena:
|
|
|
Aukera hauek guztiak[+ mugatua] eta[+ plurala] morfologia tasunen arteko konbinazioei dagozkie (Azkaratek eta Altunak 2001: 48), eta esana dugu horietaz gain[+ hurbila] ekarri nahi izan dugula
|
lan
honetara. Gainera, aditzean ere biltzen den plural aukeraren berri emango dugu, aurrerantzean mugagabea deitu izan denaren semantika argitu nahirik.
|
|
|
Esana dago, ordea, a ez dela euskal izenetan ageri den determinatzaile bakarra. Izan ere, a markatugabea eta eu, ori/ ohurbilak elkarren ondoan aztertuko ditugularik,
|
lan
honetan argiro esan behar dugu aldaera hurbilak ez direla predikatuetara iritsi euskararen bilakaeran:
|
|
|
Une honetan, esan behar dugu
|
lan
honen egileok sen desberdina dugula (5) horretan eta Gorozikakoa izango litzatekeen (6) koan:
|
|
|
Horrela, bada, Gorozikako hizkera honetan neskie eta neskieu dugularik, onartu beharrekoa da a itsatsidunen kasuan, e hori mugatzailetzat hartzen dela, eta kendu egiten dela eu erakuslea atxiki ahal izateko. Ez da
|
lan
hau gramatika aldaketak zeinen sakonak izan daitezkeen aztertzen hasteko tokia, baina ikus bedi neskieu/ neskiori aldaerek zinez daramatela barruan euskararen une jakin bateko gramatikaren aldaketa bortitza.
|
|
|
Beste kasu markadunetan, eta hainbat hizkeratan behintzat, irakurketa zehaztua nagusitzen da pluralean, tartean e azaltzen delarik. Horrela, bada,
|
lan
honen datuetan oinarrituta, bibliografiak esandakoaren alde egin dezakegu eta esan liteke lehenengo hurbilketa batean a[+ zehaztua]// a [zehaztua], e[+ zehaztua] diasistema dugula.
|
|
|
euskal izenen irakurketa zehaztuarekin, eta gainera, a agertzen duten kasu batzuk ere determinatzailerik gabekotzat jotzen dituzte. Horrela, nekez etor daiteke bat maila horretako teoria hausnarketekin de factoø euskaran dugun morfologia korapilatsu honen deskripzioa edota
|
lan
honetan aurkeztu dugun deskripzioa. Izan ere, gramatika sortzaileak bere flexio kategorietan eskaintzen duen esparru formala ez zaigu oso baliagarri gertatzen, euskararen gauzatze morfologiko guztiekin uztartu nahi dugunean behintzat.
|
|
|
eta, mugabea? izena hartu izan duten hiru morfologia lerro ditugula euskaraz, eta zentzuzkoa da lerro horietan kasu markak kontuan izatea; hala ere, gure tradizioko kasu markez gain,
|
lan
honetan hainbat egilerekin bat eginez postposizioak ere gehitu zaizkio kasu markek osatzen duten zerrendari, eta kasuak zein postposizioak batera erakutsi izan dira deskripzio lanetan.
|
|
|
Postposizioen esparruan, are latzago bilakatuko zaigu
|
lan
honetan kategoria hauen guztien morfofonologia zedarriztatzeko egiten ari garen ahalegina: aurreko atalean ikusi ditugun gorabeherak ez ezik, postposizio guztiek ez dute berdin jokatzen[+ mugatua] eta[+ plurala] tasunak irudikatzeko unean.
|
|
|
Izan ere, ezinbestez egin behar dugu
|
lan
honetan gramatika tradizioak euskal postposizioen artean argiro egin ez duen bereizketa bat, eta hainbat azpiataletan bereiziko ditugu euskal postposizio atxikiak, hizkuntzaren morfologiaren deskripzioari ekarpen txiki bat egiteko: ezkerrera a mugatzailea argi erakusten duten postposizioak(? §2.1), ustezko a mugatzailea erakusten duten postposizioak(? §2.2), eta ageriko mugatzailea inoiz izan ez arren betiere paradigma guztiak ondo bereizten dituzten postposizioak(? §2.3).
|
|
|
ezkerrera a mugatzailea argi erakusten duten postposizioak(? §2.1), ustezko a mugatzailea erakusten duten postposizioak(? §2.2), eta ageriko mugatzailea inoiz izan ez arren betiere paradigma guztiak ondo bereizten dituzten postposizioak(? §2.3). Prolatiboa alde batera utziko dugu gure
|
lan
honetan, betiere mugagabea deitu izan den horren barruan azaltzen delarik.
|
|
|
Une horretara iritsita,
|
lan
honek Gorozikako hizkeraren ekarpena egin nahi du:
|
|
|
Lehenengo eta behin,
|
lan
honek gogora ekarri nahi izan du etiketa horiek morfologiakoak edo sintaxizkoak direla, baina ez, ordea, semantikakoak; egia da hiru flexio era horiek ondo errotuak daudela sintaxi testuinguru banatan, baina, mugatuak, direlako bi horiek (gizona, gizonak) ez dute beti irakurketa espezifikoa hartzen, eta, mugagabea?
|
|
|
Bigarrenik,
|
lan
honetan, saiatu gara izenak daramatzan funtzio kategoria horiek guztiak elkarrengandik zedarriztatzen. Izan ere, lanak xede hartu du zenbakia, determinatzaile atxikia, kasua eta are postposizioak ere ondo identifikatzea morfologiaren korapilo horretan.
|
|
2018
|
|
|
XVI. mendean ere forma hori ohikoa da Nafarroa erdialdean, eta Iruñean eta inguruetan txandaketa dago forma sudurkariarekin (cf. Reguero, 2017, 577, edo (1) adibidea
|
lan
honetan berean). Garai berriagoetan bi formak ageri zaizkigu Artzibarren, Urizko kristau ikasbidean esaterako (Pagola et al., 1996), edo Artolak egindako grabaketetan (cf.
|
|
|
Gramatika Unibertsala, Hizkuntza Indoeuroparrak eta Euskara (HiTeDi) (UFI 11/ 14) Prestakuntza eta Ikerketa Unitatearen baitan. Eskerrak eman nahi dizkiet Iñaki Caminori, Maitena Duhalderi, Dorota Krajewskari, Iker Salaberriri, Patxi Salaberriri eta Eneko Zuloagari
|
lan
honen prestaketan modu batera edo bestera eman laguntzagatik.
|
|
|
10 Zin zinetan eskerrak eman nahi dizkiegu
|
lan
honetan eskuzabal lagundu diguten irakasle eta ikasle orori; haien kolaborazioak merezi du aintzat hartua izatea administrazioaren aldetik, eta hala eskatzen dugu hemen.
|
|
|
Horrela, kontra adibideei buruz
|
lan
honetan bildu diren datu apurrek iradokitzen dute oso atzerakarga handiko hurrenkerak ez direla beti bere hala onartzen (ikus 3 koadroa). Kasu horietan zenbapaiteko joera ageri da aditzaren posizioa aitzinatzeko ere.
|
|
|
Hasteko, ohar batzuk
|
lan
honetan aztertu diren itemei buruz. Hautatu diren itemek (eta baita atera diren emaitza kuantitatiboek) ez dute ez ahalik eta ez asmorik ere hiztun euskaldunen jokaera bere osoan ordezkatzeko hitzen ordenaren auziari buruz.
|
|
|
Ildo erlatibo zale horretan kokatzen da
|
lan
hau ere: oraindik euskaraz hitzen ordenaren auzia orotara ebatzi gabea dela pentsaturik, eta sinetsirik norabidea ongi hartzeko garrantzitsua dela ekarpen guziak ongi aztertzea, eta uste izanik oraindik badela anitz zer ikasi eta zer aztertu goieneko maila erdiesteko euskarazko prosaren komunikatibotasunean eta efizientzian, lan honetan azterketa enpiriko bat aurkeztuko da euskarazko hitz ordenari buruz.
|
|
|
Ildo erlatibo zale horretan kokatzen da lan hau ere: oraindik euskaraz hitzen ordenaren auzia orotara ebatzi gabea dela pentsaturik, eta sinetsirik norabidea ongi hartzeko garrantzitsua dela ekarpen guziak ongi aztertzea, eta uste izanik oraindik badela anitz zer ikasi eta zer aztertu goieneko maila erdiesteko euskarazko prosaren komunikatibotasunean eta efizientzian,
|
lan
honetan azterketa enpiriko bat aurkeztuko da euskarazko hitz ordenari buruz. Ikerketa saio honetan jaso diren datuek erakusten dute badela euskaldunen artean oraindik zehaztugabetasun maila nabaria euskarazko hitz ordenari dagokionez, eta hortik ateratzen dugu ondorea ezen gaia ez dela agortua eta ez dela garaia iritzi eta jokabide heterodoxo oro aztertu gabe itotzeko, ustezko arau zurrun eta gogortu batzuek azpiraturik.
|
|
|
Arrisku hori gogoan dugula,
|
lan
honetan funtsean aditzaren kokalekua aztertuko dugu, eta kokaleku bakoitzak biltzen duen onespen/ gaitzespen mailaz jardunen dugu.
|
|
|
Hemen aurkeztuko den iker saioa bi fasetan gauzatu da. Lehenbizikoan, 2011 urtean, bi inkestatu talderen datuak bildu ziren, eta haiek ere erakutsiko dira
|
lan
honetan, kontrastea ikusteko; geroago, 2015ean, bigarren saio bat egin zen, item berak analizatuz, baina bertze inkestatu lagin baten laguntzarekin. Ikusiko den bezala, bi zatiak lotuta daude eta denak batean hartuta ulerbide edo perspektiba zabalagoa eskaintzen diote azterturiko auziari.
|
|
|
Espainiako gobernuaren zentsura du Torrealdaik aztergai, urteko epealdian euskal liburuarengan izandako eragina ardatz izanik. Egun, zentsuraren azterketak ugaltzen hasiak diren arren, Torrealdairen tesi
|
lan
hau heldu artean euskal liburuaren zentsuraren azterketa erein gabeko alorra zen. Artean, bi lan baino ez ziren eginak ikerlerro honen azterketa aipagai zutenak," Euskararen zapalkuntza(" (1982) bata eta" Censura y literatura vasca" (1987) bestea, biak ala biak Joan Mari Torrealdaik berak argitara emanak.
|
|
|
Bigarren zirkuluan, euskal kulturari zuzenean datxezkion alderdi soziopolitikoak dira bilduak, eta ondokoak ekoizpen editorialaz dihardu. Laugarren eta azken zirkulu barnekoenak, doktoretza
|
lan
honen muin nagusia den zentsuran du jarria fokua. Aipatu zirkulu zentrokideen egitura bera da baliatua aztertutako garai historiko bakoitzean (19361955 bitartekoa, bitartekoa eta bitartekoa azkena).
|
|
|
Azterketa horietan, oinarri baitezpadakoa dugu Joan Mari Torrealdairen La censura gubernativa y el libro vasco(). Analisis de los informes del lectorado tesi
|
lan
hau.
|
|
|
Halaxe zioen lehen edizioko hitzaurrean, esaterako: " Ez dut
|
lan
ontan deusik asmatu. Erria dan bezala azaltzen saiatu naiz:
|
|
|
Gabriel Arestik darabiltzan estrategien azterketa zenbait eskainiko dugu
|
lan
honetan zehar, baina aurrera dezagun, besteak beste, poeta sozialen artean erabilera zabala izan zuen baliabide bat, anagrama: Arestiren" Ekidazu" (Euzkadi) Gabriel Celayaren" Caniguer" en kidekoa da (Guernica) edota hitz debekatua (Euskadi, esaterako) amaiera bera duen beste leku izen batez ordezkatzeko amarruaz:
|
|
|
Apaizak Aralar eta Orria 778 antzezlanak idatzi zituen taldearentzat, baina zentsura baimenak Eugenio Arozenaren izenean eskatu zituzten, autorea bailitzan, antzezteko oniritzia jaso zezaten. Bigarren
|
lan
honekin 52 emanaldi egitera iritsi ziren (Arozena, 2007: 14).
|
|
|
Zentsura itzulpena ideologia loturak oinarri hartuta, bikoitza da
|
lan
honen xedea: ikerketa programa bat proposatzea eta eskura ditugun datuak sailkatzen hasteko adibide bat eskaintzea.
|
|
|
Horixe da, hortaz,
|
lan
honetako abiapuntu teoriko metodologiko nagusietako bat: zentsura erakundeak lan jakin batzuk (edo horietako zatiak) ezeztatzen ditu, eta beste batzuk sustatzen, diskurtso bat ezabatzen du, eta beste bat eraikitzen.
|
|
|
Aurrekoarekin batera, eta aurreko paragrafoetan zehar agerrarazten joan garenez,
|
lan
honetako beste ardatz teoriko metodologiko nagusia honako hau da: zentsura eta itzulpena ideologiarekin harremanetan aztertuko ditugu.
|
|
|
indar zanpatzaileari eta zanpatua denari. Horregatik, alderdi zanpatzaileari aurre egiten dioten dinamikez arituko gara
|
lan
honetan: erresistentziaz eta horren eskutik osatzen den errealitate sinbolikoaz.
|
|
|
Nazioarteko hainbat ikerlarik nabarmendu duten bezala (Muller, 2003; Freshwater, 2003; Darnton, 2014; Bunn, 2015 eta abar), azken hamarkadetan zentsuraren ikuspegi postestrukturalistak nahiz honekiko erreakzioek emandako eztabaida, kritika eta teorizazioak azaleratu dira, baina ez da literatura hispanikoaren eremuan honen oihartzunik nabaritu, ez eta euskal literaturarenean ere. Hala, fenomeno zentsorearen kontzeptualizazioa gaurkotzeko nahiz zabaltzeko beharra azaleratu eta hutsunea betetzeko oinarriak proposatu nahi dira
|
lan
honetan, euskal literatur eremuko zentsura indarrak ahalik eta modu zehatzenean ikertu ahal izateko.
|
|
|
Hots, eskuizkribua idatzi ostean, eta argitaratu aurretik, pasa behar den kontrol administratiboa da aurretiazko zentsura. Eta liburuen zentsura bakarrik aztertu dut
|
lan
honetan.
|
|
2019
|
|
|
Euskararen Hiztegi Historiko Etimologikoa (EHHE200) ren argitalpena dela eta, haren helburu, oinarri eta ezaugarri nagusien azalpenarekin batean, euskal etimologia ikerketen bilakabide eta egoera laburtu nahi izan dugu
|
lan
honetan, funtsean aurretiaz Bilbon (Euskaltzaindiaren Egoitza, 2019/07/03) eta Baionan (Euskal Ikasketen Fakultatea, 2019/10/08) egindako aurkezpenak bilduaz.1
|
|
|
V. Periodizacion y cronologa" [FFI2016 P] Espainiako Gobernuko MINECO k eta" Lingmstica Historica e Historia de la Lengua Vasca" [GIC. IT1344] Eusko Jaurlaritzak sustatuko Egitasmoen barnean egindako lana. Eskerrik beroenak aldizkariaren bi errebisatzaile anonimori eta
|
lan
hau asko txukundu duten Hizbea ko lagunei, nahiz inoiz edo behin ez jarraitu haien iradokizunak eta baita Battittu Coyos eta Julen Manterolari beren zuzenketengatik.
|
|
|
Euskal Hiztegi Historiko Etimologikoaren argitalpena dela eta,
|
lan
honetan hizkuntza indoeuroparren eremuan egindako hiztegigintza etimologikoaren berri ematen da. Neogramatikarien ildotik ekoiztutako hiztegiak tratatu ondoren, alorrean eragin handia izan zuen Ernout Meilleten latinaren hiztegi historiko eta etimologikoaren ezaugarriak aztertu dira.
|
|
|
" Badator Euskal tzain di a!", horrela esaten dute. Baina gero ikusten dutenean
|
lan
hau egiteak haien sinesgarritasunean sekulako saltoak emateko aukera ematen diela, orduan taldekide bezala hartzen zaituzte. Hor lana egin behar da, sekulako lana dago kontzientzia lan hori egiteko.
|
|
|
J.M.: Eta zuk lehenago galdetu duzunarekin lotuta,
|
lan
hau egiten denean, hitza lantzen denean, berdin da zein euskalkitan ari zaren, publikoak ulertu egiten du. [Emanaldi] hau Donostian zen, eta ikusten duzu jendea barre algaraka, ulertu egiten da.
|
|
|
Beraz, testua altxatze horretan ikusi egin behar da zer arlotako profesionala den, eta non gelditu. Baina aktoreekin niretzako sekulako laborategia izan da, zeren antzerkiak eskatzen dizu azken muturrera eramatea
|
lan
hau. Orduan, taularatze horretan, lehen esan dizuet normalean lehen irakurraldia egin eta bigarren entsegu egunerako aktoreari esaten zaiola buruz ikasita ekartzeko testua.
|
|
|
Interes handikoa da, batetik, orduko Berako mintzoaren nondik norakoez gehiago jakiteko; bertzetik, alderdi soziolinguistikotik, sasoi hartan euskarak bizitza administratiboan izan zezakeen lekuaz jabetzeko. Horri dagokionez, egiaztatzen ari gara mugaldeko eremu honetan bereziki aberatsa dela euskarazko testu zaharren corpusa, are izaera administratibokoa,
|
lan
honetan berean ikusiko denez. Bistan dena, mugaz haraindiko herriekiko harremanek (Sara, Azkaine, Lapurdiko kostaldea...) euskara baliatzera behartzen zituzten alde banatako administrazioak, baina, horretaz gain, Bortzerrietan ugariak dira, Espainiako bertze euskal lurraldeetan baino ugariagoak hain segur, herrien barne kontsumorako euskaraz idatzitako testu administratibo publiko zein pribatuak.2 Gure ustez, honetan Bortzerriek
|
|
|
1 Bihoakie gure esker ona
|
lan
hau burura eramateko laguntza eman diguten Teresa Alzugarayri, Dorota Krajewskari, Fernando Mikelarenari, Oskar Txoperenari, Jose Mari Zelaietari eta testua arretaz iruzkindu duten bi adituei. Orobat, lan honek Ekonomia eta Lehiakortasun Ministerioak babestutako Monumenta Linguae Vasconum 5:
|
|
|
1 Bihoakie gure esker ona lan hau burura eramateko laguntza eman diguten Teresa Alzugarayri, Dorota Krajewskari, Fernando Mikelarenari, Oskar Txoperenari, Jose Mari Zelaietari eta testua arretaz iruzkindu duten bi adituei. Orobat,
|
lan
honek Ekonomia eta Lehiakortasun Ministerioak babestutako Monumenta Linguae Vasconum 5: Periodizacion y cronologi' a (FFI2016 P) ikerketa proiektuaren laguntza jaso du.
|
|
|
2 Urrun joan gabe,
|
lan
honetan berean orain arte ezezagunak ziren hamar bat testu administratibo eta pribatu berri baliatu ditugu, eta ezagutzera eman.
|
|
|
Haren idazlana, beraz, puntu horretatik abiatuz jorratu litzateke bai ala bai, hizkuntzaren ezaugarri formaletan sakondu nahi izanez gero, behintzat. Alabaina, ez dugu hemen bidaia hori era sistematikoan burutzeko asmorik, alde batetik
|
lan
honen xederako interes gehiegirik ez lukeelako eta, bestetik, alferlana litzatekeelako, aipatu irizpide ortodoxoen arabera espero zitezkeen ezaugarriak ez baitira uste bezain maiz eta garbi ageri haren obran, eta bai, aldiz, berezko hizkerari ez bide dagozkionak franko.
|
|
|
Artikuluan barrena jorratutakotik korolario gisakorik atera balitz, honako hauetara labur litezke funtsezkoenak: a) Mikelestorenaren Zerura nahi duenak izeneko liburuak bost edizio izan zituen,
|
lan
honetan ondoko hizki larriez identifikatu ditugunak: A argitalpena (Martinez, 1749), B (Anchuela, 1751), C (Rada, 1754), X (Rada, d.g.) eta Z delakoa (Longas, d.g.). b) Datazio zehatzetara iritsi ez arren, argitaratze datarik gabeko X eta Z edizioetan hurbiltze kronologiko zorrotzagoa proposatu dugu, faktore politiko erlijiosoen eta testu ezaugarrien azterketaren ondorioz.
|
|
|
Hemen, edizio horretatik ezagutzen dugun ale bakarraren formatu elektronikoa baliatu ahal izan dugu
|
lan
hau burutzeko16 Orrialde guztiekin eta aski ongi mantendua, inprimatze akats batzuk besterik ez du aleak ezaugarritzat17 osagaiak (Meza eta Gurutze bidea, batik bat) eta ezaugarriak ikusita, serioski pentsa daiteke Mikelestorenaren ediziotik edota beronen iturri izandakotikkopiatuak izan zirela.
|
|
|
Okzitanierako (9a c) eta frantseseko (10a d, 11a c) adibide hauek
|
lan
honetako hipotesia bermatzeko orduan bi oztopo dituzte: alde batetik, eta gaur egungo euskarazko buru egitura ez bezala, batzuk (9a c) ez dira bihurkariak, anaforikoak baizik.
|
|
|
Horrela, bada, eta
|
lan
honetako hipotesiaren argitan, proposa liteke euskara arkaikoan jatorrizko hiztegiko buru hitzaren eta erromantzeko co (r) (p) s en artean bazela neurri bateko baliokidetasun semantikoa, (9a c), (10a d) eta (11a c) perpausak euskarara egokitzea eta, ondorioz, errepikapen gramatikalizazioa gertatzea ahalbidetu zuena.
|
|
|
Hurrengo irudiak Behe Erdi Aroko (X XV. mendeetako) latinetiko hizkuntzetan buru eta gorputz hitzen erabilera anaforikoak eta bihurkariak lekukotuta dauden eremuak erakusten ditu,
|
lan
honetarako egin den bilaketaren emaitzen arabera (non gorria= latina; beltza= portugesa; marroia= katalana; laranja= gaztelania; horia= nafar erromantzea; urdina= okzitaniera eta berdea= frantsesa):
|
|
|
Aldaketa diakroniko hauen (4a c, 5a d, 6) banaketa ezagutzea biziki erabilgarria izan daiteke
|
lan
honetako hipotesia argitzen laguntzeko, euskarazko buru bihurkarien gramatikalizazio maila eta, ondorioz eta hein batean, adina neurtzeko tresnatzat erabil daitekeelakoeta Salaberri Izkok (2020: 24), hots, Evseeva & Salaberrik (2018:
|
|
|
4 Euskararen banaketa historikoari begira,
|
lan
honek Lakarraren (1997: 516) proposamena hartu du oinarri.
|
|
|
Hau bera da
|
lan
honetan buru bihurkariekin agitu zela proposatzen dena: Erdi Aroko latinetikako mintzairetan buru eta gorputz hitzek erabilera bihurkariak izan zitzaketen (3a b).
|
|
|
Azpiatal honetako daturik garrantzitsuenak okzitanieratik hartuak dira, hau baita Erdi Arotik gutxienez XVIII. mendearen hondarrera arte, hau da,
|
lan
honetan garrantzizkoa den epean zehar, Iparraldeko euskalkietan eraginik handiena izan duen mintzaira (Haase, 1992: 19).
|
|
|
107). Ondorioz, erran daiteke hizkuntzalaritza historikoko eta ukipen linguistikako datuek bihurkari marken jokamoldeaz erakusten dutenak
|
lan
honetako hipotesia bermatzen duela.
|